راه بازداشت نفس در پیمان شکنی مرزهای الهی چیست؟

"مشرب مهر، روشهای تربیت در نهج البلاغه" عنوان کتابی است به قلم دکتر مصطفی دلشاد تهرانی، پژوهشگر دینی. در این کتاب مولف کوشیده است تربیت نفس و رسیدن به صلح و آرامش درون را از منظر امام علی علیه السلام در نهج البلاغه بازگو کند و روش مراقبت از نفس در برابر هر آنچه درون آدمی را به آشوب و ویرانی می کشاند بازگو کند اما با این همه در اثنای بحث گاه از بزرگان معاصر یا آیات و روایات هم بهره برده تا بحث خود را کامل تر به روی علاقمندان عرضه کند. آنچه در ادامه می آید سلسله بحث هایی در این باره است.  

پیامبران عهده دار مراقبت از روح انسانی
امیر مؤمنان علی علیه السلام فرموده است: "و اصطفی سبحانه من ولده أنبیاء أخذ علی الوحی میثاقهم، و علی تبلیغ الرسالة أمانتهم، لما بدل أکثر خلقه عهد الله الیهم فجهلوا حقه، و اتخذوا الأنداد معه، و اجتالتهم الشیاطین عن معرفته، و اقتطعتهم عن عبادته. فبعث فیهم رسله، و واتر الیهم أنبیاءه، لیستادوهم میثاق فطرته، و یذکروهم منسی نعمته / خدای سبحان از فرزندان آدم پیامبرانی برگزید، و هر یک به زبان وحی پیمان او را شنید، که امانت او را نگاه دارد و حکم خدا را به دیگران برساند، و این هنگامی بود که بیشتر آفریدگان از فطرت خویش بگردیدند و طومار عهد در نوردیدند، حق او را نشناختند و برابر او خدایانی ساختند. شیطانها آنان را از  خداشناسی به گمراهی کشیدند، و پیوندشان را با پرستش خدا بریدند. پس هر چند گاه پیامبرانی فرستاد و به وسیله آنان به بندگان هشدار داد تا حق میثاق فطرت بگزارند و نعمت فراموش کرده را به یاد آرند."
پس باید پیوسته بر پایبندی به عهد و پیمان ربوبی و میثاق فطری و بیرون نشدن از فرمان الهی عزم نمود و با خود شرط کرد که آن را پاس داشت و در تمام مدت شرط، این امر را مراقب نمود.
وفای به عهد، شرط مهم مراقبت از نفس

بنابراین دومین اقدام در این روش، مراقبت است؛ یعنی انسان شرطی را که کرده و عهد و پیمانی را که بسته حفاظت نماید و مراقب نفس خود باشد و پیوسته ظاهر و باطن خود را بنگرد و در اعمال و رفتار خود دقت نماید تا نافرمانی حق نکند خلافی از او صادر نشود و در تمام احوال خود را مراقبت کند تا از آنچه بدان عازم شده و عهد کرده است تخلف نکند؛ و این پایبندی به عهد و وفاداری به پیمان است که آدمی را به درستی حفظ می نماید، بلکه چیزی استوارتر از آن در حفظ آدمی نیست، چنانکه امیر مؤمنان علیه السلام فرموده است: "ان الوفاء توأم الصدق، و لا أعلم جنة أوقی منه / همانا وفا همزاد راستی است، و هیچ سپری چون وفا باز دارنده - از گزند - نیست."

چطور به عهد مراقبت وفادار بمانیم؟
برای اینکه انسان بتواند بدین عهد و پیمان وفا نماید و خود را حفظ کند، باید به حقیقت مراقبت توجه داشته باشد، یعنی در هر حال خدای متعال را حاضر و ناظر ببیند و بداند که او بر همه چیز آگاه است و همه چیز در ید قدرت اوست. امیر مؤمنان علی علیه السلام چنین سفارش فرموده است: "اتقوا معاصی الله فی الخلوات فان الشاهد هو الحاکم / از نافرمانی خدا در نهانها بپرهیزد، چه آن که بیننده است، هم او داوری کننده است."
توجه به این امر که خدای لطیف و خبیر از درونها آگاه است و پنهانیها را می داند و بر اعمال و رفتار بندگان مراقب است و پیوسته بر آدمی و آنچه می کند حاضر و ناظر است و نهانخانه دلها بر او آشکار است و بر زوایای درون انسان واقف است، انسان را به حقیقت مراقبت می رساند و این توان را فراهم می سازد که آدمی خود را در برابر میل به مرزشکنی حفظ نماید و نفس سرکش را مهار بزند. امیر مؤمنان علی علیه السلام در خطبه ای تربیتی چنین راه نموده است: "فرحم الله امرءا راقب ربه و تنکب ذنبه و کابر هواه و کذب مناه؛ امرءا زم نفسه من التقوی بزمام و ألجمها من خشیة ربها بلجام، فقادها الی الطاعة بزمامها و قدعها عن المعصیة بلجامها، رافعا الی المعاد طرفه متوقعا فی کل أوان حتفه دائم الفکر / خدا رحمت کند انسانی را که همیشه پروردگارش را در نظر دارد و از گناه کناره گیرد و با خواهش دل بجنگد و آرزوی دنیایی خود را تکذیب کند؛ آن انسانی که نفس سرکش خود را به مهار تقوا و پرهیزگاری مهار کند و با لگام ترس از پروردگار خویش دهنه بر دهانش زند و مهارش را به سوی طاعت و فرمانبرداری خدا کشاند و با لگامی که بر آن زده است از نافرمانی و معصیت بازش دارد؛ آن بنده ای که دیده به روز معاد دوزد و هر آنی انتظار مرگ خود را دارد و پیوسته در تفکر و اندیشه به سر برد."
هر چه آدمی به مرتبه بالاتری از این گونه مراقبت دستی یابد، پایبندی اش به عهد و پیمان الهی بیشتر می شود و بالطبع این روش بیشتر به بار می نشیند. همچنان که امام متقین می فرماید: "طوبی لمن راقب ربه و خاف ذنبه / خوشا به حال آن که همیشه خدا را در نظر دارد و از گناه خویش بیم دارد."