شهیدمطهری درباره هدف امام‌حسین(ع) به نتیجه‌ روشن نرسید

محمدرضا سنگری رئیس هیئت‌علمی بنیاد دعبل خزاعی که محضر استاد شهید مطهری را درک کرده، در شروع این جلسه گفت: کتاب حماسه حسینی از پژوهش‌های شاخص و تأثیرگذار در بین آثار عاشورایی است که تاکنون بیش از 58نوبت تجدید چاپ‌شده است.
در ادامه گزیده‌ای از مطالب این نشست را مرور می‌کنیم؛
 

دکتر محمدرضا سنگری:

♦ جایگاه استاد مطهری به‌عنوان یک شخصیت حوزوی و دانشگاهی از عوامل مؤثر در اهمیت کتاب حماسه حسینی است.

♦ این اثر از حیث «حماسه» دیدن عاشورا، دید تازه‌ای به این واقعه دارد و می‌توان گفت سایه کتاب «لؤلؤ و مرجان» مرحوم محدث نوری روی کتاب استاد مشهود است.

♦ روشمندی در کنار دانشمندی از امتیازات کتاب حماسه حسینی است و نشان می‌دهد این اثر هندسه روشنی دارد.

♦ این کتاب شجاعانه به ستیز با بدعت‌ها و تحریف‌ها پرداخته است.

یک فیلسوف بابیانی روان و قابل‌فهم برای عموم، مطالب را بیان کرده است حال‌آنکه غالباً مخاطب فلاسفه فرهیختگان و اقشار خاص هستند.

♦ به‌نوعی تکامل‌بخش نگاه پیشینیان است.

♦ نقد نظرگاه‌های محققینی همچون آیت اله صالحی نجف‌آبادی و دکتر شریعتی در این اثر دیده می‌شود. تا مدت‌ها کسی جرئت نمی‌کرد آثار شهید مطهری را نقد کند ولی به‌مرور جریان نقد و بررسی شروع شد و برخی تناقضات و اشتباهات کتاب حماسه حسینی طرح گردید.

♦ برخی از مطالب چالش‌برانگیز کتاب حماسه حسینی عبارت‌اند از: تردید درباره بودن یا نبودن حضرت رقیه(س)، حضور یا عدم حضور همسر امام حسین(ع) بنام لیلا در کربلا، اولین اربعین و زمان بازگشت کاروان آل الله به کربلا، قضاوت درباره شعر محتشم و عروسی قاسم(ع).

♦ استاد معتقد است کربلا در عین عاطفی (تراژیک) بودن، حماسه است و خود ایشان در پایان سخنرانی‌ها و مباحث تحلیلی، روضه می‌خواند، گریه می‌کرد و می‌گریاند. در فرمایشات امام حسین(ع) و سخنان اصحاب ایشان در کربلا و حضرت زینب(ع) و کاروان اهل بیت(ع)، جملاتی وجود دارد که جز با نگاه حماسی قابل‌تحلیل نیست.

♦ تفاوت حماسه حضرت سیدالشهدا(ع) با سایر حماسه‌ها این است که «خودی» در این میان مطرح نیست و گسترش مواضع و قلمرو مدنظر نیست، حماسه‌آفرین محبوب یک کشور و مبغوض کشور دیگر نیست، حسین(ع) قهرمان تاریخ است. امام مدافع آرمان‌ها و ارزش‌هاست.

♦ حماسه عاشورا باعث بازسازی و خودباوری جامعه‌ای شد که تحقیرشده بود و احیا شد.

♦ حماسه‌ها فرا انسانی‌اند، خارق‌العاده و اسطوره‌اند که نمی‌توان به آن دست‌یافت. ولی حماسه حسینی مربوط به انسانی فراتر است که اسوه بشریت بوده و کاملاً انسانی است. دیگر حماسه‌ها در افق رخ می‌دهند ولی حماسه حسینی در درون رخ می‌دهد و در نفس.

♦ شهید مطهری در کتابش آورده که پس از رسیدن خبر قتل مسلم، کشته شدن امام(ع) حتمی شده بود و امکان پیروزی نظامی در قیام کربلا وجود نداشت، حال‌آنکه موارد متعدد سراغ داریم – مانند جریان طالوت و جالوت، ماجرای مروان حمار، جریان شریف غالب و وهابی‌ها و...- که تعداد کمی بر گروه کثیری پیروز شدند. نظر علامه سید مرتضی و شیخ طوسی نیز بر این است که امکان پیروزی نظامی منتفی نبوده است.

♦ یادداشت‌های استاد که بالغ‌بر ده هزار صفحه بوده و در جلد دوم چاپ‌شده، بعضاً برای بررسی در آینده بوده و شاید بهتر بود که چاپ نمی‌شد.
 

استاد محمد اسفندیاری:
♦ اینکه یک موسسه رسمی در کشور به‌نقد آثار بزرگان می‌پردازد اتفاق خوبی است. تا چندی پیش کسی نقد آثار شهید مطهری را برنمی‌تابید و حتی وقتی دوست ایشان آیت اله صالحی نجف‌آبادی کتاب «نگاهی به حماسه حسینی» را در سال1370 بعد از دو بار مجوز چاپ منتشر می‌کند، کتاب از بازار جمع‌آوری می‌گردد. نقد برای همه لازم است و بقول یکی از بزرگان «در علم کتاب مقدس نداریم».

♦ کتاب حماسه حسینی ابتدا به‌صورت جزوه و با عنوان «فریادهای شهید مطهری بر تحریفات عاشورا» منتشرشده بود.

♦ حماسه حسینی کتابی فوق‌العاده ارزنده و آموزنده است و با همه نقدها چیزی از ارزش و اهمیت آن کاسته نمی‌شود.

♦ شهید مطهری در باب هدف امام حسین(ع) به نتیجه‌گیری روشن و منجّز نرسیده است؛ درجایی آورده که امام می‌خواست با شهادت خود ویارانش از حکومت اموی سلب مشروعیت کند، درجایی گفته که امام دنبال یارانی بود که بیایند و کشته شوند نه اینکه بیایند و نجات دهند، و در جای دیگر گفته؛ امام می‌خواست زمام امور را به دست بگیرد و هیچ‌کس معتقد نیست که امام در پی تشکیل حکومت نبود.

♦ مغالطات عاشورایی از یک نگاه یعنی تحلیل عاشورا با نگاه پساعاشورایی. هر جریانی را باید از ابتدا و همان‌طور که اتفاق افتاده بررسی و تحلیل کرد نه از نگاه امروزی. آنجایی که استاد می‌گوید، پس از رسیدن خبر قتل مسلم کشته شدن امام حتمی بود، این نگاه پساعاشورایی است. برادران مسلم به امام گفتند شما مانند مسلم نیستید و اگر به کوفه بروید مردم به سمت شما می‌شتابند. حتی وقتی امام با سپاه حر برخورد کرد معلوم نبود نتیجه چیست حر گفت به نظرم پیشنهاد صلح شمارا می‌پذیرند.
 

1- از این حیث که عهده‌دار ماهیت شناسی قیام امام حسین(ع) و تبیین وجهه دینی آن و معطوف به رسوا کردن حکومت اموی است.

2- خوب توانسته عنصر امربه‌معروف و نهی از منکر را در نهضت حسینی نشان دهد و قبل از ایشان کسی متعرض این موضوع نشده بود. گذشتگان نمی‌توانستند قیام امام(ع) را با امربه‌معروف و نهی از منکر تحلیل کنند ولی شهید مطهری به‌خوبی توانست. یعنی تبیین امربه‌معروف اجتماعی در مورد کارکرد یک حکومت و نسبت به فرا دستان.

3- استاد عهده‌دار تحریف شناسی شده. ظاهراً ابداع این بحث به‌وسیله ایشان بوده است. قبلاً راجع به این موضوع بحث می‌شده، ولی اصطلاح تحریف شناسی مربوط به استاد است. البته کتاب لؤلؤ و مرجان قبلاً به بحث تحریفات پرداخته، ولی چون اغلب آثار مرحوم محدث نوری به‌جز همین کتاب (لؤلؤ و مرجان) ضعیف بوده، به آن توجه نمی‌شده تا اینکه شهید مطهری آن را مطرح کرد.

4- استاد از اولین کسانی بوده که نقش زنان را در نهضت عاشورا نشان داده. وی معتقد است تاریخ اسلام «مذنّث» است، یعنی زنان دوشادوش مردان نقش‌آفرین بودند. البته دکتر آیتی و دکتر شریعتی قبلاً به این مطلب پرداخته بودند و شهید مطهری متأثر از ایشان بود.

5- تحلیلی بودن از خصوصیات کتاب حماسه حسینی است. استاد عهده‌دار تاریخ‌نگاری نشده و کارش تجزیه تاریخ نیست. دغدغه وی تحلیل تاریخ بوده، لذا اگر در روایت تاریخ اشتباهی هم دارد، اهمیت ندارد. باید ببینیم آیا در تحلیل اشتباهی دارد؟ اغلب کتب تاریخی گزارش است و خلاقیت بندرت دیده می‌شود.