کامیاب و ناکام از منظر قرآن

عقیق:در ادامه انتشار مفاهیم سوره‌های پایانی قرآن کریم به سوره مبارکه شمس رسیدیم.

سوره شمس سوره‌ای است مکی که در مصحف شریف به عنوان سوره نود‌ویکم جای گرفته اما بیست‌وششمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است.

متن سوره

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
به نام خداوند رحمتگر مهربان
وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا ﴿1﴾
سوگند به خورشید و تابندگى‏ اش (1)
وَالْقَمَرِ إِذَا تَلَاهَا ﴿2﴾
سوگند به ماه چون پى [خورشید] رود (2)
وَالنَّهَارِ إِذَا جَلَّاهَا ﴿3﴾
سوگند به روز چون [زمین را] روشن گرداند (3)
وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَاهَا ﴿4﴾
سوگند به شب چو پرده بر آن پوشد (4)
وَالسَّمَاءِ وَمَا بَنَاهَا ﴿5﴾
سوگند به آسمان و آن کس که آن را برافراشت (5)
وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا ﴿6﴾
سوگند به زمین و آن کس که آن را گسترد (6)
وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا ﴿7﴾
سوگند به نفس و آن کس که آن را درست کرد (7)
فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا ﴿8﴾
سپس پلیدکارى و پرهیزگارى‏ اش را به آن الهام کرد (8)
قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا ﴿9﴾
که هر کس آن را پاک گردانید قطعا رستگار شد (9)
وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا ﴿10﴾
و هر که آلوده‏ اش ساخت قطعاً درباخت(10)

شرح واژگان کلیدی

خداوند متعال در این سوره، پس از قسم به مظاهر آفرینش و نظام هماهنگ آن، تنها راه رسیدن به کامیابی حقیقی را معرفی می‌کند. به‌راستی مفهوم کامیابی و ناکامی از منظر قرآن چیست؟ و کامیاب و ناکام کیست؟

سوره شمس از پیامدها و تأثیر منفی تزکیه نکردن نفس در زندگی فردی و اجتماعی انسان سخن می‌گوید. این سوره از دو گفتار تشکیل شده است:

گفتار اول: پیامد فردی تزکیه نکردن نفس

سوره شمس با سوگندهای پی‌درپی به پدیده‌هایی آغاز می‌شود که از ویژگی‌های متفاوتی برخوردارند. خداوند در این سوگندها به «هفت پدیده» قسم خورده که 6 عنوان آن دو به دو با هم ارتباط دارند. این سوگند‌ها عبارت‌اند از: خورشید و ماه، روز و شب، آسمان و زمین و نفس انسان.

ابتدا به ماه و خورشید سوگند می‌خورد و می‌فرماید: سوگند به خورشید و تابش آن «وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا»﴿1﴾ و سوگند به ماه چون از پى خورشید رَود «وَالْقَمَرِ إِذَا تَلَاهَا»﴿2﴾ این دو سوگند بیانگر دو حالت کاملاً متعارض و مقابل هم (روشنایی گسترده و تاریکی کامل) است.

آن گاه به شب و روز سوگند می‌خورد و می‌فرماید: و سوگند به روز، چون خورشید را آشکار می‌کند «وَالنَّهَارِ إِذَا جَلَّاهَا»﴿3﴾ و سوگند به شب، چون خورشید را می‌پوشاند «وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَاهَا»﴿4﴾ در ادامه به آسمان و زمین سوگند یاد می‌کند و می‌فرماید: و سوگند به آسمان و آن کسی که آن را ساخته است:«وَ السَّمَاءِ وَ مَا بَنَاهَا(5) و سوگند به زمین و کسی که آن را گسترانید «وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا»﴿6﴾

سوگند به آسمان و زمین، سوگند به دو جهت مخالف است که یکی از سطح زمین شروع می‌شود و تا بی‌کران آسمان ادامه می‌یابد و دیگری سطح زمین و اعماق آن را دربرمی‌گیرد، سپس به نفس آدمی و آن کسی که آن را سامان بخشیده است سوگند می‌خورد «وَ نَفْسٍ وَ مَا
سَوَّاهاَ(7)

خداوند افزون برآنکه در انسان‌گرایش‌های متفاوتی قرار داده، راه استفاده درست از این گرایش‌ها را نیز به او یاد داده تا بتواند خیر و شرّ و سعادت و شقاوت خود را تشخیص دهد؛ همانگونه که آیه بعد می‌فرماید: خداوند راه پلیدی و درستی را به انسان الهام کرد «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا»﴿8﴾
َ
پس از سوگند به خورشید و ماه، شب و روز، آسمان و زمین و نفس انسان که دارای دو حالت فجور و تقواست به نکته‌ای اشاره می‌فرماید که مهم‌ترین مسئله زندگی انسان و هدف همه سوگندهای گذشته است و می‌فرماید: به همه این‌ها سوگند که هر کس نفس خود را از پلیدی‌ها پاک کند، به سعادت می‌رسد. «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا»﴿9﴾ و هرکس آن را با گناه بپوشاند، از دستیابی به سعادت محروم می‌ماند. «وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا»﴿10﴾

نمودار سوره