اخلاق امام جواد(ع) و سیره رفتار ایشان چگونه بود؟

امام نهم(ع) در مقابل مصائب و گرفتارى‏هاى روزگار به شدّت شكيبا و بردبار بود. آن حضرت در مقابل حوادث سخت و پيشآمدهاى ناگوار هيچ‏گاه برآشفته و مضطرب نمى‏شد بلكه با اتكال به خداى متعال به صبر و تحمّل روى مى‏آورد. البته اين در صورتى بود كه به شخص حضرت مشكلات روى مى‏آورد؛ اما در مورد اصول اسلامى و حدود الهى كاملاً در مقام دفاع برآمده و موضع‏گيرى‏هاى اساسى و حساب شده داشت. مدارا با همسر ناشايست، بردبارى در قبال ستم‏هاى حاكمان مستبد و صبر در ناملايمات فراوان زندگى همانند شهادت پدر، نمونه‏هايى از بردبارى آن حضرت است. آن بزرگوار صبر بر مصائب را از بهترين صفات نيك‏مردان قلمداد كرده و مى‏فرمود:

«اَلصَّبْرُ عَلَى المُصيبَةِ مُصيبَةٌ عَلَى الشَّامِتِ بِها(2)؛ شكيبائى بر ناملايمات و مصائب، بر شماتت كنندگان مصيبت زده ناگوار است.»

مردى از حضرت جواد(ع) تقاضا كرد كه وى را سفارشى بنمايد. امام(ع)فرمود: آيا اگر موعظه كنم، آن را پذيرفته و عمل مى‏كنى؟ گفت: بلى. امام فرمود: «تَوَسَّدِ الصَّبرَ، وَاعْتَنِقِ الفَقر(3)؛ صبر را تكيه‏گاه و پشتوانه خود قرار داده، در رويارويى با فقر و ناكامى آن را در آغوش گيرد.»

ابن مهران مى‏گويد: حضرت جواد(ع) در نامه‏اى به يك مرد مصيبت زده چنين نگاشت: «حادثه ناگوار مرگ فرزندت را يادآور شدى و اضافه نمودى كه فرزند از دست رفته‏ات محبوب ترين فرزندت بود. روش خداوند متعال اين گونه است كه از والدين دوست داشتنى‏ترين فرزند را مى‏گيرد تا پاداش مصيبت ديده را عالى‏تر و بهتر عنايت كند. خداوند، پاداش تو را زياد كند و جزاى نيك در عزايت عنايت فرمايد و به تو صبر عطا نموده و دلت را محكم گرداند. او، خداى قادر و تواناست و به زودى جانشين شايسته‏اى در عوض فرزند از دست رفته‏ات به تو ارزانى دارد. اميدوارم كه خداوند دعايم را در حقّ تو بپذيرد. ان‏شاء الله تعالى.»(4)

شجاعت در گفتار

امام جواد(ع)تمام فضائل اخلاقى و كمالات انسانى را از اجداد طاهرين خود به ارث برده بود. يكى از خصلت‏هاى والائى كه آن گرامى به تمام معنا حائز بود، شجاعت و صراحت لهجه در گفتارهاى حق‏طلبانه بود.

روزى مأمون الرشيد از گذرگاهى عبور مى‏كرد، كودكانى كه در كوچه بازى مى‏كردند از مشاهده موكب سلطنتى مأمون ترسيده و پا به فرار گذاشتند. فقط يك كودك در جاى خود ايستاده بود. مأمون به نزد كودك رسيده و از او پرسيد: چرا تو مثل ديگر بچه‏ها فرار نكردى؟ و از سر راه ما كنار نرفتى؟ كودك با كمال شجاعت اظهار داشت: «من گناهى مرتكب نشده‏ام تا به خاطر ترس از كيفر آن فرار كنم و راه هم كه براى خليفه تنگ نيست تا با كنار رفتنْ آن را بگشايم. تو از هر كجاى راه دوست دارى، بگذر!»

مأمون كه از منطق قوى و صراحت لهجه كودك تعجب كرده بود، گفت: تو كيستى؟ كودك با افتخار تمام گفت: «من، محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن ابى‏طالب‏(ع) هستم.» مأمون پرسيد: چقدر از علوم و دانش مطلع هستى؟ امام جواد(ع) فرمود: «علوم و گزارش‏هاى آسمانى از من بپرس!» مأمون با او خدا حافظى كرده و رفت. او، يك باز شكارى داشت كه در سفرها براى تفريح با آن به شكار مى‏پرداخت. وقتى از امام نهم(ع) فاصله گرفت، پرنده شكارى را براى صيد رها كرد و باز شكارى به سرعت در آسمان‏ها به پرواز در آمد و لحظاتى از افق ديد خليفه ناپديد شد. سپس بازگشت، در حالى كه او ماهى كوچكى در منقار خود داشت كه هنوز نمرده بود. مأمون از آن صيد غير عادى تعجب كرد. آن ماهى را در كف دست خود گرفته و به سوى شهر آمد. وقتى به همان محلّ بازى كودكان رسيد، دوباره همه كودكان پراكنده شدند اما امام جوادعليه السلام از جاى خود حركت نكرد. مأمون پرسيد: اى محمد! در دست من چيست؟ فرمود: «اى خليفه! پدرم از پدرانش و آنان از رسول خدا(ص) و آن حضرت توسط جبرئيل از پروردگار عالميان نقل كرده است كه: خداوند متعال درياهائى آفريده است كه بخار آب از آن درياها بلند شده و ماهيان ريز دريا را همراه خود به آسمان برده و ابرهاى متراكمى را تشكيل مى‏دهند. پادشاهان بازهاى شكارى خود را به آسمان مى‏فرستند و آنان، آن ماهى‏هاى ريز را شكار كرده و به نزد شاهان مى‏آورند. پادشاهان آنها را به كف دست گرفته و تلاش مى‏كنند تا سلاله نبوّت و جانشين پيامبر(ص) را با آن بيازمايند.»

مأمون كه از هوش سرشار، علم بى‏كران و منطق عقلانى و شجاعت آن سلاله نبوّت به شدّت متعجب شده بود، بى‏آنكه از ته دل راضى باشد، زبان به تحسين امام جوادعليه السلام گشوده و گفت: راست گفتى و پدرانت و پروردگارت هم صادقانه سخن گفته‏اند. به راستى كه تو فرزند امام رضاعليه السلام هستى.(5)

معروف‏ترين لقب پيشواى نهم شيعيان «جواد» است. آن رهبر فرزانه را به خاطر جود و عطاى فراوانش به اين نام خوانده‏اند كه برگرفته از نامهاى زيباى پروردگار متعال است. در فرازى از دعاى امام صادق‏عليه السلام مى‏خوانيم: «أَنتَ اللّهُ لا اله الاّ أنْتَ الجَوادُ الماجِدُ»6.

و در فرازى از دعاى روز بيست و ششم ماه مبارك رمضان، همنوا با امام زين‏العابدين‏عليه السلام مى‏خوانيم: «يا اللّهُ يا جَواداً لا يَبْخَلُ يا اللّهُ لَكَ اْلأسْماءُ الْحُسنى‏7؛ خداوندا! اى بخشنده‏اى كه در او بخل راه ندارد. خداوندا! تو داراى نامهاى زيبا هستى!»

نام «جواد» يادآور جود و بخشش و احسان پروردگار متعال است كه در وجود مقدس حضرت امام محمدتقى‏(ع) تجسم يافته است و كرامت و احسان پدران بزرگوارش را در اذهان زنده مى‏كند. در اينجا برخى از نمونه‏هاى جود و احسان حضرتش را به نظاره مى‏نشينيم:

1_ على بن مهزيار مى‏گويد: حضرت امام محمدتقى‏(ع)را ديدم كه نماز واجب و غير واجب خود را در يك قباى خز طارونى به جا مى‏آورد و براى من هم قباى خز ديگرى بخشيد و فرمود: «اين لباس را من در موقع انجام نماز پوشيده‏ام.» و به من فرمود: «اين لباس اهدائى را در هنگام نماز خواندن بپوش.»8

2_ امام جواد(ع) در كمك رسانى به محرومان و درماندگان نهايت تلاش خود را به عمل مى‏آورد و تا حدّ امكان به آنان كمك مى‏كرد.

محمد بن سهل بن يسع قمى از افرادى است كه به افتخار دريافت لباس متبرّك از امام نهم‏(ع) نائل آمده است، او در اين مورد مى‏گويد:

من در شهر مكه مجاور بودم. از آنجا به مدينه آمده و به حضور امام جواد(ع) رسيدم. در نظر داشتم كه از آن امام عاليقدر در خواست كنم كه به من لباسى به عنوان تبرّك عنايت كند، اما فرصت نشد و از محضرش خدا حافظى كرده و بيرون آمدم. در پيش خود گفتم: حالا كه حضوراً نتوانستم خواسته‏ام را به آقا بيان كنم، پس طىّ نامه‏اى از محضر آن گرامى خواسته‏ام را طلب مى‏كنم.

نامه‏اى نوشته و تقاضايم را در آن اظهار كردم. سپس تصميم گرفتم كه به مسجد رفته و دو ركعت نماز بخوانم آنگاه صد مرتبه به درگاه الهى استخاره نمايم، اگر به دلم افتاد، كه نامه را به حضورش مى‏فرستم و اگر نيفتاد، نامه را پاره كرده و به دور بريزم.

نماز را خواندم و بعد از نماز به دلم افتاد كه نامه را به حضورش نبرم و آن را پاره كرده و از شهر مدينه بيرون آمدم و در همين موقع كه به راه افتاده بودم، پيكى از راه رسيد و لباسى را كه در بقچه‏اى پيچيده بود، به همراه داشت. او از اهل كاروان از محمد بن سهل قمى مى‏پرسيد تا اينكه به من رسيد و مرا شناخت. به من گفت: مولاى تو! (امام جواد(ع)) اين لباس را برايت فرستاده است. لباس‏هاى تقديمى امام، دو لباس نرم و نازك بودند.

احمد بن محمد گفته است: محمد بن سهل از دنيا رفت؛ من غسل دادم و در آن دو لباس اهدائى امام‏عليه السلام او را كفن كردم.(9)

خدمت به مردم و رفع نيازهاى آنان در متن زندگى امامان معصوم‏(ع) قرار دارد. امام جواد(ع) نيز در اين عرصه پيشتاز بود. آن بزرگوار مى‏فرمود: «ثَلاثٌ يُبَلِّغْنَ بِالْعَبدِ رِضْوانَ اللَّهِ كَثْرَةُ الاسْتِغْفارِ وَ خَفْضُ الْجانِبِ وَ كَثْرَةُ الصَّدَقَةِ»(10)؛ انسان با داشتن سه خصلت پسنديده مى‏تواند به مقام رضوان و خشنودى الهى برسد: زياد طلب آمرزش كردن، نرمخوئى و مدارا با مردم و زياد صدقه دادن.»

از منظر امام جواد(ع) «خدمت رسانى» به مردم، در اثر نزول رحمت الهى بر انسان است و اگر فردى در اين عرصه كوتاهى و سهل‏انگارى نمايد، ممكن است نعمت‏هاى الهى را از دست بدهد. به اين جهت، آن حضرت فرمود: «ما عَظُمَتْ نِعمَةُ اللّهِ عَلى‏ عَبْدٍ الاّ عَظُمَتْ عَلَيهِ مَؤُونَةُ النّاسِ. فَمَنْ لَمْ يَتَحَمَّلْ تِلْكَ الْمَؤُونَة فَقَدْ عَرَضَ النِّعمَةَ لِلزَّوالِ»(11)؛ نعمت خداوند بركسى فراوان نازل نمى‏شود مگر اينكه نياز مردم به وى بيشتر مى‏شود. هركس كه در رفع اين نيازمندى‏ها نكوشد و سختى‏هاى آن را تحمل نكند، نعمت الهى را در معرض زوال قرار داده است.»

آن گرامى اعمال نيك و آثار خدمت به ديگران را براى نيكوكاران مفيدتر از افراد نيازمند مى‏داند و مى‏فرمايد: «نيكوكاران به نيكى كردن بيشتر نياز دارند تا افراد محتاج و نيازمند؛ چرا كه انسان‏هاى خيّر، پاداش اخروى، افتخار و نام نيك را در پرونده اعمال خود ثبت مى‏كنند. هركسى كه به خدمت‏گزارى و نيك رفتارى با مردم و اهل درد مى‏پردازد، اوّل به خودش خير و نيكى مى‏رساند. پس او تشكر و قدردانى را در عملى كه براى خود انجام داده است، از ديگرى توقع نداشته باشد.»(12)

مردى از اهالى سيستان كه در يك سفرى با امام محمدتقى(ع) همراه شده، خاطره‏اى شنيدنى از آن سفر را گزارش كرده است، او مى‏گويد:

در سال اوّل خلافت معتصم من با امام نهم همسفر شدم. در همه موارد با هم بوديم. روزى در سر سفره غذا نشسته بوديم كه عرض كردم: فدايت شوم! فرماندار شهر ما، يكى از دوستان و شيفتگان شما اهل‏بيت(ع) است. مأمورين او براى من ماليات نوشته و پرداختن آن برايم سنگين است. شما لطف كنيد و نامه‏اى براى او بنويسيد كه با من مدارا كند. امام فرمود: «من او را نمى‏شناسم.» گفتم: فدايت شوم! همان طورى كه عرض كردم، او از محبّين شما اهل‏بيت‏عليهم السلام است. نامه شما براى من در نزد او خيلى كارساز و مشكل گشا خواهد بود. امام كاغذى را برداشته و چنين نوشت:

«بسم اللّه الرّحمن الرّحيم؛ اما بعد، حامل اين نامه به تو، نكته زيبائى را يادآور شد كه تو به آيين پسنديده‏اى گرايش دارى! مطمئنّاً تو در مقابل عمل نيك، پاداش نيكى خواهى داشت. به برادرانت احسان كن و بدان خداوند عزيز و جلال از ريزترين اعمال و رفتارت سؤال خواهد كرد.»

مرد سجستانى در آخر مى‏گويد: قبل از رسيدن من به سيستان، حسين بن عبدالله نيشابورى (فرماندار سيستان) از نامه امام با خبر شده بود و هنگامى كه من به شهرم نزديك مى‏شدم، هنوز دو فرسخ مانده بود كه به استقبالم آمد. نامه را به او دادم. او آن را بوسيده و روى چشمانش گذاشت و به من گفت: چه مى‏خواهى؟ گفتم: در دفتر محاسبات شما براى من مالياتى نوشته‏اند كه توان پرداخت آن را ندارم. دستور داد آن را براى من ببخشند و اضافه كرد: «تا زمانى كه من فرماندار شهر شما هستم، تو را از خراج و ماليات معاف كردم.» سپس از خانواده‏ام پرسيد و من وضعيت اقتصادى خود و خانواده‏ام را برايش شرح دادم. او دستور داد كه در مورد مشكل معيشتى من اقداماتى انجام شود و مقدارى هم اضافه به من كمك كرد.

تا او زنده و در منصب فرماندارى سيستان بود، از من ماليات و خراج نگرفتند و احسان و عطايايش را تا آخر از من قطع نكرد.(13)

1_(قلم / 4.)

2_(كشف الغمه، ج 3، ص 195.)

3_(تحف العقول، ص 455.)

4_(الكافى، ج 3، ص 205.)

5_(مناقب، ج 4، ص 388؛ منتهى‏الآمال، ج 2، ص 327؛ مفتاح الفلاح، ص 172.)

6_(الكافى، ج 2، ص 583.)

7_(اقبال الاعمال، ص 225.)

8_(من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 262؛ وسائل‏الشيعه، ج 4، ص 359.)

9_(بحارالانوار، ج 50، ص 44؛ فتح الابواب، ص 243.)

10_(كشف الغمه، ج 3، ص 195.)

11_(همان.)

12_(همان، ص 192.)

13_(تهذيب الاحكام، ج 6، ص 334.)