کدام مورخان به ثبت و ضبط واقعه عاشورا پرداختند؟

ابی مخنف
لوط بن یحیی بن سعید بن مِخنف بن سُلیم غامدی ازدی، مشهور به «ابی‌مخنف»، در شهر کوفه زاده شد. در باره تاریخ تولد او، اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ با این حال، برخی مورخان، سال تولد «ابی‌مخنف» را، حدود 80 هجری قمری می‌دانند. «ابی‌مخنف» مؤلف قدیمی‌ترین کتاب شناخته شده درباره وقایع عاشوراست. مرحوم آیت‌ا...العظمی خوئی، در کتاب ارزشمند «معجم رجال حدیث»(جلد 15)، مستنداتی را که در کتاب‌های رجالی درباره «ابی‌مخنف» آمده، جمع‌آوری کرده است. بر این اساس، «ابی‌مخنف»، دوران امامت امام صادق(ع) را درک و از آن حضرت روایت‌هایی را نقل کرده است. «نجاشی» در کتاب رجال خود، «ابی‌مخنف» را یکی از شناخته شده‌ترین اصحاب حدیث کوفه می‌داند و کتاب‌های فراوانی را به وی منتسب می‌کند که هیچ‌یک از آنها، امروزه در دسترس نیست. از جمله این کتاب‌ها می توان به «مغازی»، «الردّه»، «مقتل امیرالمؤمنین(ع)»، «الغارات»، «مقتل حجر بن عدی» و «مقتل‌الحسین(ع)» اشاره کرد که آخری، منبعی دست اول برای شرح اتفاقات روی داده در واقعه عاشورا محسوب می‌شود. به نوشته استاد محمدهادی یوسفی غروی، «ابی‌مخنف» کار جمع‌آوری اطلاعات واقعه عاشورا را از 20 سالگی آغاز کرد. در زمان او، هنوز تعدادی از افرادی که در کربلا حضور داشتند، در قید حیات بودند. «ابی‌مخنف» با 57 نفر از شاهدان آن واقعه گفت‌وگو و اظهارات آنها را ثبت کرد. بعدها، «هشام بن محمد کلبی کوفی»، روایات دیگری را بر کتاب «ابی‌مخنف» افزود و مقتل جامعی را تهیه کرد. با این که اثر ارزشمند «ابی‌مخنف»، در گذر زمان از بین رفت و امروزه دسترسی به اصل آن، ممکن نیست، اما، مورخانی همچون «طبری» و نیز علمای بنامی همچون «شیخ مفید»، در کتاب‌هایشان از نوشته‌های «ابی‌مخنف» برای شرح جزئیات واقعه عاشورا استفاده کرده‌اند. این اقدام باعث شده‌است که بخش‌های مهمی از کتاب «مقتل ابی مخنف» حفظ شود و به دست ما برسد. در سال 1380 هـ.ش، بر اساس همین بخش‌های باقی‌مانده، کتاب «مقتل ابی مخنف» توسط استاد محمدهادی یوسفی غروی، گردآوری و تدوین و با عنوان «نخستین گزارش مستند از نهضت عاشورا» به زیور طبع آراسته شد.

سید بن طاووس
رضی الدین، ابوالقاسم، علی بن موسی بن جعفر بن طاووس حلّی، مشهور به «سید بن طاووس»، فقیه و عالم شهیر و نامدار جهان تشیع، در 15 محرم سال 589 هـ.ق، در شهر «حلّه» متولد شد. نسبش با 13 واسطه، به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسید. پدر «سید بن طاووس»، از محدثان بنام دوران خود بود و «سید»، مقدمات علوم دینی را نزد او و علمایی همچون «ورام بن ابی فراس» آموخت و سپس، برای تکمیل درس، راهی کاظمین شد. «سید» استعداد شگفت‌انگیزی در فراگیری علوم داشت و توانست در مدت کوتاهی، در علم و دینداری، سرآمد روزگار شود. او به بغداد و توس سفر کرد و در شهرهای مختلف، به تدریس و تبیین معارف دینی پرداخت. از شاگردان شناخته شده «سید»، می‌توان به «علامه حلی» و «علی بن عیسی اربلی» اشاره کرد. «سید بن طاووس» در عنفوان جوانی، کتابی درباره واقعه عاشورا و چگونگی شهادت امام حسین(ع) تألیف کرد و نام آن را «اللهوف علی قتلی الطفوف» نامید که امروزه به اختصار، «لهوف» نامیده می‌شود. این کتاب، افزون بر وقایع روی داده در کربلا، بخشی از اتفاقات قبل و بعد از این واقعه را هم در بر می‌گیرد. برخی مورخان معتقدند که «سید»، برای جمع‌آوری اطلاعات کتاب «لهوف»، از منابعی همچون کتاب «الفتوح»، نوشته «ابن اعثم کوفی» بهره برده است. مقتل «لهوف» یکی از مقاتل مشهور و مورد توجه و استناد محسوب می شود.

فرهاد میرزای قاجار
معتمدالدوله، فرهاد میرزای قاجار، فرزند پانزدهم عباس میرزا، یکی از معدود رجال دانش دوست خاندان قاجار بود. وی در سال 1196هـ.ش به دنیا آمد. میرزا احمدخان عضدالدوله، مورخ نامدار دوره قاجار و نویسنده کتاب ارزشمند «تاریخ عضدی»، درباره «فرهاد میرزا» می‌نویسد:«معتمدالدوله، از رجال دانشمند و از حکام با کفایت قاجار است و تألیفات متعددی دارد از قبیل کتاب زنبیل، مقتل قمقام، جام جم و نصاب انگلیسی به فارسی که همه گواه بر وسعت اطلاعات و معلومات وی، در زمینه های تاریخ و جغرافی و اخبار و احادیث و دقایق ادب فارسی و عربی است.» شهید مدرس نیز، درباره او می‌نویسد:«[اعتمادالدوله] ادیبی است فاضل و مورخ کامل، جامع فنون بسیار، از فحول فضلا و ادبای نامی عهد ناصرالدین شاه قاجار، که در تاریخ و جغرافیا و حساب و نجوم و هیئت و هندسه و لغت انگلیسی و فنون دیگر، آثار بسیاری دارد که تماماً طبع شده و حاکی از تبحر و کثرت احاطه وی هستند ... از خدمات دینی برجسته اوست که در سال 1298 هـ.ق، بقعه مبارکه کاظمین را تعمیر کرد، مناره ها را مطلا نمود، بنای صحن شریف را تجدید و عمر شریفش به همین خدمت اسلامی و تألیف کتاب قمقام به پایان رسید.» «معتمدالدوله» در دوران ناصرالدین‌شاه، به حکومت لرستان و خوزستان منصوب شد و در زمان نخستین مسافرت شاه به فرنگ، نایب‌السلطنه بود. با این حال، تعدد مشاغل و سنگینی مسئولیت، مانع از مطالعه و پژوهش وی نمی‌شد. «فرهادمیرزا» برای انتظام بخشیدن به منابع مربوط به واقعه عاشورا و جلوگیری از گسترش تحریف و رواج داستان‌های غیرواقعی، به جمع‌آوری اسناد تاریخی مربوط به این واقعه پرداخت. او موفق شد اطلاعات مورد نظرش را از 72 منبع تاریخی استخراج و بر مبنای آن، مقتلی جامع تألیف کند؛ مقتلی که تا آن زمان، مانندش تألیف نشده بود. «فرهاد میرزا» این اثر را «قمقام زخار و صمصام بتار» نامید. وی در سال 1266 هـ.ش بدرود حیات گفت.

سیدعبدالرزاق موسوی نجفی
سید عبدالرزاق بن محمد موسوی نجفی، مشهور به «مقرّم»، در سال 1277 هـ.ش، در شهر نجف اشرف به دنیا آمد. او نویسنده یکی از مشهورترین کتاب‌های مقتل در دوران معاصر، یعنی «مقتل مقرّم» است. خاندان «مقرّم» از علمای صاحب نام عراق محسوب می‌شدند. پدرش، مدت‌ها امامت جماعت مسجد کوفه را برعهده داشت. این خاندان به دلیل مبارزه با ظلم و تعدی حکام عثمانی و سپس، استعمارگران انگلیسی، همواره از جانب حکومت تحت فشار قرار داشت. «سید عبدالرزاق» مقدمات علوم دینی را نزد پدرش آموخت و همزمان، با تاریخ اسلام و به ویژه، تاریخ و سیره امامان شیعه(ع) آشنا شد. بعدها و پس از طی کردن مدارج تحصیلی، دست به نگارش کتاب‌هایی در مورد زندگی معصومین(ع) زد که مورد توجه عام و خاص قرار گرفت. در میان آثار او، «مقتل‌الحسین(ع)»، شهرت بیشتری پیدا کرده و تا کنون، ده‌ها بار تجدید چاپ شده است. «سید عبدالرزاق» پس از حمله عوامل رژیم پهلوی به مدرسه فیضیه، در فروردین‌ماه سال 1342، نسبت به آن اعتراض و از امام‌خمینی(ره) حمایت کرد. «مقرّم» در سال 1349هـ.ش، پس از مدتی بیماری، دار فانی را وداع گفت و در حرم مطهر امیرالمؤمنین(ع) به خاک سپرده شد.

از آثار منتشر شده او، می‌توان به این‌ها اشاره کرد : «زید الشهید»، «المختار بن عبید الثقفی»، «السیدة سکینة علیها السّلام»، «الصدیقة الزهراء علیها السّلام»، «الامام زین العابدین علیه‌السلام»، «الامام الرضا علیه‌السلام»، «وفاة الامام الجواد علیه‌السلام»، «قمر بنی هاشم، العباس علیه‌السلام»، «علی الاکبر علیه‌السلام»، «الشهید مسلم بن عقیل علیه‌السلام»، «سرّ الایمان فی الشهادة الثالثة»، «یوم الاربعین عند الحسین» و «المحاضرات فی الفقه الجعفری».