زیارت‌ نامه‌خوانی در حرم رضوی به روایت اسناد

از دیگر اسناد مرتبط با این موضوع می‌توان به دو سند «آداب، شرایط و چگونگی زیارت‌نامه خواندن و التزام و تعهد جمعی از زیارت‌نامه‌خوان‌ها در رعایت آن‌ها، 1273ق.» و «پرداخت مواجب و مستمری سالیانه به زیارت‌نامه‌خوان زن بر حسب حکم متولی باشی آستان قدس رضوی در دوره صفویه» اشاره کرد.

اعظم نظرکرده، کارشناس بخش نمایه‌سازی اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی از زیارت ‌نامه‌خوانی به عنوان یکی از مشاغل قدیمی آستان قدس نام برد و گفت: در گذشته به علت برخوردار نبودن اکثریت مردم از نعمت سواد و همچنین مشکل بودن خواندن زیارت‌نامه به زبان عربی برای زائران، شغلی به نام «زیارت‌نامه‌خوان» در تشکیلات آستان قدس وجود داشت.

وی ادامه داد: از دوره صفویه زیارت‌نامه‌خوانی جزء مناصب رسمی تشکیلات آستان قدس رضوی و از مشاغل موروثی بوده، به طوری که از پدر به پسر منتقل شده است. پرداخت مواجب و مستمری زیارت‌نامه‌خوان‌ها نیز از محل عواید موقوفات آستان قدس رضوی انجام می‌‌گرفت.

نظرکرده با اشاره بر اینکه در دوره افشاریه، نایب‌الزیاره نیز به تشکیلات زیارت‌نامه‌خوانی اضافه شد، افزود: با گسترش تشکیلات آستان قدس در دوره قاجار تعداد و نظام زیارت‌نامه‌خوانی نیز به صورت منظم‌تری درآمد تا اینکه در دوره پهلوی این نظام به فرم اداری تبدیل شد.

وی بیان کرد: تمامی زیارت‌نامه‌خوان‌ها امتحان لیاقت می‌دادند و سندی دال بر داشتن استعداد این خدمت تهیه و به اداره تولیت تسلیم می‌کردند، یعنی اجازه‌نامه رسمی تحصیل می‌کردند و دستور کار زیارت‌نامه‌خوان‌ها در پشت جواز هر کدام از آن‌ها ذکر می‌شد.

کارشناس بخش نمایه‌سازی اسناد آستان قدس رضوی اضافه کرد: برخی از واقفان آستان قدس در وقف‌نامه‌های خود گذاشتن نایب‌الزیاره را نیز شرط ‌کردند تا به جای آن‌ها زیارت‌نامه بخوانند. این زیارت‌نامه‌خوان‌ها و نایب‌الزیاره‌ها معمولاً افرادی از خاندان سادات رضوی و موسوی بودند که زیر نظر زیارت‌نامه‌خوان‌باشی‌ها با رعایت تعهدات خاصی انجام وظیفه می‌کردند.

وی ادامه داد: این افراد در مکان‌های مختلف از جمله پنجره فولاد، رواق‌های دارالسیاده، دارالضیافه، توحیدخانه، مسجدجامع گوهرشاد، صحن‌های انقلاب، آزادی و ... حاضر شده و با خواندن زیارت‌نامه، زوار را به فیض زیارت نزدیک‌تر می‌کردند. زائران نیز با دادن مبالغی از این خدمت قدردانی می‌کردند.

نظرکرده اضافه کرد: زیارت‌نامه‌خوان‌های مرد در یکی از ورودی‌های حرم مطهر می‌ایستادند و پی در پی از تازه واردها می‌پرسیدند که برایشان زیارت‌نامه‌ بخوانند یا نه؟ در صورت دریافت پاسخ مثبت، همراهشان به راه می‌افتادند.

وی ادامه داد: این زیارت‌نامه‌خوان نرسیده به درب دوم طلا مکث می‌کرد و با صدای بلند و آهنگ مخصوص اذن دخول را کلمه به کلمه می‌خواند و به آن‌ها هم اشاره می‌کرد که تکرار کنند، سپس به راه می‌افتاد و دوباره در برابر ورودی سوم می‌ایستاد و به همان ترتیب اذن دخول دوم را هم می‌خواند و همه با هم وارد حرم می‌شدند و رو به قبله می‌ایستادند و بخش‌هایی از زیارت حضرت امام رضا علیه السلام را می‌خواند و در آخر برای قبول حاجات دعا می‌کرد.

وی تأکید کرد: به مرور زمان که سطح سواد، آگاهی افراد و عمومیت یافتن دانش در بین افراد جامعه گسترش یافت، خواندن زیارت‌نامه توسط زیارت‌نامه‌خوان نیز رواج خود را از دست داد.

براساس اعلام آستان قدس رضوی، مجموعه‌‌ای از اسناد نفیس و ارزشمند مکتوب و غیرمکتوب در آرشیو مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس، نگهداری می‌شود که محققان و دانشجویان علاقه‌مند می‌توانند طبق ضوابط این سازمان، با مراجعه به ساختمان بنیاد پژوهش‌های اسلامی واقع در ضلع شرقی دوربرگردان طبرسی حرم مطهر رضوی، از این گنجینه کم‌نظیر تاریخی استفاده کنند