مراتب تأثیر گناه مسئولان بر جامعه دینی

رهبر معظم انقلاب در هر یک از دیدارها مطالب و نکات مهمی را در رابطه با مسائل داخلی، منطقه و بین‌المللی و در حوزه‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصاد و اجتماعی مطرح کردند. از جمله نکات برجسته بیانات معظم له، استناد ایشان به آیات نورانی قرآن کریم و توجه دادن به نکات و آموزه‌های قرآنی بود.

با توجه به اهمیت مطالبی که طی این دیدارها مطرح شد، ایکنا قصد دارد در قالب گزارش «استنادات قرآنی بیانات رهبر معظم انقلاب» به نکات و تأکیدات رهبر معظم انقلاب که مزین به آیات قرآن کریم است، بپردازد.

رهبر معظم انقلاب در دیدار مسئولان نظام در ۲۵ تیرماه مصادف با هشتم ماه مبارک رمضان به نکات و مسائل مهمی از جمله ماه رمضان، جوانان مؤمن انقلابی، صنعت هسته‌ای، رفع تحریم‌ها، رعایت اولویت‌ها، مشکلات اقتصادی، دشمنی‌ها و توانمندی‌های نظام جمهوری اسلامی پرداختند.

ایشان ابتدای سخنان خود را به برکات ماه مبارک رمضان اشاره داشتند و اظهار کردند: در فِقرات دعای واردشده برای روزهای ماه رمضان می‌خوانیم: وَ هذا شَهرُ الصّیام، وَ هذا شَهرُ القیام، وَ هذا شَهرُ الاِنابَة -«وَ اَنیبوا اِلی‌ ربِّکُم» - و هذا شَهرُ التَّوبَة، وَ هذا شَهرُ المَغفِرَةِ وَ الرَّحمَة. این ماه و این فضا، این خصوصیّات را دارد.

این عبارت که بخشی از آیه ۵۴ سوره زمر است، انذار و هشداری است برای بندگان به ویژه گمراهان و خطاپیشگان تا پیش از رسیدن روز قیامت، به مسیر بندگی خدا بازگردند؛ «وَ أَنيبُوا إِلي‏ رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ/ و پيش از آنكه شما را عذاب در رسد و ديگر يارى نشويد به سوى پروردگارتان بازگرديد و تسليم او شويد».

این آیه راه بازگشت و توبه را باز توصیف کرده و این نوید را می‌دهد که همواره خداوند در انتظار بندگان گمراه خود است. با این حال این انذار را نیز داده است که روز قیامتی در راه است و برای گمراهان عذاب اخروی در راه است.

در تفسیر المیزان در رابطه با این آیه آمده است: خداوند در این آیه خطاب به مشرکین و کفار و سایر بندگان می‌فرماید با توبه بسوی پروردگارتان رجوع کنید و تسلیم اوامر او باشید قبل از اینکه عذاب آخرت به شما برسد که در آن صورت دیگر یاری نمی‌شوید، چون آمرزش به شما نمی رسد و سبب آن معدوم است، به دلیل اینکه توبه که از جانب شما محقق نشده و شفاعت هم شامل شرک نمی شود.

با توجه به این سخنان و بیانات رهبر معظم انقلاب، ماه مبارک رمضان یکی از بهترین فرصت‌ها برای بازگشت به سوی پروردگار است.

رهبر معظم انقلاب در ادامه بحث توبه و بازگشت به مسیر بندگی، این سؤال را مطرح می کنند که «توبه ما از کدام گناه است؟» و ادامه می‌دهند: سرتاپای انسان و امثال بنده، گناه هستیم؛ لکن گناهان دوجورند: یک گناهی است که فقط به خود انسان ضربه وارد می کند، یک گناهی است که صدور آن از انسان به دیگران ضربه می زند. چیزی را که این دندان انسان مَزق می کند و می جَود، گاهی یک چیز سختی است، خود دندان می شکند، به جای دیگری ضرر نمی رسد؛ [امّا] گاهی انسان با این دندان غذایی را می خورد که کبد انسان را از کار می‌اندازد؛ کبد تقصیری نداشت، تقصیر این دندان بود، تقصیر این دهان بود. گناهان ما گاهی این‌جوری است. ما یک حرکتی را انجام می دهیم، یک سخنی را می گوییم، یک راهی را می رویم، [که] جامعه ضرر می کند، کشور ضرر می کند؛ این‌جور گناهان، گناهان مهمّی است، گناهان بزرگی است. فرمود: «وَ اتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَموا مِنکُم خآصَّة.(سوره انفال، بخشی از آیه ۲۵) گاهی کسی ظلمی می کند، جزائی که خدای متعال برای آن ظلم قرار می دهد فراگیر است و جامعه را فرامی گیرد؛ از چنین ظلمی، از چنین فتنه‌ای باید پرهیز کرد. این خطاب به ما مسئولین است، آحاد مردم مخاطب به این خطاب نیستند؛ ما مسئولین هستیم که [هم‌] می توانیم کاری بکنیم که زیان آن به جامعه برسد؛ هم می توانیم عکسش عمل کنیم، کاری کنیم که نفع آن به جامعه برسد.

بر این اساس گناهان افراد به حسب جایگاه و موقعیتی که دارند نیز سنجیده می‌شود؛ به ویژه اینکه اگر فرد مسئولی در جایگاه خود دچار خطا و یا لغزشی بشود بخش یا کل جامعه را درگیر اشتباه خود کرده است؛ از این رو نمی‌توان آن را برابر با گناه فردی دانست که برد اشتباهاتش تنها دامن‌گیر خود یا افراد معدودی می‌شود.

در آیه ۲۵ سوره انفال نیز این موضوع به خواص جامعه هشدار داده شده و از فتنه‌ها و خطاهایی که کل جامعه را به مخاطره می‌اندازد، برحذر داشته شده‌اند؛ «وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ/ و از فتنه ای که تنها به ستمکاران شما نمی رسد بترسید و بدانید که خدا سخت کیفر است».

در این آیه بر اساس آنچه در برخی تفاسیر آمده، از فتنه‌ای بر حذر داده شده که بلایی است که به موجب ترک امر به معروف و نهی از منکر جامعه را مبتلا می‌سازد. در جامعه اسلامی که همه به نوعی مسئول هستند و نمی‌توانند به راحتی از مقابل اشتباه دیگران بگذرند. از این رو، جامعه مسئول، به دور از فتنه و آسیب خواهد ماند.

اما دوری از امر به معروف و نهی از منکر و بی مسئولیتی آحاد مردم، جامعه را به نیستی و تباهی می‌کشاند و کار به آنجا ختم می‌شود که حاکمان جائر بر مردم حکمرانی خواهند کرد.

علامه طباطبایی در ذیل آیه ۲۵ سوره انفال روند رسیدن جامعه اسلامی به جامعه‌ای فاسد و تباه شده را نشان می‌دهد. در تفسیر المیزان آمده است: در این آیه می‌خواهد همه مؤمنان را از فتنه‌ای که مخصوص به ستمکاران از ایشان بوده و مربوط به کفار و مشرکان نیست، بیم دهد و بگوید که اثر این فتنه همه را در بر خواهد گرفت، پس واجب است که همه با امر به معروف و نهی از منکر به قطع ریشه آن فتنه بپردازند تا اختلافات داخلی که وحدت، آنها را تهدید می‌کند و باعث فرقه فرقه شدن آنها می شود، از بین برود، چون در غیر این صورت هر دسته ای که غالب شوند، زمام امور را بدست می گیرند و مسلم است که این غلبه، غلبه فساد است نه غلبه کلمه حق و دین حنیفی که خداوند همه مسلمانان را در آن شریک ساخته، پس فتنه همان اختلاف و تفرقه بین امت است که آثار آن گریبانگیر همه مردم می‌گردد. اختلاف در مورد امری که تمامی امت حقیقت امر را می‌فهمند، اما یک گروه از قبول آن سرپیچی نموده و آگاهانه به ظلم و منکر اقدام می‌کنند و آن گروه دیگر هم که حقیقت امر را قبول کرده‌اند آنها را نهی از منکر نمی‌کنند و لذا آ ثار سوء آن دامن‌گیر همه امت خواهد شد و بزرگ‌ترین ظلم‌ها برهم زدن حکومت حقه اسلامی و به ناحق به دست گرفتن زمام آن و یا پایمال کردن احکام قطعی کتاب و سنت راجع به حکومت حقه می‌باشد.

در تفسیر نمونه نیز بر این مسئله تاکید شده است که افراد جامعه نه تنها موظفند وظایف خود را انجام دهند بلکه موظفند دیگران را هم به انجام وظیفه وادارند زیرا اختلاف و پراکندگى و ناهماهنگى در مسائل اجتماعى موجب شکست برنامه‌ها خواهد شد و دود آن در چشم همه می‌رود.

امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌ای عمومی و همگانی است برای همین می‌توان گفت بی‌توجهی به این فریضه عموم جامعه را با خطر مواجه می‌کند، با این حال آنچه مورد نظر رهبر معظم انقلاب در این فراز از سخنانشان است، جایگاه خطیر مسئولان در جامعه است؛ جایگاهی که تصمیماتش می‌تواند هزینه‌های سنگینی را به جامعه و مردمان آن تحمیل کند و یا از سوی دیگر جامعه را در اوج اقتدار و سربلندی نگه دارد.

حضرت آیت‌الله خامنه ای در ادامه سخنانشان با استناد به تفسیر آیه ۷۹ سوره نسا این موضوع را تشریح می‌کنند: مرحوم علّامه طباطبائی (رضوان‌الله‌علیه) در تفسیر این آیه شریفه سوره نساء که «مآ اَصابَکَ مِن حَسَنَةٍ فَمِنَ اللهِ وَ مآ اَصابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَفسِکَ» یک بیانی دارند؛ می‌فرمایند که جوامع بشری، جامعه کشور، یک جامعه خاصّ یک محدوده، یک هویّت مستقلّی دارد، یک هویّت وحدانی دارد غیر از هویّت افراد؛ یعنی جامعه یک کشور با یک نگاه مثل یک انسان واحد است؛ همچنان‌که در انسان واحد یک عضو ممکن است عملی انجام بدهد که بقیّه اعضا را درگیر کند، در جامعه هم همین‌جور است، یک عضو ممکن است کاری بکند که همه را درگیر بکند. حوادثی برای جامعه پیش می‌آید، عدّه‌ای بی‌گناهند در آن حادثه؛ [پس‌] چطور می‌شود گفت که «مآ اَصابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَفسِکَ»، ایشان می‌فرمایند نه، همین درست است، همین جا هم «فَمِن نَفسِکَ» است، منتها نفْس یک موجود وسیعی به نام جامعه است که یک جزئی از او گناهی کرده. خب، اگر بنا باشد که از چنین گناهی ما پرهیز کنیم خیلی باید مراقب باشیم؛ احتیاج دارد به مراقبت، به دقّت؛ این فضای ماه رمضان این را بایستی به ما تعلیم بدهد، این را بایستی به خودمان تلقین کنیم، واقعاً احساس مسئولیّت کنیم، هرجا هستیم.

رهبر معظم انقلاب پس از این بیان، به سه مرحله از تأثیرگذاری گناهان افراد مسئول در جامعه می‌پردازند:

یکی از تأثیرات این است که وقتی انسان مبتلا است به گناه، در یک نقطه حسّاس و بزنگاه کم می‌آورد. آیه قرآن می فرماید که: «اِنَّ الَّذینَ تَوَلَّوا مِنکُم یَومَ التَقَی الجَمعانِ اِنَّمَا استَزَلَّهُمُ الشَّیطانُ بِبَعضِ ما کَسَبوا»؛ (سوره آل‌عمران، بخشی از آیه ۱۵۵) در جنگ اُحد، آن‌کسانی که نتوانستند طاقت بیاورند و دلشان در هوای غنیمت آن‌چنان تپید که فراموش کردند چه مسئولیّت حسّاسی در اختیار آنها و برعهده‌ آنها است و جنگ پیروز را به جنگ مغلوب تبدیل کردند، اِستَزَلَّهُمُ الشَّیطانُ بِبَعضِ ما کَسَبوا؛ اینها قبلاً خطاهایی انجام دادند، آن خطاها اینجا خودش را نشان داد. این یک مرحله است؛ یعنی گناه ما موجب میشود که در یک نقطه حسّاس، در یک نقطه بزنگاه، نتوانیم تاب بیاوریم، نتوانیم مقاومت کنیم. خب، ما مسئول کشور هستیم؛ از این بنده حقیر گرفته تا مسئولین دولتی، مسئولین قضائی، مسئولین قوّ‌ه مقنّنه و همین‌طور سلسله‌مراتب مسئولیّتها، همه مسئولیم؛ اگر چنانچه کاری بکنیم که نتیجه آن باشد که «اِنَّمَا استَزَلَّهُمُ الشَّیطان» و پایمان بلغزد و نتوانیم طاقت بیاوریم در آنجایی که باید تاب آورد و طاقت آورد، خطر بزرگی ما را تهدید میکند.

مرحله بالاتر از این و بدتر از این، آن است که ما گاهی خطائی میکنیم، آن خطا موجب میشود که ما دچار نفاق بشویم؛ یعنی دلمان با زبانمان اختلاف پیدا کند. آیه شریفه [میگوید]: «فَاَعقَبَهُم نِفاقًا فی قُلوبِهِم اِلی‌ یَومِ یَلقَونَه‌ُ بِمآ اَخلَفُوا اللهَ ما وَعَدوه»( سوره توبه، آیه ۷۷) [اگر] انسان با عهد خدایی در یک‌جا وفادار نمانَد و تعهّدی را که پیش خدا کرده عمل نکند، این موجب میشود که «فَاَعقَبَهُم نِفاقًا فی قُلوبِهِم»؛ البتّه این یک سازوکار کاملاً منطقی هم دارد که حالا وقت نیست من شرح بدهم که چطور می‌شود یک گناه در یک انسان به نفاق منتهی می‌شود.

از این بالاتر، گاهی اوقات گناه ما و خطای ما و کج‌روی ما موجب میشود که -پناه بر خدا- به تکذیب ماانزل‌الله مبتلا بشویم؛ «ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذینَ اَسآءُوا السّوأَی‌ٰ اَن کَذَّبوا بِآیاتِ الله»(سوره روم، بخشی از آیه ۱۰) راه علاج هم مراقبت است؛ باید مراقبت کنیم؛ باید نظارت کنیم بر خودمان، بر مجموعه‌مان، انگیزه‌مان را افزایش بدهیم، کارمان را متراکم‌تر کنیم، پُرکاری، پرهیز از لغزشگاه‌ها، خلاصه در یک جمله تقوا؛ تقوا. تقوا -که در ماه رمضان [به‌عنوان‌] فلسفه و غایت روزه شناخته شده- به همین معنا است. تقوا یعنی مراقبت از خویش؛ دائم باید مراقب خودمان باشیم. البتّه خطاب این حرفها در درجه اوّل به خود بنده است؛ همه‌مان مسئولیم؛ پس قدر ماه رمضان را بدانیم.

ایشان مصون‌سازی جامعه را یکی از مهم‌ترین کارهای مسئولان عنوان کردند و راهکار آن را تقویت توانمندی‌های کشور دانستند و افزودند: این توانمندی‌ها باید روزبه‌روز افزایش پیدا کند. این همانی است که در قرآن کریم [آمده‌]: وَ اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَ مِن رِباطِ الخَیل.

این بخش از آیه ۶۰ سوره انفال هرچند بیشتر در مسائل رزمی و نظامی به کار گرفته شده، اما آنچه به عنوان «قوه» مطرح شده، تنها سلاح و ادوات جنگی و نظامی نیست، بلکه همانطور که معظم له اشاره می‌کنند، «قوّه اعم است از قوّه مادّی و معنوی، از قوّه اقتصادی و نظامی، از قوّه علمی و اخلاقی». از این رو «توانمندی‌ها را باید افزایش بدهیم. افزایش [شامل‌] اینها است: تقویت ایمان اسلامی؛ که این وظیفه دولت است، وظیفه حوزه‌های علمیّه است، وظیفه دستگاه‌های تبلیغی است، وظیفه وزارت ارشاد است، وظیفه سازمان تبلیغات اسلامی است؛ وظیفه اینها است. ایمان اسلامی را باید تقویت کنید. هرجایی که با جوانها ارتباط دارد؛ دانشگاه یا آموزش‌وپرورش. ایمان اسلامی یک وظیفه بزرگی است که متوجّه به همه اینها است، بایستی انجام بدهند».

بخش دیگری از سخنان رهبر معظم انقلاب به موضوع برجام و پیمانی که بسته شده اختصاص دارد؛ پیمان پرابهامی که با تمام فراز و فرودهایش بسته شده و حال تکلیفی بر جامعه اسلامی نهاده اما باید مراقب بود. جامعه اسلامی همواره وفای به عهد را در دستور کار خود قرار داده است اما راه برای مقابله با مثل در برابر ناقضین عهد باز است!

امّا در مورد خود برجام؛ خود سند -همان‌طور که عرض کردم- یک خلل‌وفُرَجی دارد، یک زوایای پرابهامی دارد که اینها موجب شده است که دشمن بتواند سوءاستفاده کند، طرف مقابل بتواند از آنها سوءاستفاده کند. ما البتّه برجام را ابتدائاً نقض نخواهیم کرد؛ این را همه بدانند! ما نقض نمیکنیم برجام را لکن اگر طرف مقابل نقض کند که حالا همین‌طور این کسانی که نامزد ریاست جمهوری آمریکایند، مدام دارند تهدید میکنند که ما می‌آییم پاره میکنیم، نقض میکنیم، اینها اگر پاره کردند، ما آتش میزنیم. اینکه حالا نقض نمیکنیم، متّکی است به دستور قرآن: اَوفوا بِالعَهد؛ بالاخره یک معاهده‌ای است انجام داده‌ایم، نمیخواهیم معاهده را ما به هم بزنیم؛ و آنکه اگر آنها نقض کردند، ما هم نقض خواهیم کرد، این هم متّکی است به آیه قرآن: وَ اِمّا تَخافَنَّ مِن قَومٍ خِیانَةً فَانبِذ اِلَیهِم عَلی‌ سَوآء؛ اگر آن طرف نقض کرد نقض کن. «فَانبِذ» یعنی پرتاب کن طرف خودش، رد کن. بنابراین ما تابع اصول قرآنی هستیم؛ هم در این طرف قضیّه، هم در آن طرف قضیّه.

ایشان برای وفای به عهد و یا نقض عهد به آیات ۳۴ سوره اسراء و آیه ۵۸ سوره انفال اشاره داشتند.

وفای به عهد یکی از تأکیدات اسلام است؛ در سیره پیامبر(ص) و ائمه(ع) نیز وفاداری نسبت به عهد و پیمان حتی با مخالفان و دشمنان به وضوح دیده می شود. مانند عهدی که پیامبر در صلح حدیبیه بر آن پایبند بود یا صلحی که امام حسن(ع) با دشمن خود بست و امام حسین(ع)‌ پس از ایشان همچنان بر آن پایبند بود. اما این معاهدات پس از خلف وعده طرف‌های مقابل شکسته شد. از همین رو رهبر معظم انقلاب نیز در این سخنان و با اشاره به موضوع برجام که پیمانی است با برخی کشورهایی که در آن دشمنان نظام نیز حضور دارند، توصیه می کنند به وفای به عهد.

در آیه ۳۴ سوره اسراء بر این اصل تأکید شده و آمده است: «وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا/ و به مال يتيم جز به بهترين وجه نزديك مشويد تا به رشد برسد و به پيمان [خود] وفا كنيد زيرا كه از پيمان پرسش خواهد شد».

هر چند این آیه مربوط به وفاداری نسبت به مال یتیمی است که به سن بلوغ نرسیده، اما در بخشی پایانی این آیه موضوع وفاداری به عهد اشاره و تأکید می‌شود که نسبت به عهدی که بسته‌اید باید پاسخگو باشید.

اما در طرف مقابل نقض عهد است؛ مؤمن مسلمان و جامعه ایمانی هرگز در نقض عهد پیش قدم نخواهد بود اما نمی‌تواند در برابر پیمان‌شکنی طرف مقابل نیز بی‌تفاوت باشد. در قرآن بر این اصل تأکید شده حتی اگر بیم خیانت به پیمان از سوی طرف مقابل وجود دارد، عهد خود را بازگردان. همانطور که در آیه ۵۸ سوره انفال آمده است «وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ/ و اگر از گروهی بیمِ خیانت داری [پیمانشان را] به سویشان بینداز [تا طرفین] به طور یکسان [بدانند که پیمان گسسته است]، زیرا خدا خائنان را دوست نمی دارد».

علامه طباطبایی نیز در ذیل این آیه توضیح می‌دهد: اگر علاماتی مبنی براینکه امری خطرناک و واجب الاحتراز درحال وقوع است ظاهر شد و بیم خیانت از جانب قومی داشتی در این صورت عهد را نزد آنان بیانداز و آن را لغو نما و لغو بودن عهد را به آنان اعلام کن تا شماو ایشان در شکستن پیمان با هم برابر شوید.رهبر معظم انقلاب طبق روال هر ساله در ایام ماه مبارک رمضان دیدارهای مختلفی با اقشار مختلف داشتند؛ در اولین روز از ماه مبارک رمضان از اساتید و پیشکسوتان و نخبگان قرآنی تا مسئولان نظام، شاعران، اساتید، فرهنگیان و دانشجویان.

رهبر معظم انقلاب در هر یک از دیدارها مطالب و نکات مهمی را در رابطه با مسائل داخلی، منطقه و بین‌المللی و در حوزه‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصاد و اجتماعی مطرح کردند. از جمله نکات برجسته بیانات معظم له، استناد ایشان به آیات نورانی قرآن کریم و توجه دادن به نکات و آموزه‌های قرآنی بود.

با توجه به اهمیت مطالبی که طی این دیدارها مطرح شد، ایکنا قصد دارد در قالب گزارش «استنادات قرآنی بیانات رهبر معظم انقلاب» به نکات و تأکیدات رهبر معظم انقلاب که مزین به آیات قرآن کریم است، بپردازد.

رهبر معظم انقلاب در دیدار مسئولان نظام در ۲۵ تیرماه مصادف با هشتم ماه مبارک رمضان به نکات و مسائل مهمی از جمله ماه رمضان، جوانان مؤمن انقلابی، صنعت هسته‌ای، رفع تحریم‌ها، رعایت اولویت‌ها، مشکلات اقتصادی، دشمنی‌ها و توانمندی‌های نظام جمهوری اسلامی پرداختند.

ایشان ابتدای سخنان خود را به برکات ماه مبارک رمضان اشاره داشتند و اظهار کردند: در فِقرات دعای واردشده برای روزهای ماه رمضان می‌خوانیم: وَ هذا شَهرُ الصّیام، وَ هذا شَهرُ القیام، وَ هذا شَهرُ الاِنابَة -«وَ اَنیبوا اِلی‌ ربِّکُم» - و هذا شَهرُ التَّوبَة، وَ هذا شَهرُ المَغفِرَةِ وَ الرَّحمَة. این ماه و این فضا، این خصوصیّات را دارد.

این عبارت که بخشی از آیه ۵۴ سوره زمر است، انذار و هشداری است برای بندگان به ویژه گمراهان و خطاپیشگان تا پیش از رسیدن روز قیامت، به مسیر بندگی خدا بازگردند؛ «وَ أَنيبُوا إِلي‏ رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ/ و پيش از آنكه شما را عذاب در رسد و ديگر يارى نشويد به سوى پروردگارتان بازگرديد و تسليم او شويد».

این آیه راه بازگشت و توبه را باز توصیف کرده و این نوید را می‌دهد که همواره خداوند در انتظار بندگان گمراه خود است. با این حال این انذار را نیز داده است که روز قیامتی در راه است و برای گمراهان عذاب اخروی در راه است.

در تفسیر المیزان در رابطه با این آیه آمده است: خداوند در این آیه خطاب به مشرکین و کفار و سایر بندگان می‌فرماید با توبه بسوی پروردگارتان رجوع کنید و تسلیم اوامر او باشید قبل از اینکه عذاب آخرت به شما برسد که در آن صورت دیگر یاری نمی‌شوید، چون آمرزش به شما نمی رسد و سبب آن معدوم است، به دلیل اینکه توبه که از جانب شما محقق نشده و شفاعت هم شامل شرک نمی شود.

با توجه به این سخنان و بیانات رهبر معظم انقلاب، ماه مبارک رمضان یکی از بهترین فرصت‌ها برای بازگشت به سوی پروردگار است.

رهبر معظم انقلاب در ادامه بحث توبه و بازگشت به مسیر بندگی، این سؤال را مطرح می کنند که «توبه ما از کدام گناه است؟» و ادامه می‌دهند: سرتاپای انسان و امثال بنده، گناه هستیم؛ لکن گناهان دوجورند: یک گناهی است که فقط به خود انسان ضربه وارد می کند، یک گناهی است که صدور آن از انسان به دیگران ضربه می زند. چیزی را که این دندان انسان مَزق می کند و می جَود، گاهی یک چیز سختی است، خود دندان می شکند، به جای دیگری ضرر نمی رسد؛ [امّا] گاهی انسان با این دندان غذایی را می خورد که کبد انسان را از کار می‌اندازد؛ کبد تقصیری نداشت، تقصیر این دندان بود، تقصیر این دهان بود. گناهان ما گاهی این‌جوری است. ما یک حرکتی را انجام می دهیم، یک سخنی را می گوییم، یک راهی را می رویم، [که] جامعه ضرر می کند، کشور ضرر می کند؛ این‌جور گناهان، گناهان مهمّی است، گناهان بزرگی است. فرمود: «وَ اتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَموا مِنکُم خآصَّة.(سوره انفال، بخشی از آیه ۲۵) گاهی کسی ظلمی می کند، جزائی که خدای متعال برای آن ظلم قرار می دهد فراگیر است و جامعه را فرامی گیرد؛ از چنین ظلمی، از چنین فتنه‌ای باید پرهیز کرد. این خطاب به ما مسئولین است، آحاد مردم مخاطب به این خطاب نیستند؛ ما مسئولین هستیم که [هم‌] می توانیم کاری بکنیم که زیان آن به جامعه برسد؛ هم می توانیم عکسش عمل کنیم، کاری کنیم که نفع آن به جامعه برسد.

بر این اساس گناهان افراد به حسب جایگاه و موقعیتی که دارند نیز سنجیده می‌شود؛ به ویژه اینکه اگر فرد مسئولی در جایگاه خود دچار خطا و یا لغزشی بشود بخش یا کل جامعه را درگیر اشتباه خود کرده است؛ از این رو نمی‌توان آن را برابر با گناه فردی دانست که برد اشتباهاتش تنها دامن‌گیر خود یا افراد معدودی می‌شود.

در آیه ۲۵ سوره انفال نیز این موضوع به خواص جامعه هشدار داده شده و از فتنه‌ها و خطاهایی که کل جامعه را به مخاطره می‌اندازد، برحذر داشته شده‌اند؛ «وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ/ و از فتنه ای که تنها به ستمکاران شما نمی رسد بترسید و بدانید که خدا سخت کیفر است».

در این آیه بر اساس آنچه در برخی تفاسیر آمده، از فتنه‌ای بر حذر داده شده که بلایی است که به موجب ترک امر به معروف و نهی از منکر جامعه را مبتلا می‌سازد. در جامعه اسلامی که همه به نوعی مسئول هستند و نمی‌توانند به راحتی از مقابل اشتباه دیگران بگذرند. از این رو، جامعه مسئول، به دور از فتنه و آسیب خواهد ماند.

اما دوری از امر به معروف و نهی از منکر و بی مسئولیتی آحاد مردم، جامعه را به نیستی و تباهی می‌کشاند و کار به آنجا ختم می‌شود که حاکمان جائر بر مردم حکمرانی خواهند کرد.

علامه طباطبایی در ذیل آیه ۲۵ سوره انفال روند رسیدن جامعه اسلامی به جامعه‌ای فاسد و تباه شده را نشان می‌دهد. در تفسیر المیزان آمده است: در این آیه می‌خواهد همه مؤمنان را از فتنه‌ای که مخصوص به ستمکاران از ایشان بوده و مربوط به کفار و مشرکان نیست، بیم دهد و بگوید که اثر این فتنه همه را در بر خواهد گرفت، پس واجب است که همه با امر به معروف و نهی از منکر به قطع ریشه آن فتنه بپردازند تا اختلافات داخلی که وحدت، آنها را تهدید می‌کند و باعث فرقه فرقه شدن آنها می شود، از بین برود، چون در غیر این صورت هر دسته ای که غالب شوند، زمام امور را بدست می گیرند و مسلم است که این غلبه، غلبه فساد است نه غلبه کلمه حق و دین حنیفی که خداوند همه مسلمانان را در آن شریک ساخته، پس فتنه همان اختلاف و تفرقه بین امت است که آثار آن گریبانگیر همه مردم می‌گردد. اختلاف در مورد امری که تمامی امت حقیقت امر را می‌فهمند، اما یک گروه از قبول آن سرپیچی نموده و آگاهانه به ظلم و منکر اقدام می‌کنند و آن گروه دیگر هم که حقیقت امر را قبول کرده‌اند آنها را نهی از منکر نمی‌کنند و لذا آ ثار سوء آن دامن‌گیر همه امت خواهد شد و بزرگ‌ترین ظلم‌ها برهم زدن حکومت حقه اسلامی و به ناحق به دست گرفتن زمام آن و یا پایمال کردن احکام قطعی کتاب و سنت راجع به حکومت حقه می‌باشد.

در تفسیر نمونه نیز بر این مسئله تاکید شده است که افراد جامعه نه تنها موظفند وظایف خود را انجام دهند بلکه موظفند دیگران را هم به انجام وظیفه وادارند زیرا اختلاف و پراکندگى و ناهماهنگى در مسائل اجتماعى موجب شکست برنامه‌ها خواهد شد و دود آن در چشم همه می‌رود.

امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌ای عمومی و همگانی است برای همین می‌توان گفت بی‌توجهی به این فریضه عموم جامعه را با خطر مواجه می‌کند، با این حال آنچه مورد نظر رهبر معظم انقلاب در این فراز از سخنانشان است، جایگاه خطیر مسئولان در جامعه است؛ جایگاهی که تصمیماتش می‌تواند هزینه‌های سنگینی را به جامعه و مردمان آن تحمیل کند و یا از سوی دیگر جامعه را در اوج اقتدار و سربلندی نگه دارد.

حضرت آیت‌الله خامنه ای در ادامه سخنانشان با استناد به تفسیر آیه ۷۹ سوره نسا این موضوع را تشریح می‌کنند: مرحوم علّامه طباطبائی (رضوان‌الله‌علیه) در تفسیر این آیه شریفه سوره نساء که «مآ اَصابَکَ مِن حَسَنَةٍ فَمِنَ اللهِ وَ مآ اَصابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَفسِکَ» یک بیانی دارند؛ می‌فرمایند که جوامع بشری، جامعه کشور، یک جامعه خاصّ یک محدوده، یک هویّت مستقلّی دارد، یک هویّت وحدانی دارد غیر از هویّت افراد؛ یعنی جامعه یک کشور با یک نگاه مثل یک انسان واحد است؛ همچنان‌که در انسان واحد یک عضو ممکن است عملی انجام بدهد که بقیّه اعضا را درگیر کند، در جامعه هم همین‌جور است، یک عضو ممکن است کاری بکند که همه را درگیر بکند. حوادثی برای جامعه پیش می‌آید، عدّه‌ای بی‌گناهند در آن حادثه؛ [پس‌] چطور می‌شود گفت که «مآ اَصابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَفسِکَ»، ایشان می‌فرمایند نه، همین درست است، همین جا هم «فَمِن نَفسِکَ» است، منتها نفْس یک موجود وسیعی به نام جامعه است که یک جزئی از او گناهی کرده. خب، اگر بنا باشد که از چنین گناهی ما پرهیز کنیم خیلی باید مراقب باشیم؛ احتیاج دارد به مراقبت، به دقّت؛ این فضای ماه رمضان این را بایستی به ما تعلیم بدهد، این را بایستی به خودمان تلقین کنیم، واقعاً احساس مسئولیّت کنیم، هرجا هستیم.

رهبر معظم انقلاب پس از این بیان، به سه مرحله از تأثیرگذاری گناهان افراد مسئول در جامعه می‌پردازند:

یکی از تأثیرات این است که وقتی انسان مبتلا است به گناه، در یک نقطه حسّاس و بزنگاه کم می‌آورد. آیه قرآن می فرماید که: «اِنَّ الَّذینَ تَوَلَّوا مِنکُم یَومَ التَقَی الجَمعانِ اِنَّمَا استَزَلَّهُمُ الشَّیطانُ بِبَعضِ ما کَسَبوا»؛ (سوره آل‌عمران، بخشی از آیه ۱۵۵) در جنگ اُحد، آن‌کسانی که نتوانستند طاقت بیاورند و دلشان در هوای غنیمت آن‌چنان تپید که فراموش کردند چه مسئولیّت حسّاسی در اختیار آنها و برعهده‌ آنها است و جنگ پیروز را به جنگ مغلوب تبدیل کردند، اِستَزَلَّهُمُ الشَّیطانُ بِبَعضِ ما کَسَبوا؛ اینها قبلاً خطاهایی انجام دادند، آن خطاها اینجا خودش را نشان داد. این یک مرحله است؛ یعنی گناه ما موجب میشود که در یک نقطه حسّاس، در یک نقطه بزنگاه، نتوانیم تاب بیاوریم، نتوانیم مقاومت کنیم. خب، ما مسئول کشور هستیم؛ از این بنده حقیر گرفته تا مسئولین دولتی، مسئولین قضائی، مسئولین قوّ‌ه مقنّنه و همین‌طور سلسله‌مراتب مسئولیّتها، همه مسئولیم؛ اگر چنانچه کاری بکنیم که نتیجه آن باشد که «اِنَّمَا استَزَلَّهُمُ الشَّیطان» و پایمان بلغزد و نتوانیم طاقت بیاوریم در آنجایی که باید تاب آورد و طاقت آورد، خطر بزرگی ما را تهدید میکند.

مرحله بالاتر از این و بدتر از این، آن است که ما گاهی خطائی میکنیم، آن خطا موجب میشود که ما دچار نفاق بشویم؛ یعنی دلمان با زبانمان اختلاف پیدا کند. آیه شریفه [میگوید]: «فَاَعقَبَهُم نِفاقًا فی قُلوبِهِم اِلی‌ یَومِ یَلقَونَه‌ُ بِمآ اَخلَفُوا اللهَ ما وَعَدوه»( سوره توبه، آیه ۷۷) [اگر] انسان با عهد خدایی در یک‌جا وفادار نمانَد و تعهّدی را که پیش خدا کرده عمل نکند، این موجب میشود که «فَاَعقَبَهُم نِفاقًا فی قُلوبِهِم»؛ البتّه این یک سازوکار کاملاً منطقی هم دارد که حالا وقت نیست من شرح بدهم که چطور می‌شود یک گناه در یک انسان به نفاق منتهی می‌شود.

از این بالاتر، گاهی اوقات گناه ما و خطای ما و کج‌روی ما موجب میشود که -پناه بر خدا- به تکذیب ماانزل‌الله مبتلا بشویم؛ «ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذینَ اَسآءُوا السّوأَی‌ٰ اَن کَذَّبوا بِآیاتِ الله»(سوره روم، بخشی از آیه ۱۰) راه علاج هم مراقبت است؛ باید مراقبت کنیم؛ باید نظارت کنیم بر خودمان، بر مجموعه‌مان، انگیزه‌مان را افزایش بدهیم، کارمان را متراکم‌تر کنیم، پُرکاری، پرهیز از لغزشگاه‌ها، خلاصه در یک جمله تقوا؛ تقوا. تقوا -که در ماه رمضان [به‌عنوان‌] فلسفه و غایت روزه شناخته شده- به همین معنا است. تقوا یعنی مراقبت از خویش؛ دائم باید مراقب خودمان باشیم. البتّه خطاب این حرفها در درجه اوّل به خود بنده است؛ همه‌مان مسئولیم؛ پس قدر ماه رمضان را بدانیم.

ایشان مصون‌سازی جامعه را یکی از مهم‌ترین کارهای مسئولان عنوان کردند و راهکار آن را تقویت توانمندی‌های کشور دانستند و افزودند: این توانمندی‌ها باید روزبه‌روز افزایش پیدا کند. این همانی است که در قرآن کریم [آمده‌]: وَ اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَ مِن رِباطِ الخَیل.

این بخش از آیه ۶۰ سوره انفال هرچند بیشتر در مسائل رزمی و نظامی به کار گرفته شده، اما آنچه به عنوان «قوه» مطرح شده، تنها سلاح و ادوات جنگی و نظامی نیست، بلکه همانطور که معظم له اشاره می‌کنند، «قوّه اعم است از قوّه مادّی و معنوی، از قوّه اقتصادی و نظامی، از قوّه علمی و اخلاقی». از این رو «توانمندی‌ها را باید افزایش بدهیم. افزایش [شامل‌] اینها است: تقویت ایمان اسلامی؛ که این وظیفه دولت است، وظیفه حوزه‌های علمیّه است، وظیفه دستگاه‌های تبلیغی است، وظیفه وزارت ارشاد است، وظیفه سازمان تبلیغات اسلامی است؛ وظیفه اینها است. ایمان اسلامی را باید تقویت کنید. هرجایی که با جوانها ارتباط دارد؛ دانشگاه یا آموزش‌وپرورش. ایمان اسلامی یک وظیفه بزرگی است که متوجّه به همه اینها است، بایستی انجام بدهند».

بخش دیگری از سخنان رهبر معظم انقلاب به موضوع برجام و پیمانی که بسته شده اختصاص دارد؛ پیمان پرابهامی که با تمام فراز و فرودهایش بسته شده و حال تکلیفی بر جامعه اسلامی نهاده اما باید مراقب بود. جامعه اسلامی همواره وفای به عهد را در دستور کار خود قرار داده است اما راه برای مقابله با مثل در برابر ناقضین عهد باز است!

امّا در مورد خود برجام؛ خود سند -همان‌طور که عرض کردم- یک خلل‌وفُرَجی دارد، یک زوایای پرابهامی دارد که اینها موجب شده است که دشمن بتواند سوءاستفاده کند، طرف مقابل بتواند از آنها سوءاستفاده کند. ما البتّه برجام را ابتدائاً نقض نخواهیم کرد؛ این را همه بدانند! ما نقض نمیکنیم برجام را لکن اگر طرف مقابل نقض کند که حالا همین‌طور این کسانی که نامزد ریاست جمهوری آمریکایند، مدام دارند تهدید میکنند که ما می‌آییم پاره میکنیم، نقض میکنیم، اینها اگر پاره کردند، ما آتش میزنیم. اینکه حالا نقض نمیکنیم، متّکی است به دستور قرآن: اَوفوا بِالعَهد؛ بالاخره یک معاهده‌ای است انجام داده‌ایم، نمیخواهیم معاهده را ما به هم بزنیم؛ و آنکه اگر آنها نقض کردند، ما هم نقض خواهیم کرد، این هم متّکی است به آیه قرآن: وَ اِمّا تَخافَنَّ مِن قَومٍ خِیانَةً فَانبِذ اِلَیهِم عَلی‌ سَوآء؛ اگر آن طرف نقض کرد نقض کن. «فَانبِذ» یعنی پرتاب کن طرف خودش، رد کن. بنابراین ما تابع اصول قرآنی هستیم؛ هم در این طرف قضیّه، هم در آن طرف قضیّه.

ایشان برای وفای به عهد و یا نقض عهد به آیات ۳۴ سوره اسراء و آیه ۵۸ سوره انفال اشاره داشتند.

وفای به عهد یکی از تأکیدات اسلام است؛ در سیره پیامبر(ص) و ائمه(ع) نیز وفاداری نسبت به عهد و پیمان حتی با مخالفان و دشمنان به وضوح دیده می شود. مانند عهدی که پیامبر در صلح حدیبیه بر آن پایبند بود یا صلحی که امام حسن(ع) با دشمن خود بست و امام حسین(ع)‌ پس از ایشان همچنان بر آن پایبند بود. اما این معاهدات پس از خلف وعده طرف‌های مقابل شکسته شد. از همین رو رهبر معظم انقلاب نیز در این سخنان و با اشاره به موضوع برجام که پیمانی است با برخی کشورهایی که در آن دشمنان نظام نیز حضور دارند، توصیه می کنند به وفای به عهد.

در آیه ۳۴ سوره اسراء بر این اصل تأکید شده و آمده است: «وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا/ و به مال يتيم جز به بهترين وجه نزديك مشويد تا به رشد برسد و به پيمان [خود] وفا كنيد زيرا كه از پيمان پرسش خواهد شد».

هر چند این آیه مربوط به وفاداری نسبت به مال یتیمی است که به سن بلوغ نرسیده، اما در بخشی پایانی این آیه موضوع وفاداری به عهد اشاره و تأکید می‌شود که نسبت به عهدی که بسته‌اید باید پاسخگو باشید.

اما در طرف مقابل نقض عهد است؛ مؤمن مسلمان و جامعه ایمانی هرگز در نقض عهد پیش قدم نخواهد بود اما نمی‌تواند در برابر پیمان‌شکنی طرف مقابل نیز بی‌تفاوت باشد. در قرآن بر این اصل تأکید شده حتی اگر بیم خیانت به پیمان از سوی طرف مقابل وجود دارد، عهد خود را بازگردان. همانطور که در آیه ۵۸ سوره انفال آمده است «وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ/ و اگر از گروهی بیمِ خیانت داری [پیمانشان را] به سویشان بینداز [تا طرفین] به طور یکسان [بدانند که پیمان گسسته است]، زیرا خدا خائنان را دوست نمی دارد».

علامه طباطبایی نیز در ذیل این آیه توضیح می‌دهد: اگر علاماتی مبنی براینکه امری خطرناک و واجب الاحتراز درحال وقوع است ظاهر شد و بیم خیانت از جانب قومی داشتی در این صورت عهد را نزد آنان بیانداز و آن را لغو نما و لغو بودن عهد را به آنان اعلام کن تا شماو ایشان در شکستن پیمان با هم برابر شوید.