خفقان شدیدی در جامعه حاکم بود، و امام سجاد(ع) در آن روزگار بسیار غریب بودند، حتی در روایتی از شرایط جامعه آن زمان اینگونه آمده است: در مدینه فساد به حدی رسیده بود که اگر زن آوازخوانی از مدینه خارج می‌شد، مردم او را بدرقه می‌کردند و اگر هم به این شهر وارد می‌شد به استقبالش می‌رفتند. نمونه دیگری از سقوط اخلاقی جامعه آن روز را اینگونه روایت کرده‌اند: در جامعه مدینه آن روز وقتی امام سجاد (ع) می‌خواستند مضجع نورانی رسول الله (ص) را در ایام واقعه حره* زیارت نمایند، سپاهیانی که به مدینه حمله کرده بودند روضه النبی** را اصطبل اسب‌های خویش قرار داده بودند.

 

در این دوران ترس شدید در میان مردم از حکومت ایجاد شده بود و از سوی دیگر حکومت هم تصمیم به حذف فیزیکی امام سجاد(ع) گرفته بود. در این شرایط امام سجاد(ع) تصمیم به ایجاد یک جهاد فرهنگی گرفتند و  بستر قیام ایشان بر پایه تربیت فردی و با ابزار دعا بود.

 

در جامعه‌ای که قابلیت اصلاح نداشت تربیت فردی بهترین راه بود. امام سجاد (ع) برای اجرای این امر، در طول دوران امامتشان که حدود 30 سال بود تعداد زیادی برده می‌گرفتند، آنها را تربیت و آزاد می نمودند. در نتیجه پایه کلاس‌های چندین هزار نفری امام باقر(ع) و امام صادق(ع) را امام سجاد(ع) بنا نهادند. مهمترین برنامه فردی امام سجاد سفارش به دعا بود.

 

 

دعا برنامه تربیتی است که میتواند انسان را از بدترین منجلاب ها، در بدترین جوامع نجات دهد. چرا و چگونه دعا میتواند چنین تاثیر بسزایی داشته باشد؟

 

اگر از دیدگاه انسان شناختی به انسان نگاه کنیم می‌بینیم ریشه حیات و حرکت انسان در تمایلات او است. حتی نیازهای انسان هم نمی‌تواند چنین نقشی داشته باشد زیرا ممکن است انسان در مقابل یک نیاز خود بایستد و به آن پاسخ ندهد. حتی علم هم نمی‌تواند منشا حرکت انسان باشد، ممکن است انسان علم به مطلبی داشته باشد اما انگیزه‌ای برای پرداختن و انجام آن نداشته باشد. نیازهای انسان و علم زمانی حرکتی در پی دارند که در کنار آنها انگیزه و تمایلی برای پاسخ به آنها وجود داشته باشد.

 

پس انسان باید گرایش‌ها و تمایلات خویش را بشناسد، و گرایش‌های خوب و حتی گرایش‌های بد خود را با خدای خویش در میان بگذارد و از پروردگار خویش برای کنترل تمایلاتش استعانت جوید. لازم است انسان برای سعادت خویش با برخی از تمایلاتش مقابله کند، برخی از گرایش‌های خوب خود را تقویت و رشد دهد، برخی تمایلات را به صورت اکتسابی در خود ایجاد نماید و برخی از تمایلات خفته خویش را بیدار سازد.

 

به طور کلی حرکت انسان به سوی کمال از مدیریت گرایش‌ها و تمایلات انسان ناشی می‌گردد. انسان سالم و توانمند قدرت مدیریت تمایلات خویش را دارد. در این میان هیچ ابزاری مانند دعا، قدرت مدیریت انسان بر تمایلات خود را افزایش نمی دهد.

 

نمونه زیبایی از مناجات امام سجاد (ع) که مدیریت تمایلات و گرایش‎ها در آن موج می زند؛

 

يا مُنى قُلُوبِ الْمُشْتاقينَ وَيا غايَةَ امالِ الْمُحِبّينَ   ای آرزوی قلب ‌های مشتاق و ای نهایت آرزوی عاشقان

اَسْئَلُكَ حُبَّكَ وَحُبَّ مَنْ يُحِبُّكَ   محبتت و محبت هر کسی که تو را دوست دارد را از تو تقاضا دارم

وَحُبَّ كُلِّ عَمَلٍ يُوصِلُنى اِلى قُرْبِكَ   و محبت هر عملی كه مرا به تو می‌رساند

وَاَنْ تَجْعَلَكَ اَحَبَّ اِلَىَّ مِمّا سِواكَ   از تو می‌خواهم خود را برای من محبوبتر از هر چیزی غیر از خودت قرار دهی

وَ أَنْ تَجْعَلَ حُبِّی إِيَّاكَ قَائِداً إِلَى رِضْوَانِكَ   و محبت من به خودت را راهبر من به سوی رضوان خودت قرار بده

 وَ شَوْقِی إِلَيْكَ ذَائِداً عَنْ عِصْيَانِكَ   [آنگونه که] شوق من به سوی تو، من را از معصیت تو منع نماید

 وَ امْنُنْ بِالنَّظَرِ إِلَيْكَ عَلَيَّ   و با نگاهت به من منت بنه

وَ انْظُرْ بِعَيْنِ الْوُدِّ وَ الْعَطْفِ إِلَيَّ   با نگاه توام بامهربانی و لطفت به من بنگر 

 وَ لَا تَصْرِفْ عَنِّی وَجْهَكَ   و رویت را از من برنگردان***

 

 

صحیفه کامله سجادیه اثر جاودان امام زین العابدین(ع)، یکی از جامع‌ترین منابع عالی دعا است. این کتاب شریف، دومین کتابی است که در صدر اسلام تدوین شده است و از جهت اهمیت پس از قرآن و نهج البلاغه قرار دارد و «اخت القران»، «زبور آل محمد» و «انجیل اهل بیت» لقب گرفته است. استاد شهید مطهری در خصوص اعتبار این صحیفه ارزشمند در کتاب فلسفه اخلاق خود می‌نویسد: «صحیفه سجادیه دعاهاى بسیار معتبرى است هم از نظر سند و هم از نظر مضمون از زین العابدین على بن الحسین(ع) كه علماى شیعه از صدر اسلام به این كتاب توجه كرده‏‌اند، و بعد از قرآن تنها مجموعه‌‏اى است كه از اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجرى به صورت یك كتاب در دست بوده است... بنابراین بعد از قرآن، قدیم‌ترین كتاب شیعى كه از اول به صورت كتاب به وجود آمده و الآن در دست ماست، صحیفه سجادیه است ...» 

 

فصاحت و بلاغت این كتاب همواره مورد توجه فصحا و بلغای عرب بوده است به گونه‌ای كه علاوه بر شیعیان، اهل سنت نیز بعضاً برخی از ادعیه آن را در كتاب‌های خویش آورده‌اند.صاحب تفسیر طنطاوی در باره صحیفه می‌نویسد: «من هر چه در این كتاب مطالعه می‌كنم می‌بینم این كتاب بالاتر از كلام مخلوق و پایین تر از كلام خالق است؛ راستی چه كتاب كریمی است.»

 

در کتاب آزادی معنوی از شهید مطهری(ره) درباره صحیفه سجادیه نقل شده است: «اگر ما هیچ دلیل دیگرى غیر از دعاهایى كه از على بن ابى طالب(ع) و زین العابدین(ع) ...نداشتیم و اسلام در چهارده قرن چیز دیگرى نداشت، همین كه توسط دو تن از شاگردهاى اسلام از آن دنیاى بدویت و جهالت دو اثر این چنینى ظاهر شده كافى است. آن قدر این‌ها اوج و رفعت دارد كه اصلًا اعجاز [است]، جز این چیزى نیست.»

 

مقام معظم رهبری در رابطه با مانوس شدن با این کتاب ارزشمند می فرمایند: "تا آن‌جا که مى‌توانید، با صحیفه‌ سجادیه مأنوس شوید. کتاب بسیار عظیمى است. این‌که گفته‌اند زبور آل محمد، واقعاً همین‌طور است؛ پر از نغمه‌هاى معنوى است، دعا و درس است؛ هم درس اخلاق است، هم درس علم‌النفس است، هم درس امور اجتماعى است. آن‌جا ملاحظه کنید: "أللهم إنى أعوذ بک من هیجان‌الحرص و سورة‌الغضب... و الحاح‌الشهوة". یکى‌یکى این خصوصیات معنوى و اخلاقى و این ریشه‌هاى فاسدى را که در نفس ما هست، در زبان دعا به ما معرفى مى‌کند." و در جای دیگر میفرمایند: " اگر کسى خیال کند که مى‌توان دل و روح را بدون این‌ها صاف کرد، سخت در اشتباه است. از راه گریه‌ نیمه‌شب، از راه خواندن قرآن با تدبر و با دقت، از راه خواندن ادعیه‌ صحیفه‌ سجادیه، دل انسان صاف مى‌شود؛ والا این‌طورى نیست که بگوییم آقا برو دلت را صاف کن؛ هر کارى هم کردى، کردى!"****