قساوت قلب
علی(ع) فرمود: ما جفت الدموع الا لقسوه القلوب و ما قست القلوب الا لکثره الذنوب. اشک چشم‌ها نخشکید مگر به سبب سخت شدن دل‌ها و دل‌ها سخت نشد مگر به علت فزونی گناهان. (میزان الحکمه ج 2 ص 852)
در تعریف قساوت قلب می‌گویند: حالت و صفتی است در انسان که اولا از رنج‌ها و گرفتاری دیگران ناراحت نمی‌شود و چه بسا از ظلم و تعدی و آزار و اذیت مردم هیچ ابایی ندارد.
ثانیا، از پندها و عبرت‌ها و حکمت‌ها و مواعظ هیچ تاثیرپذیری ندارد و در این حالت به آن سنگدل و بی‌رحم می‌گویند. در مقابل آن، رقت و نرمی و خشوع قلب است که از غم دیگران غمگین می‌شود و دل وی نیز آماده پذیرش اندرز و عبرت و حکمت است و در این حالت به آن دل رحم و مهربان می‌گویند. (درس‌هایی از اخلاق ص 259 و معراج‌السعاده ص 256)
قرآن قساوت و سنگدلی قوم بنی‌اسرائیل را خاطرنشان می‌سازد که این‌گونه معجزات دل هر انسانی را به سوی خود جلب می‌کند، آنها به چشم خود دیدند که چگونه مرده زنده شد و قاتل خود را معرفی کرد ولی دلشان نه‌تنها نرم نشد که بسیار سخت شد.
انسانی که در مقابل حقیقت، عناد بورزد و انعطاف‌پذیر نباشد، دل او از سنگ نیز سختتر است. چرا که اگر بر سنگی آبی چکه کند پس از مدتی سنگ گودی پیدا می‌کند و یا سنگهایی که از دل آنها آب می‌جوشد و چشمه جاری می‌شود و یا سنگ‌هایی که از ترس خدا از کوه به پایین می‌افتد. اما قلب‌های شما با همه این معجزات هیچ تکانی نمی‌خورد. (بقره 74)
شکی نیست که منشأ این صفت، غلبه درنده‌خویی و حیوانیت است که آن هم سرچشمه بسیاری از اعمال زشت همچون ظلم و قتل و... است.
علاج این بیماری روحی بسیار دشوار است زیرا در نفس آدمی رسوخ کرده و پایدار می‌ماند. شخص قسی‌القلب باید به تدریج خود را ازاعمالی که موجب سنگدلی است دور کند و بر آنچه موجب دل‌رحمی است مواظبت نماید تا کم‌کم نفس آماده آن شود که خداوند به او عنایت ویژه کند. (همان ص 256-257)
عوامل سنگدلی
براساس آیات و روایات، از عوامل اصلی ایجاد سنگدلی، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1) فزونی گناهان: همان‌طور که درصدر این مقاله از امیرالمؤمنین(ع) نقل شد، گناهان علاوه بر ایجاد قساوت قلب، موجب خشک شدن اشکهای چشمان می شود.
شخصی از علی(ع) پرسید: چرا توفیق نافله شب پیدا نمی‌کنم؟ فرمود: گناه سبب این بی‌توفیقی است. قد قیدتک ذنوبک- معاصی، تو را زمین‌گیر کرده است. از امام رضا(ع) سؤال شد: چرا خدا را نمی‌بینم؟ فرمود: با چشم ظاهر نمی‌توان او را دید و چشم باطن تو نیز براثر گناه بیمار است. (نسیم حیات ج 5 ص 222)
2) پرحرفی در غیر از یاد خدا: عیسی(ع) فرمود: بدون ذکر خدا زیاد حرف نزنید که موجب قساوت قلب است و قلب چنین انسانی از خدا دور است. به گناهان مردم، ارباب گونه نگاه نکنید بلکه به گناهان خویش همچون بنده‌ای در برابر مولای خود نگاه کنید و به گرفتاران ترحم نمایید. (همان ج 8 ص 38)
3) شنیدن سخنان بیهوده
4) شکار حیوانات
5) رفت و آمد به دربار سلاطین و حاکمان
6) مال و ثروت زیاد
7) نگاه کردن به چهره انسان بخیل
8) لجاجت و عناد ورزیدن
9) نقض عهد و پیمان
10) عادت به پرخوری
11) داشتن آرزوهای طولانی
خداوند به موسی(ع) خطاب کرد: ای موسی در دنیا آرزوی خود را دراز مکن که در نتیجه دلت سخت می‌شود و آدم سنگدل از من دور است. (درس‌هایی از اخلاق ص 260- میزان الحکمه ج 2 ص 853- نسیم حیات ج 5 ص 219- نهج‌الفصاحه ص 529 و 530- مائده 12 و 13)
عوامل نرمی دل
همچنین عواملی که می‌توان در نرمی و لطافت دل مؤثر افتد، عبارتند از: 1) اطعام به افراد مستمند 2) دست‌نوازش بر سریتیم کشیدن 3) از خوف خدا گریه کردن 4) استغفار کردن 5) مداومت درعبادت خدا 6) یاد مرگ و قیامت 7) تلاوت قرآن 8) ذکر خدا را زیاد کردن در خلوت؛ نقل می‌کنند: فضیل بن عیاض در آغاز راهزن خطرناکی بود. روزی از نزدیکی یک آبادی می‌گذشت، دختری را دید و به او علاقه‌مند شد. لذا شب از دیوار خانه او بالا رفت، همان لحظه صدای تلاوت قرآن شنید: الم یان للذین آمنو ان تخشع قلوبهم لذکر‌الله- آیا وقت آن نرسیده که دلهای مؤمنان با یاد خدا خاشع گردد... (حدید 16) این آیه همچون تیری بر قلب او اثر کرد و قسم خورد که وقت آن رسیده است. و گفت: خدایا توبه کردم و درد مرا درمان کن و مرا ببخش. خدا دعایش را مستجاب کرد. او به مکه آمد و سالها در آنجا به عبادت پرداخت و از اولیاء الهی شد و در همانجا روز عاشورا فوت کرد. (میزان‌الحکمه ج 2 ص 855 و 853- نسیم حیات ج 8 ص 38)
همچنین انجام تکالیف الهی و اطاعت و بندگی خداوند عامل طهارت روح و گشایش قلب است. (تسنیم ج 5 ص 222)

منبع:کیهان