کم‌توجهی فقها به مسائل روز

عقیق:آیت‌الله علی‌اکبر رشاد رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی پیش از ظهر امروز (چهارشنبه ۷ بهمن) در مراسم پیش‌همایش ملی فلسفه اخلاق که در نکوداشت مقام علمی و اخلاقی آیت‌الله مجتبی تهرانی، در حوزه علمیه تخصصی امام رضا(ع) برگزار شد، گفت:‌ دین، بر چهار رکن معرفتی ـ معیشتی استوار است؛ باورهای مقدس، گزاره‌هایی که ذاتا متعلق ایمان هستند، عقاید، گزاره‌هایی که متعلق ایمان نیست و از منابع دین به دست می‌آید، آموزه‌های بایستی که همگی الزامی را پشت سر دارند و لزوماً ثواب و عقاب بر آن مترتب است و همان فعل انسان است و آموزه‌های شایستی که ترک آنها اگر چه مترتب عقاب است بر فعل آنها نیز ثواب تعلق می‌گیرد.

وی اظهار داشت:‌ اخلاق یکی از چهار رکن ارکان اربعه قضایای تنظیم کننده معرفت و معیشت انسان مؤمن در اسلام است. معرفت و معیشت از هم تفکیک‌پذیر نیستند.

رئیس شورای عالی مدارس علمیه استان تهران عنوان کرد: گویی عظمت حضرت رسول به خلق عظیمی است که به ایشان عطا شده است. اسلام در میان شرایع ممتاز است و مکتب حضرت خاتم نسبت به دیگر شرایع برتر و کامل است چرا که در آن اخلاق‌‌، مورد توجه و بهره بوده است.

وی ابراز داشت: نظری که آقای بهشتی در فرآیند کرسی نظریه‌پردازی طرح کرده «اخلاق نبوی به منزله اعجاز نبوی»، است. از نظر ایشان اخلاق پیامبر (س) اعجاز بوده که منزلت و جایگاه اخلاق در اسلام را بیان می‌کند اما حق این است که از این زاویه و بعد اسلام آنچنان که باید به بحث اخلاق اهتمام نکرده‌ایم.

آیت‌الله رشاد با بیان اینکه در همیشه تاریخ این کاستی را در میان اصحاب علم و نخبگان درباره اخلاق داشته‌ایم، گفت: در میان آحاد ملت نیز توجه و اهتمام کمتری نسبت به مباحث اخلاق صورت می‌‌گیرد تا جایی که ما امروز متهم به بی‌اخلاقی و بداخلاقی هستیم.

وی تصریح کرد: اخلاق یکی از ارکان دین ما به شمار می‌رود و این در حالی است که ما متهم می‌شویم که مسلمانان بداخلاق هستند؛ گرچه فریبکاران سبب نشستن گَرد این اتهام بر دامن مسلمانان هستند اما ما هم مقصریم. امت و مردم، دامنه علما و دامنه ائمه فقهی، فکری و کلامی جامعه خویش هستند. لذا اگر کاستی‌ای و ناراستی به محیط جامعه راه پیدا می‌کند منشأ آن کاستی است که در جامعه علمی و نخبگانی، معنوی بوده است، بنابر این اگر ملوک معرفتی، فقهی و جامعه علمی دچار نقص و ناراستی نباشد به جامعه سرایت پیدا نمی‌کند و جامعه طور دیگری می‌شود.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی خاطر نشان کرد: باید بپذیریم که ما مقصریم نه قاصر. هر چند که ممکن است مردم مقصر باشند، چون ما تقصیر کردیم آنها دچار قصور شده‌اند آنجا که ما به  علوم فقه و علوم عقلی و کلام اهتمام داریم که به‌جاست به حوزه اخلاق در اکثر علوم اهتمام نکرده‌ایم و اگر به حجم آثار علمی که در قلمرو اخلاق در دسترس است مشاهده کنیم خواهیم دید که در بخش اخلاق بسیار فقیریم گویی که آراء ارزشمند و نظرات عمیقی وجود دارد و مباحث معرفتی بازمانده از علمای سلف عمیق و دقیق است و از فوق‌العادگی برخوردار است اما نه در حد انتظار و نه در فراخور اهمیت موضوع.

وی گفت:‌ اگر فهرست کنیم عدد کتب اخلاقی را در قیاس با کتب فقه، کتب اخلاقی چه اندازه خواهد بود؟ به دو جهت اخلاق را با فقه مقایسه می‌کنم؛ یکی اینکه در فقه اهتمام خوبی داشتیم، فقه ما غنی است اما فقهای ما به مسائل روز آنچنان که باید نمی‌پردازند. اگر کسی استقرائی کند حوزه‌های خلاء مطالعات فقهی ما امروز معطوف به نیازهای زمانه، از نظر کمیت بیش از حوزه‌هایی است که فقه در گذشته به آنها پرداخته است اما در قسم اخلاق از کسری و نقص هم نمی‌توان سخن گفت بلکه در کمّ باید از فقر و ناداری سخن گفت نه از فقر و کسر.

آیت‌الله رشاد ابراز داشت:‌ جای بسی تأسف است که در حوزه‌های علمیه ما هیچ اهتمامی در قلمرو معرفتی و تولید معرفت صورت نمی‌گیرد چه برسد به مقام معیشت‌ و زی و زیست که در این حوزه هم نواقص کم نیست. اگر امروز جامعه ما ذیل پرچم مقدس اسلام قرار دارد و بخواهیم آن را با بسیاری از جوامع مقایسه کنیم، متأسفانه باید گفت اخلاق در جامعه ما در حال سقوط است.

وی اظهار داشت: اگر این مشکل را در جامعه حل نکنیم جمهوری اسلامی در اهداف و مقاصد عالیه‌اش ناموفق خواهد بود و به ثمر نخواهد نشست؛ ما به تبعیض در دین مرتکب شده‌ایم بر مقررات و قوانین تأکید می‌کنیم اما نسبت به اخلاق و ارزش‌ها در جامعه اصرار کافی نمی‌شود. چگونه است که ما پارلمان قانون داریم اما پارلمان اخلاق نداریم؟

رئیس شورای عالی مدارس علمیه استان تهران ادامه داد: ما این مشکل را از حوزه داریم که به جامعه سرایت کرده است. همچنین محیط جامعه و دانشگاه ما وضع فاجعه‌باری دارد این شکوه را باید به کجا برد، نظام ما نظام فرهنگی، اخلاقی و دینی است، رهبران و بزرگان ما اخلاقی هستند و در رأس ما یک نظام اخلاقی مستقر است اما چطور جامعه ما چنین شده است. اشکال کار کجاست؟!

وی خاطر نشان کرد: در مقام نظر باید در حوزه‌ها کار کنیم. در فلسفه اخلاق اهتمامی نداشته‌ایم؛ چند فیلسوف اخلاق در کل حوزه‌های علمیه داریم. چند ارزش علمی فنی در اخلاق داریم، چند نظریه نو در این چند دهه تولید کرده‌ایم؟! کرسی‌های فقه و خارج فقه و اصول ما نه به اندازه حاجت و فراخور نیاز و در سطح مورد انتظار، حرف تازه بسیار زده‌اند. این دوره از فقه را از نقطه‌های عطف و شکوه باید دانست و بر اثر پیروزی انقلاب اسلامی چه جهشی در فقه داشته‌ایم تاریخ باید به آن گواهی دهد و البته باید به همین قیاس در حوزه اخلاق هم کار می‌شد.

آیت‌الله رشاد با بیان اینکه در فقه‌الاخلاق کاری نکرده‌ایم، گفت: دو ـ سه نوبت به محضر بزرگان حوزه مشرف شدم به عنوان طلبه‌ای که در کف جامعه است تقاضا کردم که شما در هفته نوعاً یک بحث اصول و فقه دارید و در این زمینه نظریه‌پرداز و اجتهاد اتفاق می‌افتد یک جلسه نظیر همین جلسه درباره فقه اخلاق بگذارید.

وی عنوان کرد: بزرگان که سرمشق‌های ما هستند، مراجع تالی‌تلو معصوم و نواب عام حضرت حجت (ع) تلقی می‌شوند ما باید فضایل و رذایل را از لسان آنها بشنویم و کرسی خارج اخلاق با همان سبک و سیاقی که فقه جواهری ارائه می‌شود کرسی اخلاق جواهری نیز برگزار شود.

رئیس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران بیان داشت: ما علم اخلاقی نداریم بلکه علوم اخلاقی داریم چون دانش‌های مختلفی در جهان پدید آمده که مجموعه این علوم به کار تخصصی نیاز دارد بنابر این تأسیس مراکز تخصصی علوم اخلاق در حوزه‌های علمیه جزو واجبات است و باید مدارس فقه‌الاخلاق دایر شود همچنان که مدارس فقه تخصصی در این سال‌ها صورت گرفته و دلخوش‌کننده است.

وی ابراز داشت: اخلاق باید در عرض فقه و در عرض کلام قرار گیرد. به مثابه یک رشته رایج و گسترده که سهم قابل توجهی به اندازه فهم معرفتی دین در حوزه‌های علمیه داشته باشند. ما مجتهد احکام فراوان داریم اما مجتهد اخلاق کم داریم و مرحوم آیت‌الله مجتبی تهرانی مجتهد اخلاقی بود.

آیت‌الله رشاد تصریح کرد: سه دهه در کلاس‌های درس آیت‌الله مجتبی تهرانی شرکت کردم، ایشان به منزل ما می‌آمد و علاوه بر اینکه به لحاظ فنی اهل فقه و اصول بود آینه حضرت امام خمینی(ره) به شمار می‌رفت. ایشان به سختی از امام عبور می‌کرد و بر آراء امام راحل تسلط داشت و بیش از 60 مورد با حضرت امام تفاوت فتوا داشت.

وی گفت: در همان جلسات اخلاقی که عموم مردم در آن حضور داشتند آیت‌الله مجتبی تهران کاملاً اجتهادی در مباحث ورود و خروج پیدا می‌کردند و افزون بر 3 هزار درس اخلاق به صورت سلسله ساختارمند ارائه کردند و ایشان باید الگوی ما طلبه‌های تهران باشند.