تاریخچه پنج ضریح حرم مطهر رضوی

نخستین ضریح

نخستین پوشش که تاریخ بر مرقد مطهر حضرت رضا (ع) از آن یاد می‌کند صندوقی بوده است چوبی که ابن بطوطه سیاح معروف در سفرنامه خود به نام تحفة النظار ضمن توصیف مشهد از آن یاد می‌کند: «بر مرقد حضرت رضا (ع) صندوقی چوبی نصب بود که بر روی صندوق صفحات نقره کوبیده‌اند و قندیل های نقره بالای مرقد آویخته‌اند».احتمالا این همان صندوقی است که سال 500ق صاحب کتاب روضات از کتاب ثاقب المناقب بیان می‌دارد که چون انوشیروان مجوس اصفهانی از بزرگان دربار سلجوقی که در زمان سلطان سنجر شفا یافته بود بر مرقد مطهر رضوی صندوقی از نقره ترتیب و تقدیم نمود. و نیز آمده است که: نخستین ضریح چوبی بوده با تسمه های فلزی و پوششی از صفحات طلا و نقره که این ضریح در زمان شاه تهماسب صفوی به سال 957ق ساخته شده و بر روی صندوق چوبی مضجع منور نصب گردیده. [به احتمال این ضریح چوبی مشبک در جوف و پیرامون صندوق چوبی اولیه قرار داشته] در سال 1311ش و به هنگام نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی چون ارکان و اجزاء صندوق چوبی دچار فرسودگی شده بود با نظارت و استفسار از علما و مراجع وقت آن صندوق برچیده شد و پوشش های طلا و نقره و جواهرات آن از چوبها جدا و به خزانه آستان قدس منتقل گردید.

دومین ضریح

دومین ضریح بر مرقد حضرت رضا (ع) معروف به ضریح مرصع و جواهرنشان بوده است. این ضریح که برای آرامگاه نادرشاه ساخته شده بود در سال 1160ق به دستور شاهرخ، نواده نادرشاه افشار به وقف بر مرقد مطهر درآمد و در حرم حضرت رضا (ع) نصب گردید. این ضریح بدون سقف بوده و کتیبه‌ای که بر آن حک شده چنین است: «نیاز رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملک پاسبان، سبط سلطان نادرشاه افشار، شاهرخ شاه الحسینی الموسوی المصطفوی بهادر خان به وقف و نصب این ضریح و قبه های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید. سنه 1160 قمری». این ضریح تا قبل از ساخت ضریح کنونی که به سال 1380ش نصب شد همچنان در داخل ضریح نقره قبلی نصب بود و در واقع تا قبل از سال 1380ش دو ضریح بر مرقد مطهر و چسبیده بهم نصب بود ضریح مرصع در داخل و ضریح نقره در خارج. ولی بنا بر تصمیمات آستان قدس به هنگام نصب ضریح جدید کنونی، چون محل اصلی مرقد مطهر حضرت رضا (ع) در داخل سردابی در عمق حدود 3 متر در زیر ضریح و به طول و عرض تقریبی 200 در 300 و ارتفاع 300 سانتی متر می‌باشد اطراف سردابه خاکبرداری و کاشی کاری شده و آن ضریح مرصع در پیرامون فضای دیواره سردابه استقرار گرفت.

سومین ضریح

در زمان فتحعلی شاه قاجار ضریحی فولادی و ساده به ابعاد 3 در 4 و ارتفاع4 / 2 متر ساخته شد و بر پیرامون ضریح مرصع نادری یا ضریح دوم در حرم مطهر نصب گردید، ضریح فولادی تا سال 1338ش بر مرقد مطهر امام رضا (ع) استقرار داشت و سپس با ساختمان ضریح نقره دیگری هم زمان ضمن وسعت بخشی به فضای بالای سر حرم مطهر با کوچک نمودن پایه های حرم، ضریح فولادی برچیده شد و ضریح نقره قبلی نصب گردید. ضریح فولادی هم اکنون در موزه آستان قدس رضوی قرار دارد.

چهارمین ضریح

در سال 1338ش توسط استادان هنرمند اصفهانی ضریحی نقره‌ای با کتیبه و نقوشی از طلا ساخته شد که به جای ضریح فولادی قبلی یا سومین ضریح نصب شد. این ضریح به مدت 40 سال تا اواخر سال 1379ش بر مرقد مطهر رضوی نصب بود. سپس به جهت ضریح جدید و یا ضریح کنونی حرم مطهر باز و به موزه آستان قدس منتقل گردید تا ضمن مرمت قسمتهای فرسوده در کنار ضریح فولادی مورد نمایش و بازدید قرارگیرد.

پنجمین ضریح (ضریح کنونی)

بعد از گذشت چهل سال از نصب چهارمین ضریح به علت کثرت لمس دست زائران و بوسه زدن و فشردن مشتاقان آثار فرسودگی و ساییدگی در شبکه‌ها و قسمت های میانی ضریح مشاهده شده که چون ایجاد اشکال می‌نمود ضریح جدید کنونی با طرح ابتکاری استاد و هنرمند برجسته «فرشچیان» ساخته شد. این ضریح حدود 12 تُن وزن دارد و از جمله ویژگی های آن ضخامت پوشش های نقره و طلای آن و اتصال آنها بدون پیچ می‌باشد تا به هنگام لمس مانع جراحت دست زوار نگردد. طول ضریح 78 / 4 عرض آن 73 / 3 و ارتفاع آن از کف حرم با محاسبه سنگ پایه 96 / 3 متر بوده و جمعا دارای چهارده دهانه است. دو سوره مبارکه (هل اتی) و (یس) به صورت کتیبه دورتادور این ضریح نوشته شده است.

پی نوشت:

1-قصابیان، تاریخچه ضریح مطهر امام رضا (ع): 240-245.

2- ماهوان، السلطان و سلاطین: 106-110.

منبع:قدس