۰۲ آذر ۱۴۰۳ ۲۱ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۵۹ : ۲۱
خاستگاه « دعای ندبه» از منظر روایی
گروه معارف/ آمنه مستقیمی - یکی از ادعیه مشهور در ارتباط با حضرت صاحب الزمان(عج) دعای ندبه است که قرائت آن برای صبح‌های جمعه سفارش شده و مضامین غنی‌ای را در بر دارد؛ ...
عقیق:از این رو، درباره مفاهیم غنی و ژرف این دعا با
حجت الاسلام والمسلمین علی اکبر مهدی‌پور، استاد و پژوهشگر حوزوی و مؤلف کتابهایی مانند «با دعای ندبه در پگاه جمعه»، «روزگار رهایی»، «کتابنامه امام زمان(عج)» و «درسنامه مهدویت» به گفت‌وگو پرداخته ایم که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد:
چرا دعایی که برای صبح‌های جمعه مورد سفارش قرار گرفته، به دعای ندبه امام زمان(عج) مشهور است؟
- دعای ندبه به طور یقین از امام صادق(ع) به ما رسیده و انشای ایشان است و قرائت آن در چهار عید قربان، غدیر، فطر و جمعه مورد سفارش است و چون شامل مناجات با حضرت صاحب الزمان(عج) بوده به ندبه ایشان شهرت یافته است؛ یعنی ندبه برای امام زمان(عج) نه ندبه از ایشان.
در برخی آثار مانند کتاب سید بن‌طاووس تعبیر شده «دعای ندبه برای حضرت صاحب الزمان(عج)» این واژه «برای» را برخی تعبیر کرده‌اند به اینکه این دعا از حضرت ولیعصر(عج) است، اما خیر، این‌گونه نبوده و از جانب امام صادق(ع) صادر شده است.
با توجه به آنکه برخی کوشیده‌اند در وثوق و اعتبار این دعا تشکیک کنند، بفرمایید چه اسناد موثق و مورد تایید منابع معتبر روایی در این باره وجود دارد؟
- نخستین منبعی که دعای ندبه در آن درج شده کتاب «الدعاء» اثر ابوجعفر محمد بن حسین بن سفیان بزوفری از استادان شیخ مفید است؛ بعد از وی محمدبن ابی قره که از مشایخ و استادان نجاشی است (باید توجه داشت در مسایل رجالی حرف اول را نجاشی می‌زند) و نجاشی وثاقت او را تأیید کرده و علامه حلی نیز او را توصیف نموده است، از کتاب بزوفری این دعا را در کتاب خود با نام «الدعاء» نقل کرده است.
نفر سوم ابن مشهدی صاحب کتاب «مزار کبیر» در قرن ششم هجری است که شاگرد کسانی چون ورّام، شاذان و ابن‌شهرآشوب بوده و نسخه‌های خطی فراوانی از کتابش موجود است؛ او در مقدمه کتاب خود متعهد شده تنها ادعیه و زیارتی را نقل کند که با سند متصل توسط راویان مورد وثوق به دستش رسیده است. آیت‌ا... خویی(ره) پس از نقل این جمله، می‌گوید: این تصریح ابن مشهدی به توثیق همه راویانی است که در سند این کتاب قرار گرفته اند. بنابراین مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانی تا 19 نفر از استادان او را استخراج و حکم به وثوق آنها کرده است. ابن مشهدی دعای ندبه را برای صاحب الزمان (عج) در چهار عید فطر، قربان، غدیر و جمعه آورده و او نیز به نقل ابن ابی قره از کتاب بزوفری استناد کرده است. منبع چهارم صاحب کتاب «مزار قدیم» است که چاپ نشده، اما نسخه خطی آن در کتابخانه مرحوم آیت ا... مرعشی در قم موجود است؛ مرحوم محدث قمی می‌گوید: این کتاب ظاهراً تألیف قطب راوندی در قرن ششم بوده و در آن دعای ندبه با همین سبک کنونی مفاتیح الجنان موجود است.
منبع پنجم « مصباح الزائر» و نیز «اقبال الاعمال» سیدبن طاووس است که وی نیز از ابن ابی قره و بزوفری این دعا را نقل کرده و بعد از وی پسرش نیز در «زوائدالفواید» که چاپ نشده و نسخه خطی آن در کتابخانه مرحوم مشکاه موجود است، این دعا را ذکر می‌کند. افزون بر این، علامه مجلسی در «بحارالانوار» و نیز «تحفه الزائر» این دعا را نقل کرده و با سلسله اسناد آن فرموده که: «خواستم در این کتاب تنها زیارات و ادعیه‌ای را بیاورم که با سند معتبر از ائمه دین (ع) رسیده» و سپس دعای ندبه را آورده است. وی همچنین در «زادالمعاد» صفحه 486 می‌گوید:« اما دعای ندبه که مشتمل است بر عقاید حقه و تأسف برغیبت حضرت ولیعصر(عج) به سند معتبر از امام صادق (ع) منقول است.»
آیا جز سند روایی و منابع موثقی که دعای ندبه در آنها نقل شده، دلیل دیگری بر انتساب آن به معصوم (ع) وجود دارد؟
در پاسخ آنها که می‌گویند دعای ندبه شاید از معصوم نرسیده باشد، باید گفت سطح این دعا به قدری بالاست که جز از لسان معصوم (ع)، انشای آن توسط شخص دیگر ممکن نیست.
از مرحوم کاشف الغطاء درباره سند دعای صباح پرسیدند، وی گفت: در هر جامعه‌ای از جوامع بشری زبان و اسلوب خاصی حاکم است، برای ائمه (ع) نیز در مناجات با خدا شیوه خاصی وجود دارد، هرکس با سخنان آنها مأنوس باشد، برایش ملکه‌ای حاصل می‌شود که سخنان آنها را می‌شناسد و چنین شخصی تردید نمی‌کند که دعای صباح از ناحیه آنها بیان شده است. وی این را در کتاب «الفردوس الاعلی» نوشته است. مرحوم سیدعبدا... شبّر درباره دعای ندبه می‌نویسد: «محتوای بسیار بالای دعای ندبه از بررسی سند ما را بی‌نیاز می‌کند»؛ یعنی سطح بالای این دعا برای اثبات ماثور بودن یعنی انشا توسط معصوم (ع) کافی است.
آیت‌ا... سیدمرتضی شبستری(ره) می‌گفت: ادعا می‌کنم هر فراز از فرازهای دعای ندبه متواتر است؛ یعنی هیچ فرازی در آن خبر واحد نیست.
از نظر محتوایی دعای ندبه چه مسایلی را مطرح می‌کند و چه موضوعاتی را در ارتباط با امام زمان (عج) و عصر غیبت به میان می‌کشد؟
در این دعا مطالب بسیار ارزشمندی وجود دارد؛ با نام و حمد خدا آغاز شده و با صلوات بر پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) ایشان و ذکر اوصاف نبوی و ائمه (ع) و توسل به پیامبران الهی ادامه می‌یابد و درباره تک تک امامان سخن می‌گوید.
همچنین، به عید غدیر و ختم نبوت می‌پردازد و می‌گوید: «این نور که از خداوند در من و نسل من بعد از علی بن ابیطالب (ع) گذاشته شده است...»
سپس 18 فصلی که در خطبه غدیر به امام عصر (عج) اختصاص دارد را ذکر می‌کند و می‌گوید: «آگاه باشید که او بر همه ادیان پیروز می‌شود، از ستمگران انتقام می‌گیرد، همه قلعه‌های شرک را فتح می‌کند، منتقم خون همه اولیای الهی است و ...»
افزون بر این، به آیه مباهله، حدیث ثقلین، ختم نبوت و حضرت صدیقه (س) اشاره می‌کند و به طور کلی به تمام معارفی که ما معتقد هستیم به طور خلاصه در کنار مناجات با امام عصر (عج) می‌پردازد و برای همین سطح بالاست که دشمن می‌کوشد به آن شبهه وارد کرده و آن را زیر سؤال ببرد.
چه زمزمه‌ها و مناجاتی در این دعا خطاب به امام زمان (عج) بیان می‌شود و در واقع با چه لسان و در چه قالبی با ایشان سخن می‌گوییم؟
- تعبیرات عجیبی دارد و می‌گوید: «...کجا است آن آقایی که ما از او غایب هستیم و او از ما غایب نیست و حضور دارد و ما توجه به او نداریم! کجاست آن آقایی که تا دعا کند مستجاب می‌شود و خون مقتول کربلا را مطالبه می‌کند؟ کجاست دری که باید از آن در وارد حریم الهی شویم؟...»
سپس به اینجا می‌رسد که می‌گوید: «ای پسر هادیان امت!ای فرزند برگزیده ها! کجاست آقایی که خونهای بناحق ریخته شده را مطالبه می‌کند.... بر من سخت است همه را ببینم و تو را نبینم و از تو صدایی به من نرسد، بر من سخت است که این همه حوادث به تو برسد و من نتوانم بلاگردان شما باشم...»
دعای ندبه می‌خواهد مخاطب را از چه مسیری عبور داده و به چه مقصدی برساند؟
دعاها دو گونه‌اند، برخی فردی‌اند یعنی انسان می‌تواند در خانه بنشیند و بین خود و خدا زمزمه کند، اما برخی ادعیه فضای وسیع‌تری می‌طلبد مانند دعای ندبه که فضایی حماسی دارد و باید در جمع بیان شود تا حماسه‌ها در جان انسانها جای بگیرد و ظلم ستیزی و یاری مظلومان توسط آن منتقل شود. چنین نکاتی در دعای ندبه بیش از هر دعای دیگری به چشم می‌خورد و افزون بر یادآوری گذشته، افراد را برای آینده نیز می‌سازد.
قرائت دعای ندبه در صبح‌های جمعه از نظر تسهیل ارتباط با امام عصر (عج) چه تأثیراتی دارد؟
تمام این جهات معنوی و اجتماعی جای خود را دارد، اما دعای ندبه زمینه ساز ارتباط با امام عصر (عج) در عصر غیبت است و این دعا راهی مناسب برای مخاطب قرار دادن آقا و مولایمان (عج) است.به عبارت بهتر آموزه‌های معصومین (ع) نکات خاصی را به ما می‌آموزد و همه تعلیم شده‌اند برای این ارتباط موثر در عصر غیبت با پدر مهربانِ امت.
منبع:قدس
211008
چرا دعایی که برای صبح‌های جمعه مورد سفارش قرار گرفته، به دعای ندبه امام زمان(عج) مشهور است؟
- دعای ندبه به طور یقین از امام صادق(ع) به ما رسیده و انشای ایشان است و قرائت آن در چهار عید قربان، غدیر، فطر و جمعه مورد سفارش است و چون شامل مناجات با حضرت صاحب الزمان(عج) بوده به ندبه ایشان شهرت یافته است؛ یعنی ندبه برای امام زمان(عج) نه ندبه از ایشان.
در برخی آثار مانند کتاب سید بن‌طاووس تعبیر شده «دعای ندبه برای حضرت صاحب الزمان(عج)» این واژه «برای» را برخی تعبیر کرده‌اند به اینکه این دعا از حضرت ولیعصر(عج) است، اما خیر، این‌گونه نبوده و از جانب امام صادق(ع) صادر شده است.
با توجه به آنکه برخی کوشیده‌اند در وثوق و اعتبار این دعا تشکیک کنند، بفرمایید چه اسناد موثق و مورد تایید منابع معتبر روایی در این باره وجود دارد؟
- نخستین منبعی که دعای ندبه در آن درج شده کتاب «الدعاء» اثر ابوجعفر محمد بن حسین بن سفیان بزوفری از استادان شیخ مفید است؛ بعد از وی محمدبن ابی قره که از مشایخ و استادان نجاشی است (باید توجه داشت در مسایل رجالی حرف اول را نجاشی می‌زند) و نجاشی وثاقت او را تأیید کرده و علامه حلی نیز او را توصیف نموده است، از کتاب بزوفری این دعا را در کتاب خود با نام «الدعاء» نقل کرده است.
نفر سوم ابن مشهدی صاحب کتاب «مزار کبیر» در قرن ششم هجری است که شاگرد کسانی چون ورّام، شاذان و ابن‌شهرآشوب بوده و نسخه‌های خطی فراوانی از کتابش موجود است؛ او در مقدمه کتاب خود متعهد شده تنها ادعیه و زیارتی را نقل کند که با سند متصل توسط راویان مورد وثوق به دستش رسیده است. آیت‌ا... خویی(ره) پس از نقل این جمله، می‌گوید: این تصریح ابن مشهدی به توثیق همه راویانی است که در سند این کتاب قرار گرفته اند. بنابراین مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانی تا 19 نفر از استادان او را استخراج و حکم به وثوق آنها کرده است. ابن مشهدی دعای ندبه را برای صاحب الزمان (عج) در چهار عید فطر، قربان، غدیر و جمعه آورده و او نیز به نقل ابن ابی قره از کتاب بزوفری استناد کرده است. منبع چهارم صاحب کتاب «مزار قدیم» است که چاپ نشده، اما نسخه خطی آن در کتابخانه مرحوم آیت ا... مرعشی در قم موجود است؛ مرحوم محدث قمی می‌گوید: این کتاب ظاهراً تألیف قطب راوندی در قرن ششم بوده و در آن دعای ندبه با همین سبک کنونی مفاتیح الجنان موجود است.
منبع پنجم « مصباح الزائر» و نیز «اقبال الاعمال» سیدبن طاووس است که وی نیز از ابن ابی قره و بزوفری این دعا را نقل کرده و بعد از وی پسرش نیز در «زوائدالفواید» که چاپ نشده و نسخه خطی آن در کتابخانه مرحوم مشکاه موجود است، این دعا را ذکر می‌کند. افزون بر این، علامه مجلسی در «بحارالانوار» و نیز «تحفه الزائر» این دعا را نقل کرده و با سلسله اسناد آن فرموده که: «خواستم در این کتاب تنها زیارات و ادعیه‌ای را بیاورم که با سند معتبر از ائمه دین (ع) رسیده» و سپس دعای ندبه را آورده است. وی همچنین در «زادالمعاد» صفحه 486 می‌گوید:« اما دعای ندبه که مشتمل است بر عقاید حقه و تأسف برغیبت حضرت ولیعصر(عج) به سند معتبر از امام صادق (ع) منقول است.»
آیا جز سند روایی و منابع موثقی که دعای ندبه در آنها نقل شده، دلیل دیگری بر انتساب آن به معصوم (ع) وجود دارد؟
در پاسخ آنها که می‌گویند دعای ندبه شاید از معصوم نرسیده باشد، باید گفت سطح این دعا به قدری بالاست که جز از لسان معصوم (ع)، انشای آن توسط شخص دیگر ممکن نیست.
از مرحوم کاشف الغطاء درباره سند دعای صباح پرسیدند، وی گفت: در هر جامعه‌ای از جوامع بشری زبان و اسلوب خاصی حاکم است، برای ائمه (ع) نیز در مناجات با خدا شیوه خاصی وجود دارد، هرکس با سخنان آنها مأنوس باشد، برایش ملکه‌ای حاصل می‌شود که سخنان آنها را می‌شناسد و چنین شخصی تردید نمی‌کند که دعای صباح از ناحیه آنها بیان شده است. وی این را در کتاب «الفردوس الاعلی» نوشته است. مرحوم سیدعبدا... شبّر درباره دعای ندبه می‌نویسد: «محتوای بسیار بالای دعای ندبه از بررسی سند ما را بی‌نیاز می‌کند»؛ یعنی سطح بالای این دعا برای اثبات ماثور بودن یعنی انشا توسط معصوم (ع) کافی است.
آیت‌ا... سیدمرتضی شبستری(ره) می‌گفت: ادعا می‌کنم هر فراز از فرازهای دعای ندبه متواتر است؛ یعنی هیچ فرازی در آن خبر واحد نیست.
از نظر محتوایی دعای ندبه چه مسایلی را مطرح می‌کند و چه موضوعاتی را در ارتباط با امام زمان (عج) و عصر غیبت به میان می‌کشد؟
در این دعا مطالب بسیار ارزشمندی وجود دارد؛ با نام و حمد خدا آغاز شده و با صلوات بر پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) ایشان و ذکر اوصاف نبوی و ائمه (ع) و توسل به پیامبران الهی ادامه می‌یابد و درباره تک تک امامان سخن می‌گوید.
همچنین، به عید غدیر و ختم نبوت می‌پردازد و می‌گوید: «این نور که از خداوند در من و نسل من بعد از علی بن ابیطالب (ع) گذاشته شده است...»
سپس 18 فصلی که در خطبه غدیر به امام عصر (عج) اختصاص دارد را ذکر می‌کند و می‌گوید: «آگاه باشید که او بر همه ادیان پیروز می‌شود، از ستمگران انتقام می‌گیرد، همه قلعه‌های شرک را فتح می‌کند، منتقم خون همه اولیای الهی است و ...»
افزون بر این، به آیه مباهله، حدیث ثقلین، ختم نبوت و حضرت صدیقه (س) اشاره می‌کند و به طور کلی به تمام معارفی که ما معتقد هستیم به طور خلاصه در کنار مناجات با امام عصر (عج) می‌پردازد و برای همین سطح بالاست که دشمن می‌کوشد به آن شبهه وارد کرده و آن را زیر سؤال ببرد.
چه زمزمه‌ها و مناجاتی در این دعا خطاب به امام زمان (عج) بیان می‌شود و در واقع با چه لسان و در چه قالبی با ایشان سخن می‌گوییم؟
- تعبیرات عجیبی دارد و می‌گوید: «...کجا است آن آقایی که ما از او غایب هستیم و او از ما غایب نیست و حضور دارد و ما توجه به او نداریم! کجاست آن آقایی که تا دعا کند مستجاب می‌شود و خون مقتول کربلا را مطالبه می‌کند؟ کجاست دری که باید از آن در وارد حریم الهی شویم؟...»
سپس به اینجا می‌رسد که می‌گوید: «ای پسر هادیان امت!ای فرزند برگزیده ها! کجاست آقایی که خونهای بناحق ریخته شده را مطالبه می‌کند.... بر من سخت است همه را ببینم و تو را نبینم و از تو صدایی به من نرسد، بر من سخت است که این همه حوادث به تو برسد و من نتوانم بلاگردان شما باشم...»
دعای ندبه می‌خواهد مخاطب را از چه مسیری عبور داده و به چه مقصدی برساند؟
دعاها دو گونه‌اند، برخی فردی‌اند یعنی انسان می‌تواند در خانه بنشیند و بین خود و خدا زمزمه کند، اما برخی ادعیه فضای وسیع‌تری می‌طلبد مانند دعای ندبه که فضایی حماسی دارد و باید در جمع بیان شود تا حماسه‌ها در جان انسانها جای بگیرد و ظلم ستیزی و یاری مظلومان توسط آن منتقل شود. چنین نکاتی در دعای ندبه بیش از هر دعای دیگری به چشم می‌خورد و افزون بر یادآوری گذشته، افراد را برای آینده نیز می‌سازد.
قرائت دعای ندبه در صبح‌های جمعه از نظر تسهیل ارتباط با امام عصر (عج) چه تأثیراتی دارد؟
تمام این جهات معنوی و اجتماعی جای خود را دارد، اما دعای ندبه زمینه ساز ارتباط با امام عصر (عج) در عصر غیبت است و این دعا راهی مناسب برای مخاطب قرار دادن آقا و مولایمان (عج) است.به عبارت بهتر آموزه‌های معصومین (ع) نکات خاصی را به ما می‌آموزد و همه تعلیم شده‌اند برای این ارتباط موثر در عصر غیبت با پدر مهربانِ امت.
منبع:قدس
211008
گزارش خطا
