۰۲ آذر ۱۴۰۳ ۲۱ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۵۶ : ۰۰
با مسجد الاقصي بيشتر آشنا شويم
حرم الشريف در قله ي كوه موريا واقع شده است و با هدف حفاظت از صخره ي مقدس، درست بر روي قله كه سنگ معراج قرار دارد قبة الصخره نيز ساخته شد.
عقیق:مسجدالاقصي مسجدي است در جنوب حرم الشريف قدس . طول مسجد اقصي 5/81 و عرض
آن 5/54 متر است . مسجد در كل داراي 11 درب ورودي است : 7 درب در شمال ، 1
درب در شرق، 2 درب در غرب و 1 درب در جنوب مسجد.
سمت شمالي مسجد از بيرون داراي هفت ايوان طاق نماي بسيار زيبايي مي باشد كه تماما از سنگ تراش ساخته شده اند . درب بزرگ ورودي مسجد در ايوان وسطي قرار دارد كه ارتفاع آن بلندتر از ايوان هاي ديگر بوده و طاق نماي آن بزرگتر از طاقنماهاي ديگر مي باشد . به علاوه بر روي آن طاق نماهاي كوچكتر با ستونهاي مرمرين زيبايي تعبيه شده است .
به همين ترتيب داخل مسجد نيز شش رديف ستون آزاد و دو رديف ستون جانبي متصل به ديوار هاي شرقي و غربي وجود دارد.
سقف مسجد در قسمت وسط به شكل شيرواني و در ساير قسمت ها طاق نما مي باشد و در رديف ستون هاي وسطي و سقف شيرواني شكل روي آنها بلندتر از قسمت هاي ديگر مي باشد.
بعضي از ستون هاي مسجد كه در قسمت غربي و قديمي ترين قسمت مسجد هستند از سنگ و آجر ساخته شده و پهن و عرض هستند كه ابعاد آن 2×3 متر مي باشد و با گچ نماكاري شده اند ولي در قسمت هاي مركزي و شرقي مسجد ستونها سنگي و از بهترين نوع سنگ هاي مرمر درخشان و شفاف جهان هستند كه به رنگ هاي مختلف سياه – سبز – بنفش – سفيد شيري – كبود يشمي و غيره شكوه خاصي به ساختمان با عظمت و فضاي ملكوتي مسجد بخشيده اند . ارتفاع اين ستون هاي سنگي كه يك پارچه هستند در حدود 5 متر مي باشد.
در قسمت جنوبي و وسط ، يك گنبد بلند و بزرگ وجود دارد و در زير آن محراب با شكوه مسجد به نقش و نگار بسيار عالي تزئين يافته و كتيبهاي دارد كه نشان مي دهد صلاح الدين در سال 583 هجري اين محراب را بنا نموده است و در همين جا يك منبريست كه از بهترين چوب ها كه در آن با عاج و صدف منبت كاري شده كه نهايت درجه حيرت انگيز مي باشد و از كتيبهاي كه در آن موجود است معلوم مي شود كه اين منبر در سال 564 هجري ساخته شده و شيشه هاي پنجره هاي بالاي محراب آن متعلق به قرن شانزدهم ميلادي است. اين منبر در سال 1996 در يك آتش سوزي از بين رفت.
سطح دروني اين گنبد عظيم از طلاي ناب مي شود وزن طلاهاي به كار رفته در سقف از ده ها كيلوگرم متجاوز است . بر كناره سقف گنبد و اطراف سر ستون ها و حاشيه محراب آياتي از قرآن كريم با بهترين خط نسخ عربي و كوفي كه گاهي از طلاي ناب و برجسته هستند ديده مي شوند.
احساس زيبايي مسحور كننده خطوط اين آيات شريفه و تلألو آنها در آيينه هاي مورب و درخشان رنگي ستون ها ي سنگي مسجد اثر پر ابهتي كه در دل آدمي ايجاد مي كند روح و جسمانتان را چنان در حقيقت و محتواي آيات قرآن فرو مي برد كه آدمي به يكباره خود را از قيد زمان و مكان و تعلقات فاني زندگي مادي رهاديده .
در كنار يكي از ستون هاي گنبد بزرگ سكوئي سنگي به ابعاد 2×3 متر بر روي چهار ستون مخصوص به ارتفاع تقريبي سه متر قرار دارد كه موذن ، قاري قرآن و مكبر با يك پلكان مخصوص به آنجا رفت و مخصوصا روزهاي جمعه در اداي مراسم نماز جمعه از روي آن سكو انجام وظيفه مي كنند . كف مسجد كه از سنگ و كاشي ساخته شده از فرش هاي ايراني مفروش است .
در سمت جنوب غربي ساختمان مسجد به صورت زاويه اي به سمت غرب ادامه پيدا كرده است كه به نام مسجدالابيض (مسجد سفيد) يا مسجد زنان مي نامند. از غرب مسجد زنان به فاصله كمي ساختمان موزه اسلامي و به علاوه يك مناره بلند و با شكوه درست در گوشه جنوب غربي حرم شريف قرار دارد.
موزه اسلامي و مسجد زنان وصل به ديوار جنوبي و غربي حصار حرم شريف واقع شده اند و در شمال موزه باب المغاربه (دروازه ي غربي) تعبيه شده است .
در سمت شرقي مسجدالاقصي و وصل به آن ساختمان هاي ضميمه به اسامي محراب زكريا ، مسجد چهل شهيد و مسجد عمر شاخته شده اند كه همه آنها با طاق نما و درب مخصوص به داخل مسجدالاقصي راه دارند . مسجد عمر از همه ي آنها بزرگتر است.
اگر درباره اوصاف ساختمان مسجد و مشخصات معماري و مصالح ساختماني و جزء به جزء ظرايف هنري و عظمت ستون ها و خطوط كتيبه ها و محراب و گنبد و ضمائم آنها بخواهيم بررسي نموده و همه را بنويسيم در چنين مقالاتي جاي نمي گيرد و لاجرم كتابي را مي خواهد.
وضعيت بناي مسجدالاقصي
حرم الشريف در قله ي كوه موريا واقع شده است و با هدف حفاظت از صخره ي مقدس، درست بر روي قله كه سنگ معراج قرار دارد قبة الصخره نيز ساخته شد.
كوه موريا از قله به پايين داراي شيب بسيار تندي بوده است و لذا براي از بين بردن آثار شيب، قبه الصخره را بر روي سكوئي بنا نمودند. از اين رو ساختمان مسجدالاقصي را نيز براي آنكه كف مسجد مستوي و سطح صافي داشته باشد و اثر شيب تند كوه در آن نمودار باشد آن را در دو طبقه ساخته اند؛ ساختمان مسجدالاقصي از 150 متري جنوب صخره مقدس مي شود.
در مسجد زير زميني با افزايش شيب اصلي، ارتفاع ستون هاي آن نيز اضافه مي گردد. سقف مسجد زير زميني بر روي هشتاد و هشت ستون مربعي شكل كه از سنگ ساخته شده اند قرار دارد. اين ستون ها در پانزده رديف واقع شده اند.
راه ورودي مسجد زير زميني از ايوان مسجدالاقصي و با يك راه پله شروع مي شود. اين مسجد زير زميني در قسمت جنوبي نيز به وسيله دروازه اي به بيرون وصل مي گردد، گفته مي شود كه اين مسجد زير زميني نخستين بار پيش از اسلام به وسيله ي مسيحيان به عنوان كليسا ساخته شده بود و آنان معتقد بودند كه حضرت عيسي عليه السلام از اين محل به آسمان صعود كرده است نيز گفته مي شود در داخل راهرو كنار دروازه ي اين مسجد زيرزميني به قرار اطلاع هنوز كتيبه هايي از دوران قبل از اسلام و نيز آثار تصرف صليبيون بر ديوار آن ديده مي شود.
بر روي مسجد زير زميني، ساختمان اصلي مسجداقصي احداث شده است .
ساختمان اوليه ي مسجدالاقصي كه به دستور وليد بن عبدالملك ساخته شده، كوچك بود و به تدريج در طي قرن ها ي بعد توسط سلاطين و حكام و سرداران اسلامي وسعت يافت و ساختمان هاي ديگري در اطراف آن احداث گرديد و با دادن تغييرات اساسي در معماري و نقشه و تزئينات آن و نوشتن خطوط عالي و كتيبه هاي زيبا و نصب ستون ها از بهترين سنگ هاي جهان به صورت يكي از بهترين و مجلل ترين مساجد جهان در آمد .
رسول اكرم در بيان ارتباط تنگاتنگ و جايگاه مسجد الاقصي از مسجد الحرام (مكه ) و مسجد النبي (مدينه) مي فرمايند: «لاتشد الرحال الا الي ثلاث مساجد: المسجد الحرام و مسجدي هذا و المسجد الاقصي » (بار و بنه به قصد سفر و زيارت بسته نشود مگر به اين سه مسجد: مسجد الحرام، مسجد من و مسجد الاقصي)
مسلمانان كه به اهميت و جايگاه رفيع مسجد الاقصي و بيت المقدس و همچنين ارتباط متين آن با باورهاي اسلامي واقف شدند، درصدد ايجاد تحول به سوي اسلاميت آن برآمدند.
فتح بيت المقدس توسط مسلمانان در سال 638 ميلادي، (15 هجري) روي داد. عمر بن الخطاب با ورود مسالمت آميز خود و از خلال امان نامه اي كه به امان نامه عمري موسوم گشت، امنيت را براي مردم اين شهر به ارمغان آورد. اين سند بيانگر ارتباط سياسي و حقانيت قانوني اسلام نسبت به قدس و فلسطين بود. پس از آنكه خليفه مسلمانان كليدهاي شهر قدس را از "صفر نيوس" اسقف اعظم روم دريافت داشت به منطقه حرم شريف كه در آن هنگام به ويرانه اي بدل شده بود، رفته و جايگاه صخره مباركه را زيارت نمود و دستور پاكسازي كامل را دادند.
طرح (بازسازي) در عهد خلافت عبد الملك بن مروان و فرزندش وليد صورت گرفت كه ساخت قبه الصخره و گنبد سلسله در عهد خليفه عبد الملك و ساخت مسجد الاقصي و دار العماره، درب ها و آثار عديده ديگري را شامل شد.
ساختمان اوليه ي مسجد پس از ورود مسلمانان به فلسطين در سال هاي 709 تا 715 ميلادي به دستور وليد بن عبدالملك مروان خليفه اموي بنا گرديد كه قسمتي از همان ساختمان به شكل ستون هاي بسيار بزرگ كه به خوبي از ساير ستون ها و قسمت هاي بناي مجلل مسجد مشخص است هنوز وجود دارد، مشهور است كه خراج هفت سال مملكت مصر براي احداث بناي قبه الصخره و مسجدالاقصي هزينه شده است .
زلزله اي كه در سال 746 ميلادي روي داد به ساختمان مسجد صدمه ي زيادي وارد كرد كه به دستور المنصور خليفه ي وقت عباسي تعمير گرديد، چندي بعد براي دومين بار زلزله اي ساختمان مسجد را لرزاند كه اين بار به دستور المهدي خليفه ي عباسي تجديد بنا گرديد.
خلفاي عباسي به رغم انجام مرمت هاي متعدد به ويژه بازسازي قبه الصخره در عهد خليفه عباسي "مأمون" و نيز بازسازي مسجد الاقصي در دوره زمامداري "مهدي" در حد توان از عمارت مسجد الاقصي محافظت كردند، به نظر مي رسد خلفاي عباسي توانسته اند اين كار را بدون آنكه تغيير محسوسي در شكل و شمايل و معماري اموي ها ايجاد كنند به انجام برسانند.
خلفاي فاطمي (الحاكم بأمر الله و فرزندش ظاهر لاعزاز دين الله) نيز بسان عباسي ها با انجام بازسازي هايي بر روي قبه الصخره و مسجد الاقصي را مرمت كردند. عبدالدهر يكي از حكام فاطميون مصر در سال هاي 1034 تا 1036 ميلادي ضمن انجام تعميرات در بناي مسجدالاقصي حصار شهر بيت المقدس را كه در قسمت هاي جنوبي و شرقي آن در اثر زلزله خراب شده بود تعمير نموده و آنها را به ساختمان مسجد اتصال داد.
اين صبغه معماري مسجد الاقصي در عهد ايوبي ها رشد و گسترش يافت به طوريكه ايوبي ها پس از آزادي و پاكسازي مسجد الاقصي از لوث صليبي هايي كه به آن آسيب رسانده و ظاهرش را تغيير داده بودند ، مسجد را به وضعيت پيش از تهاجم صليبي ها در آورده و ضمن انجام مرمت هايي، پاره اي تأسيسات را در آن به وجود آوردند. اين اقدامات جهشي در تحول معماري به حساب آمد.
مملوكيان نيز در اظهار و نماياندن چهره معماري اسلامي مسجد مبارك الاقصي سهيم بودند و دومين جهش در رشد و پيشرفت معماري بدست آنان صورت گرفت و در واقع متمم طرح هاي اموي ها بود و در اين دوره چهره معماري حرم شريف كه بيانگر اسلاميت مسجد مبارك الاقصي در طول اين دوران ها است، تكميل گشت.
مملوكيان علاوه بر احداث راهرو ها، مدارس ديني، مناره ها و درب ها، نسبت به مرمت گنبد ها ، سقاخانه ها و نيمكت ها و محرابهاي كنوني و منتشره در صحن حرم شريف اقدام كردند.
هم زمان با شكل گيري معماري مسجد الاقصي، جايگاه ديني آن در نزد مسلمانان كه از قرآن كريم و احاديث شريف نشأت گرفته است، تبلور و عينيت يافت. يقيناً اگر اين جايگاه نبود، قدس امروزه شاهد اين معماري و آباداني در مسجد الاقصي نبود .
در بين همه ي كساني كه براي نوسازي و توسعه و تزئينات مسجد همت گمارده اند بيش از همه نام و آثار صلاح الدين ايوبي به چشم مي خورد.
در سال 1099 ميلادي كه شهر بيت المقدس در جنگ صليبي به دست مسيحيان افتاد، آنان وارد حرم شده و سردار روم قسمت غربي ساختمان مسجد را به قصر اختصاصي خود تبديل كرد. در سال 1118 ميلادي مسيحيان مسجدالاقصي را قرارگاه نگهبانان خود نموده و آن را به نام كاخ سليمان ناميدند. علاوه بر آن قسمتي از مسجد را نيز محل انبار وسائل و لوازم خود ساختند و در اطراف مسجدالاقصي ساختمانهاي زيادي براي انبار و اسلحه خانه هاي خود بنا نمودند .
مسيحيان صليبي در تصرف بيت المقدس و ورود به حرم شريف و تجاوز به ساحت مسجدالاقصي اين قديمي ترين زيارتگاه پيروان اديان توحيدي جهان چنان فجايعي از قتل و آدمكشي و غارت به بار آوردند كه درجزو آثار ننگين تاريخ ثبت گرديده است به طوري كه "وايمون اداژيل" قسيس فقط ده هزار نفر را كه به حرم شريف پناه برده بودند در داخل حرم كشتند و در نتيجه ي آن در داخل حرم به قدري خون جمع شده بود كه لاشه هاي مقتولين در آن شناور بود .
علت نامگذاريمسجدالاقصي
نام مسجدالاقصي در آيه اول سوره اسراء آمده‌است، كه اشاره به معراج و سير شبانه پيامبر اسلام از مسجدالحرام به مسجدالاقصي دارد:
«سبْحَانَ الَّذِي أَسرَي بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِّنَ الْمَسجِدِ الْحَرَامِ إِلي الْمَسجِدِ الاَقْصا الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنرِيَهُ مِنْ ءَايَتِنَا إِنَّهُ هُوَ السمِيعُ الْبَصِيرُ»
«منزّه‌است آن خدايي كه بنده‌اش را شبانگاهي از مسجد الحرام به سوي مسجد الأقصي- كه پيرامون آن را بركت داده‌ايم- سير داد، تا از نشانه‌هاي خود به او بنمايانيم، كه او همان شنواي بيناست.
ترجمه ي تحت اللفظي مسجدالاقصي ، "مسجد دورتر " است .
اكثر مفسران نيز گفته اند كه منظور از آن، مسجدي است كه در حوزه ي عبادتگاه بيت المقدس ساخته شده است.
ملا حسين كاشفي از مفسران قرآن نيز در تفسير اين لغت مي گويد : « مسجد دورتر از اهل مكه »
با دقت در اين كلام چنين بر مي آيد كه اقصي را به معني دورتر با مستتر شدن جمله ي (از اهل مكه) در نظر گرفته است . كه البته با توجه به مقياس حركت وسايل نقليه و معيار مسافت هاي آن زمان و محدود بودن تعداد مساجد روي زمين، در حقيقت مسجد بيت المقدس دورترين مسجد نسبت به مسجدالحرام (درمكه) بوده است ، به شرحي كه ابوبكر عتيق نيشابوري در حديث معراج مي گويد ، طي كردن مسافت بين مكه و بيت المقدس در آن زمان يك ماه طول مي انجاميد.
نظريه ي ديگر در وجه تسميه مسجدالاقصي به لسان قرآن از توجه به جنبه تركيب نحوي آيه است : چرا در آيه ي مباركه، كلمات "المسجد" و "الاقصي" هر دو با "ال" ذكر شده اند ؟ اگر "ال" را در مسجد، ال معرفه و تعريف بگيريم اينطور نتيجه گرفته خواهد شد كه اين مسجد قبلا در قرآن مورد گفتگو قرار گرفته و از نظر گوينده يا شنونده و به طور كلي در ميان مردم در زمان نزول قرآن معروف بوده است و كلمه ي مسجد گر چه لغت عربي است ولي چون قبل از اسلام متداول نبوده بنا بر اين به همان معني عام خود يعني سجده گاه معهود تلقي مي گردد و مي دانيم كه در صدر اسلام و در زمان نزول اين آيه چنين محل سجده و عبادتي دور از مسجدالحرام كه در ميان مردم زمان معروف و شناخته شده بود همان عبادتگاه بيت المقدس بوده است .
ثانيا قابل توجه است در حالي كه در نقاط ديگر قرآن در يك بيان عام از اين محل با كلمه "مقدس" تعبير و ياد شده است ولي در اينجا با لغت خاصي كه حاكي از يك بعد مكاني است توصيف و بيان شده است.
به نظر مي رسد كه علت بيان مسجد را در اين آيه با صفت اقصي بايد در رابطه با جمله "اسري بعبده" جستجو كرد زيرا هدف نشان دادن و مجسم ساختن اهميت و عظمت حركت پيغمبر (ص) در آن سير شبانه بوده است كه در معيار سنجش هاي زماني و مكاني بشر ،امر خارق العاده اي مي باشد به همين دليل مثلا به جاي جمله ي " من المسجدالحرام الي المسجدالمقدس الذي باركنا حوله ..." كه در رابطه با نحوه ي بيان قرآن در ساير نقاط عادي به نظر مي رسد فرموده است :" من المسجدالاحرام الي المسجدالاقصي الذي باركنا ... "
به هر حال آنچه امروز به طور عيني به نام مسجدالاقصي مشهود است مسجدي است كه در شهر بيت المقدس و در جنوب حرم شريف واقع است كه البته در بيان قرآن و حتي در بيان مردمان، منظور از مسجدالاقصي تنها ساختمان اصلي مسجد نيست بلكه منظور حتي صحن حرم الشريف و مجموعه ي اماكن مقدسه واقع در آن نيز مي باشد .
/DAS/Amaken/Aqsa_Mosqu%20copy.jpg)
/DAS/Amaken/Aqsa_Mosqu2.jpg)
پی نوشت:
بيت المقدس ، مولف : مرتضي اسعدي ، انتشارات : بنياد دايرة المعارف اسلامي،
بيت المقدس در اسلام ، مولف : محمود معين احمد ، انتشارات : كتابخانه مركزي
تاريخ اورشليم (بيت المقدس) ، مولف : سيد جعفر حميدي ، انتشارات : امير كبير
فلسطين آزاد مي شود ، مولف : محمود حكيمي ، انتشارات : شفق، قم
مسجدالاقصي و بيتالمقدس ، مولف :مهندس جميل موحدخوئي ، انتشارات : نمايشگاه و نشر كتاب
انتفاضةالاقصي قيام دوزخيان سرزمين مقدس ، مولف :مجيد صفاتاج انتشارات : جمعيت دفاع از ملت فلسطين
منبع:حج
سمت شمالي مسجد از بيرون داراي هفت ايوان طاق نماي بسيار زيبايي مي باشد كه تماما از سنگ تراش ساخته شده اند . درب بزرگ ورودي مسجد در ايوان وسطي قرار دارد كه ارتفاع آن بلندتر از ايوان هاي ديگر بوده و طاق نماي آن بزرگتر از طاقنماهاي ديگر مي باشد . به علاوه بر روي آن طاق نماهاي كوچكتر با ستونهاي مرمرين زيبايي تعبيه شده است .
به همين ترتيب داخل مسجد نيز شش رديف ستون آزاد و دو رديف ستون جانبي متصل به ديوار هاي شرقي و غربي وجود دارد.
سقف مسجد در قسمت وسط به شكل شيرواني و در ساير قسمت ها طاق نما مي باشد و در رديف ستون هاي وسطي و سقف شيرواني شكل روي آنها بلندتر از قسمت هاي ديگر مي باشد.
بعضي از ستون هاي مسجد كه در قسمت غربي و قديمي ترين قسمت مسجد هستند از سنگ و آجر ساخته شده و پهن و عرض هستند كه ابعاد آن 2×3 متر مي باشد و با گچ نماكاري شده اند ولي در قسمت هاي مركزي و شرقي مسجد ستونها سنگي و از بهترين نوع سنگ هاي مرمر درخشان و شفاف جهان هستند كه به رنگ هاي مختلف سياه – سبز – بنفش – سفيد شيري – كبود يشمي و غيره شكوه خاصي به ساختمان با عظمت و فضاي ملكوتي مسجد بخشيده اند . ارتفاع اين ستون هاي سنگي كه يك پارچه هستند در حدود 5 متر مي باشد.
در قسمت جنوبي و وسط ، يك گنبد بلند و بزرگ وجود دارد و در زير آن محراب با شكوه مسجد به نقش و نگار بسيار عالي تزئين يافته و كتيبهاي دارد كه نشان مي دهد صلاح الدين در سال 583 هجري اين محراب را بنا نموده است و در همين جا يك منبريست كه از بهترين چوب ها كه در آن با عاج و صدف منبت كاري شده كه نهايت درجه حيرت انگيز مي باشد و از كتيبهاي كه در آن موجود است معلوم مي شود كه اين منبر در سال 564 هجري ساخته شده و شيشه هاي پنجره هاي بالاي محراب آن متعلق به قرن شانزدهم ميلادي است. اين منبر در سال 1996 در يك آتش سوزي از بين رفت.
سطح دروني اين گنبد عظيم از طلاي ناب مي شود وزن طلاهاي به كار رفته در سقف از ده ها كيلوگرم متجاوز است . بر كناره سقف گنبد و اطراف سر ستون ها و حاشيه محراب آياتي از قرآن كريم با بهترين خط نسخ عربي و كوفي كه گاهي از طلاي ناب و برجسته هستند ديده مي شوند.
احساس زيبايي مسحور كننده خطوط اين آيات شريفه و تلألو آنها در آيينه هاي مورب و درخشان رنگي ستون ها ي سنگي مسجد اثر پر ابهتي كه در دل آدمي ايجاد مي كند روح و جسمانتان را چنان در حقيقت و محتواي آيات قرآن فرو مي برد كه آدمي به يكباره خود را از قيد زمان و مكان و تعلقات فاني زندگي مادي رهاديده .
در كنار يكي از ستون هاي گنبد بزرگ سكوئي سنگي به ابعاد 2×3 متر بر روي چهار ستون مخصوص به ارتفاع تقريبي سه متر قرار دارد كه موذن ، قاري قرآن و مكبر با يك پلكان مخصوص به آنجا رفت و مخصوصا روزهاي جمعه در اداي مراسم نماز جمعه از روي آن سكو انجام وظيفه مي كنند . كف مسجد كه از سنگ و كاشي ساخته شده از فرش هاي ايراني مفروش است .
در سمت جنوب غربي ساختمان مسجد به صورت زاويه اي به سمت غرب ادامه پيدا كرده است كه به نام مسجدالابيض (مسجد سفيد) يا مسجد زنان مي نامند. از غرب مسجد زنان به فاصله كمي ساختمان موزه اسلامي و به علاوه يك مناره بلند و با شكوه درست در گوشه جنوب غربي حرم شريف قرار دارد.
موزه اسلامي و مسجد زنان وصل به ديوار جنوبي و غربي حصار حرم شريف واقع شده اند و در شمال موزه باب المغاربه (دروازه ي غربي) تعبيه شده است .
در سمت شرقي مسجدالاقصي و وصل به آن ساختمان هاي ضميمه به اسامي محراب زكريا ، مسجد چهل شهيد و مسجد عمر شاخته شده اند كه همه آنها با طاق نما و درب مخصوص به داخل مسجدالاقصي راه دارند . مسجد عمر از همه ي آنها بزرگتر است.
اگر درباره اوصاف ساختمان مسجد و مشخصات معماري و مصالح ساختماني و جزء به جزء ظرايف هنري و عظمت ستون ها و خطوط كتيبه ها و محراب و گنبد و ضمائم آنها بخواهيم بررسي نموده و همه را بنويسيم در چنين مقالاتي جاي نمي گيرد و لاجرم كتابي را مي خواهد.
وضعيت بناي مسجدالاقصي
حرم الشريف در قله ي كوه موريا واقع شده است و با هدف حفاظت از صخره ي مقدس، درست بر روي قله كه سنگ معراج قرار دارد قبة الصخره نيز ساخته شد.
كوه موريا از قله به پايين داراي شيب بسيار تندي بوده است و لذا براي از بين بردن آثار شيب، قبه الصخره را بر روي سكوئي بنا نمودند. از اين رو ساختمان مسجدالاقصي را نيز براي آنكه كف مسجد مستوي و سطح صافي داشته باشد و اثر شيب تند كوه در آن نمودار باشد آن را در دو طبقه ساخته اند؛ ساختمان مسجدالاقصي از 150 متري جنوب صخره مقدس مي شود.
در مسجد زير زميني با افزايش شيب اصلي، ارتفاع ستون هاي آن نيز اضافه مي گردد. سقف مسجد زير زميني بر روي هشتاد و هشت ستون مربعي شكل كه از سنگ ساخته شده اند قرار دارد. اين ستون ها در پانزده رديف واقع شده اند.
راه ورودي مسجد زير زميني از ايوان مسجدالاقصي و با يك راه پله شروع مي شود. اين مسجد زير زميني در قسمت جنوبي نيز به وسيله دروازه اي به بيرون وصل مي گردد، گفته مي شود كه اين مسجد زير زميني نخستين بار پيش از اسلام به وسيله ي مسيحيان به عنوان كليسا ساخته شده بود و آنان معتقد بودند كه حضرت عيسي عليه السلام از اين محل به آسمان صعود كرده است نيز گفته مي شود در داخل راهرو كنار دروازه ي اين مسجد زيرزميني به قرار اطلاع هنوز كتيبه هايي از دوران قبل از اسلام و نيز آثار تصرف صليبيون بر ديوار آن ديده مي شود.
بر روي مسجد زير زميني، ساختمان اصلي مسجداقصي احداث شده است .
ساختمان اوليه ي مسجدالاقصي كه به دستور وليد بن عبدالملك ساخته شده، كوچك بود و به تدريج در طي قرن ها ي بعد توسط سلاطين و حكام و سرداران اسلامي وسعت يافت و ساختمان هاي ديگري در اطراف آن احداث گرديد و با دادن تغييرات اساسي در معماري و نقشه و تزئينات آن و نوشتن خطوط عالي و كتيبه هاي زيبا و نصب ستون ها از بهترين سنگ هاي جهان به صورت يكي از بهترين و مجلل ترين مساجد جهان در آمد .
رسول اكرم در بيان ارتباط تنگاتنگ و جايگاه مسجد الاقصي از مسجد الحرام (مكه ) و مسجد النبي (مدينه) مي فرمايند: «لاتشد الرحال الا الي ثلاث مساجد: المسجد الحرام و مسجدي هذا و المسجد الاقصي » (بار و بنه به قصد سفر و زيارت بسته نشود مگر به اين سه مسجد: مسجد الحرام، مسجد من و مسجد الاقصي)
مسلمانان كه به اهميت و جايگاه رفيع مسجد الاقصي و بيت المقدس و همچنين ارتباط متين آن با باورهاي اسلامي واقف شدند، درصدد ايجاد تحول به سوي اسلاميت آن برآمدند.
فتح بيت المقدس توسط مسلمانان در سال 638 ميلادي، (15 هجري) روي داد. عمر بن الخطاب با ورود مسالمت آميز خود و از خلال امان نامه اي كه به امان نامه عمري موسوم گشت، امنيت را براي مردم اين شهر به ارمغان آورد. اين سند بيانگر ارتباط سياسي و حقانيت قانوني اسلام نسبت به قدس و فلسطين بود. پس از آنكه خليفه مسلمانان كليدهاي شهر قدس را از "صفر نيوس" اسقف اعظم روم دريافت داشت به منطقه حرم شريف كه در آن هنگام به ويرانه اي بدل شده بود، رفته و جايگاه صخره مباركه را زيارت نمود و دستور پاكسازي كامل را دادند.
طرح (بازسازي) در عهد خلافت عبد الملك بن مروان و فرزندش وليد صورت گرفت كه ساخت قبه الصخره و گنبد سلسله در عهد خليفه عبد الملك و ساخت مسجد الاقصي و دار العماره، درب ها و آثار عديده ديگري را شامل شد.
ساختمان اوليه ي مسجد پس از ورود مسلمانان به فلسطين در سال هاي 709 تا 715 ميلادي به دستور وليد بن عبدالملك مروان خليفه اموي بنا گرديد كه قسمتي از همان ساختمان به شكل ستون هاي بسيار بزرگ كه به خوبي از ساير ستون ها و قسمت هاي بناي مجلل مسجد مشخص است هنوز وجود دارد، مشهور است كه خراج هفت سال مملكت مصر براي احداث بناي قبه الصخره و مسجدالاقصي هزينه شده است .
زلزله اي كه در سال 746 ميلادي روي داد به ساختمان مسجد صدمه ي زيادي وارد كرد كه به دستور المنصور خليفه ي وقت عباسي تعمير گرديد، چندي بعد براي دومين بار زلزله اي ساختمان مسجد را لرزاند كه اين بار به دستور المهدي خليفه ي عباسي تجديد بنا گرديد.
خلفاي عباسي به رغم انجام مرمت هاي متعدد به ويژه بازسازي قبه الصخره در عهد خليفه عباسي "مأمون" و نيز بازسازي مسجد الاقصي در دوره زمامداري "مهدي" در حد توان از عمارت مسجد الاقصي محافظت كردند، به نظر مي رسد خلفاي عباسي توانسته اند اين كار را بدون آنكه تغيير محسوسي در شكل و شمايل و معماري اموي ها ايجاد كنند به انجام برسانند.
خلفاي فاطمي (الحاكم بأمر الله و فرزندش ظاهر لاعزاز دين الله) نيز بسان عباسي ها با انجام بازسازي هايي بر روي قبه الصخره و مسجد الاقصي را مرمت كردند. عبدالدهر يكي از حكام فاطميون مصر در سال هاي 1034 تا 1036 ميلادي ضمن انجام تعميرات در بناي مسجدالاقصي حصار شهر بيت المقدس را كه در قسمت هاي جنوبي و شرقي آن در اثر زلزله خراب شده بود تعمير نموده و آنها را به ساختمان مسجد اتصال داد.
اين صبغه معماري مسجد الاقصي در عهد ايوبي ها رشد و گسترش يافت به طوريكه ايوبي ها پس از آزادي و پاكسازي مسجد الاقصي از لوث صليبي هايي كه به آن آسيب رسانده و ظاهرش را تغيير داده بودند ، مسجد را به وضعيت پيش از تهاجم صليبي ها در آورده و ضمن انجام مرمت هايي، پاره اي تأسيسات را در آن به وجود آوردند. اين اقدامات جهشي در تحول معماري به حساب آمد.
مملوكيان نيز در اظهار و نماياندن چهره معماري اسلامي مسجد مبارك الاقصي سهيم بودند و دومين جهش در رشد و پيشرفت معماري بدست آنان صورت گرفت و در واقع متمم طرح هاي اموي ها بود و در اين دوره چهره معماري حرم شريف كه بيانگر اسلاميت مسجد مبارك الاقصي در طول اين دوران ها است، تكميل گشت.
مملوكيان علاوه بر احداث راهرو ها، مدارس ديني، مناره ها و درب ها، نسبت به مرمت گنبد ها ، سقاخانه ها و نيمكت ها و محرابهاي كنوني و منتشره در صحن حرم شريف اقدام كردند.
هم زمان با شكل گيري معماري مسجد الاقصي، جايگاه ديني آن در نزد مسلمانان كه از قرآن كريم و احاديث شريف نشأت گرفته است، تبلور و عينيت يافت. يقيناً اگر اين جايگاه نبود، قدس امروزه شاهد اين معماري و آباداني در مسجد الاقصي نبود .
در بين همه ي كساني كه براي نوسازي و توسعه و تزئينات مسجد همت گمارده اند بيش از همه نام و آثار صلاح الدين ايوبي به چشم مي خورد.
در سال 1099 ميلادي كه شهر بيت المقدس در جنگ صليبي به دست مسيحيان افتاد، آنان وارد حرم شده و سردار روم قسمت غربي ساختمان مسجد را به قصر اختصاصي خود تبديل كرد. در سال 1118 ميلادي مسيحيان مسجدالاقصي را قرارگاه نگهبانان خود نموده و آن را به نام كاخ سليمان ناميدند. علاوه بر آن قسمتي از مسجد را نيز محل انبار وسائل و لوازم خود ساختند و در اطراف مسجدالاقصي ساختمانهاي زيادي براي انبار و اسلحه خانه هاي خود بنا نمودند .
مسيحيان صليبي در تصرف بيت المقدس و ورود به حرم شريف و تجاوز به ساحت مسجدالاقصي اين قديمي ترين زيارتگاه پيروان اديان توحيدي جهان چنان فجايعي از قتل و آدمكشي و غارت به بار آوردند كه درجزو آثار ننگين تاريخ ثبت گرديده است به طوري كه "وايمون اداژيل" قسيس فقط ده هزار نفر را كه به حرم شريف پناه برده بودند در داخل حرم كشتند و در نتيجه ي آن در داخل حرم به قدري خون جمع شده بود كه لاشه هاي مقتولين در آن شناور بود .
علت نامگذاريمسجدالاقصي
نام مسجدالاقصي در آيه اول سوره اسراء آمده‌است، كه اشاره به معراج و سير شبانه پيامبر اسلام از مسجدالحرام به مسجدالاقصي دارد:
«سبْحَانَ الَّذِي أَسرَي بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِّنَ الْمَسجِدِ الْحَرَامِ إِلي الْمَسجِدِ الاَقْصا الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنرِيَهُ مِنْ ءَايَتِنَا إِنَّهُ هُوَ السمِيعُ الْبَصِيرُ»
«منزّه‌است آن خدايي كه بنده‌اش را شبانگاهي از مسجد الحرام به سوي مسجد الأقصي- كه پيرامون آن را بركت داده‌ايم- سير داد، تا از نشانه‌هاي خود به او بنمايانيم، كه او همان شنواي بيناست.
ترجمه ي تحت اللفظي مسجدالاقصي ، "مسجد دورتر " است .
اكثر مفسران نيز گفته اند كه منظور از آن، مسجدي است كه در حوزه ي عبادتگاه بيت المقدس ساخته شده است.
ملا حسين كاشفي از مفسران قرآن نيز در تفسير اين لغت مي گويد : « مسجد دورتر از اهل مكه »
با دقت در اين كلام چنين بر مي آيد كه اقصي را به معني دورتر با مستتر شدن جمله ي (از اهل مكه) در نظر گرفته است . كه البته با توجه به مقياس حركت وسايل نقليه و معيار مسافت هاي آن زمان و محدود بودن تعداد مساجد روي زمين، در حقيقت مسجد بيت المقدس دورترين مسجد نسبت به مسجدالحرام (درمكه) بوده است ، به شرحي كه ابوبكر عتيق نيشابوري در حديث معراج مي گويد ، طي كردن مسافت بين مكه و بيت المقدس در آن زمان يك ماه طول مي انجاميد.
نظريه ي ديگر در وجه تسميه مسجدالاقصي به لسان قرآن از توجه به جنبه تركيب نحوي آيه است : چرا در آيه ي مباركه، كلمات "المسجد" و "الاقصي" هر دو با "ال" ذكر شده اند ؟ اگر "ال" را در مسجد، ال معرفه و تعريف بگيريم اينطور نتيجه گرفته خواهد شد كه اين مسجد قبلا در قرآن مورد گفتگو قرار گرفته و از نظر گوينده يا شنونده و به طور كلي در ميان مردم در زمان نزول قرآن معروف بوده است و كلمه ي مسجد گر چه لغت عربي است ولي چون قبل از اسلام متداول نبوده بنا بر اين به همان معني عام خود يعني سجده گاه معهود تلقي مي گردد و مي دانيم كه در صدر اسلام و در زمان نزول اين آيه چنين محل سجده و عبادتي دور از مسجدالحرام كه در ميان مردم زمان معروف و شناخته شده بود همان عبادتگاه بيت المقدس بوده است .
ثانيا قابل توجه است در حالي كه در نقاط ديگر قرآن در يك بيان عام از اين محل با كلمه "مقدس" تعبير و ياد شده است ولي در اينجا با لغت خاصي كه حاكي از يك بعد مكاني است توصيف و بيان شده است.
به نظر مي رسد كه علت بيان مسجد را در اين آيه با صفت اقصي بايد در رابطه با جمله "اسري بعبده" جستجو كرد زيرا هدف نشان دادن و مجسم ساختن اهميت و عظمت حركت پيغمبر (ص) در آن سير شبانه بوده است كه در معيار سنجش هاي زماني و مكاني بشر ،امر خارق العاده اي مي باشد به همين دليل مثلا به جاي جمله ي " من المسجدالحرام الي المسجدالمقدس الذي باركنا حوله ..." كه در رابطه با نحوه ي بيان قرآن در ساير نقاط عادي به نظر مي رسد فرموده است :" من المسجدالاحرام الي المسجدالاقصي الذي باركنا ... "
به هر حال آنچه امروز به طور عيني به نام مسجدالاقصي مشهود است مسجدي است كه در شهر بيت المقدس و در جنوب حرم شريف واقع است كه البته در بيان قرآن و حتي در بيان مردمان، منظور از مسجدالاقصي تنها ساختمان اصلي مسجد نيست بلكه منظور حتي صحن حرم الشريف و مجموعه ي اماكن مقدسه واقع در آن نيز مي باشد .
بيت المقدس ، مولف : مرتضي اسعدي ، انتشارات : بنياد دايرة المعارف اسلامي،
بيت المقدس در اسلام ، مولف : محمود معين احمد ، انتشارات : كتابخانه مركزي
تاريخ اورشليم (بيت المقدس) ، مولف : سيد جعفر حميدي ، انتشارات : امير كبير
فلسطين آزاد مي شود ، مولف : محمود حكيمي ، انتشارات : شفق، قم
مسجدالاقصي و بيتالمقدس ، مولف :مهندس جميل موحدخوئي ، انتشارات : نمايشگاه و نشر كتاب
انتفاضةالاقصي قيام دوزخيان سرزمين مقدس ، مولف :مجيد صفاتاج انتشارات : جمعيت دفاع از ملت فلسطين
منبع:حج
گزارش خطا
