۰۳ آذر ۱۴۰۳ ۲۲ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۵۴ : ۰۷
احکام وآداب شبهای قدر
در شب های قدر چگونه عمل کنیم؟
شبهای قدر در فرهنگ اسلامی دارای فضیلت بسیار و احکام مستحبی خاصی است که پرداختن به آنها و مواظبت برعدم ارتکاب برخی گناهان که ممکن است در لیالی قدر اتفاق افتد می تواند مارا در رسیدن به فضیلت این شبهای با عظمت یاری نماید.
عقیق:درآستانه فرارسیدن شب های قدر، محور های مهم ، احکام خاص و مشترک بین این
لیالی شریفة را جهت استحضار مخاطبان ارجمندبه بحث می نشیند. اینک به چند محور احکامی در این زمینه اشاره می نماییم :
*محوراول ، «تعداد»
تعداد شب های قدر عبارت است از سه شب 19 ، 21 و 23 ماه مبارک رمضان . و احتمال قوی تر در 21 و 23 است . مرحوم آیة الله تبریزی ( جواد بن علی ، متوفای 1427) همین مضمون را تأیید فرموده می نویسند : ليلة القدر هي ليلة التاسع عشر أو الحادية و العشرون أو الثالثة و العشرون، و يحتمل قويّاً أنّها احدى الليلتين الأخيرتين[1].
*محور دوم ، «عظمت»
عظمت لیالی قدر موجب می شود که هم ثواب اعمال خیر در این شب ها چند برابر گردد و هم خدای ناخواسته گناه انجام معاصی در این شب های مبارک بیشتر شود . مرحوم کاشف الغطاء ( متوفای 1228) در مورد همه مکان ها و زمان های شریف می نویسد : و المفهوم من التتبع تضاعف الأجر و الثواب في إيقاع الطاعة في أوقات أو أمكنة شريفة و المؤاخذة و العقاب في إيقاع المعصية و يشتد الاستحباب في المندوبات و المرجوحية في المكروهات باعتبار شرف الزمان و المكان و نحوهما[2]. آن چه از روایات به دست می آید این است که ثواب طاعت و عقاب معصیت در امکنه و ازمنه شریفه متضاعف و چند برابر می گردد ، و همین گونه است انجام مستحبات و مکروهات .
*محور سوم ، «غسل»
غسل مستحبی لیالی قدر مورد اتفاق فقها می باشد و همه آنان این غسل را از دسته غسل های « زمانی» دانسته اند. برای توضیح مطلب بیان می داریم که از دیدگاه فقها ، غسل های مستحبی به سه دسته تقسیم می شود :
غسل های زمانی . در این گونه غسل ها ، « زمان » ، ظرف وقوع غسل است ، مانند غسل روز جمعه و شب احیاء.
غسل های مکانی . در این گونه غسل ها ، داخل شدن در « مکان خاصی» هدف از انجام غسل است و غسل به منظور ورود در آن مکان انجام می شود ، مانند غسل ورود به مسجد الحرام یا حرم ائمه علیهم السلام .
غسل های فعلی . در این گونه غسل ها ، « فعل خاصی» مورد نظر است . این غسل ها هم به نوبه خود به سه دسته تقسیم می گردد :
الف) غسل هایی که قبل از انجام آن فعل محقق می شود مانند غسل احرام ، طواف ، زیارت و ......
ب) غسل هایی که بعد از انجام آن فعل محقق می شود مانند غسل توبه ، و غسل کسی که میتی را پس از تغسیل او لمس نموده است .
ج) غسل های فعلی که بین یک تَرک و یک فعل واقع می شود مانند غسل شخصی که کوتاهی کرده در انجام نماز آیاتِ خورشید و ماه گرفتگی ( به شرط آن که گرفتگی آن تمام باشد ) که مستحب است وی در هنگام قضای آن نماز غسل کند.[3]
اینک بیان می داریم که غسل شبهای احیاء از دسته غسل های زمانی است و شبهای احیاء ظرف تحقق و انجام این غسل می باشد.
* سه تذکردرباب غسل شب های قدر
تذکر اول : این غسل مختص شبهای قدر نیست بلکه مستحب است انسان در تمام شبهای فرد ( اول ، سوم ، پنجم ...) ماه رمضان غسل کند ، ولی برای شب های قدر و نیز شب نیمه ، هفدهم ، بیست و پنجم ، بیست و هفتم و بیست و نهم تأکید بیشتر شده است[4] .
تذکر دوم : غسل های مذکور را در هر وقت شب که انجام دهند کافی است ولی بهتر آن است که زمان انجام این غسل ها اندکی قبل از غروب باشد . بجز شب های دهه اخیر ( دهه سوم ماه رمضان ) ، که انجام آن بین نماز مغرب و عشاء بهتر است .[5]
تذکر سوم : مستحب است در شب قدر سوم (شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان ) دو غسل انجام گیرد یکی اول این شب و دیگری در آخر آن [6].
*محور چهارم ، احیاء
یکی از آداب و مستحبات شب قدر ، همانا « احیاء» و بیدار ماندن در این شب است . یاد آوری این نکته را نیز لازم می دانیم که احیاء و شب زنده داری مختص این سه شب نیست بلکه در برخی شب های دیگر نیز استحباب احیاء وارد شده مانند شب نیمه رجب و شعبان[7] .
به هر حال در اصل استحباب احیاء شب های قدر بحثی وجود ندارد . شهید اوّل رحمة الله علیه در ضمن بیان مستحبات ماه رمضان می نویسد : و إحياء ليلة القدر بإحياء الثلاث الفرادى و خصوصا إحدى و ثلاثا[8]
و لکن در این زمینه سؤالی هست وآن این که از چه زمان و تا چه زمان احیای شب های قدر مستحب است ؟ مرحوم آیة الله تبریزی پاسخ داده اند : النصوص الواردة في استحباب إحياء ليلة القدر ظاهرها الإحياء إلى طلوع الفجر لأن القدر المتيقن من الليل هو ما كان من غروب الشمس إلى طلوع الفجر[9]. ظهورروایات وارد شده در مورد استحباب احیاء شب قدر در این است که انسان تا طلوع فجر بیدار بماند زیرا قدر متیقن از « شب » ، از غروب خورشید است تا طلوع فجر.
*محور پنجم ، زیارت امام حسین علیه السلام
یکی از محور هایی که روایات متعدد و اجماع فقها در مورد شب های قدر برآن قائم شده است استحباب زیارت امام حسین علیه السلام می باشد . َابُو الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيُّ از قول امام صادق علیه السلام نقل می کند : إِذَا كَانَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ وَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ نَادَى مُنَادٍ تِلْكَ اللَّيْلَةَ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ غَفَرَ لِمَنْ أَتَى قَبْرَ الْحُسَيْنِ علیه السلام فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ[10]. در شب قدر ، منادی آسمانی صدا می زند : هرکس امشب به زیارت قبر امام حسین علیه السلام مشرف شد خداوند او را آمرزید.
*محور ششم ، نماز هفت قل هوالله
نمازی را علامه مجلسی ( محمد باقر ، متوفای 1110) رحمة الله علیه از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد اعمال شبهای قدر نقل فرموده است که معروف شده به نماز « هفت قل هوالله » کیفیت آن بدین نحو است که دو رکعت نماز می خواند در هر رکعت حمد و سپس هفت مرتبه سوره توحید و پس از سلام نماز هفتاد مرتبه می گوید : «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ»[11]
*محور هفتم ، قرآن بر سر
نیز علامه مجلسی در اعمال شب های قدر فرموده است : مستحب است در این شب ها قرآن کریم را در دست گرفته آن را بگشاید و این دعا را بخواند : اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِكِتَابِكَ الْمُنْزَلِ عَلَى نَبِيِّكَ الْمُرْسَلِ وَ مَا فِيهِ وَ فِيهِ اسْمُكَ الْأَكْبَرُ وَ أَسْمَاؤُكَ الْحُسْنَى وَ مَا يُخَافُ وَ يُرْجَى أَنْ تَجْعَلَنِي مِنْ عُتَقَائِكَ مِنَ النَّارِ. آن گاه حوائج دنیا و آخرت خود را بخواهد که به خواست پروردگار برآورده می شود .
و در روایتی از امام باقر و صادق علیهما السلام نقل شده که پس از دعای مذکور ، قرآن را گشوده و بر سر بگذارد و بگوید : اللَّهُمَّ بِحَقِّ هَذَا الْقُرْآنِ وَ بِحَقِّ مَنْ أَرْسَلْتَهُ بِهِ وَ بِحَقِّ كُلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فِيهِ وَ بِحَقِّكَ عَلَيْهِمْ فَلَا أَحَدَ أَعْرَفُ بِحَقِّكَ مِنْكَ . و بعد از آن هر یک از این موارد را ده مرتبه بگوید : بِكَ يَا اللَّهُ ، بِمُحَمَّدٍ ، بِعَلِيٍّ ، بِفَاطِمَةَ ، بِالْحَسَنِ ، بِالْحُسَيْنِ ، بِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ، بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، بِمُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ، بِعَلِيِّ بْنِ مُوسَى ، بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، بِعَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ، بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، بِالْحُجَّةِ الْقَائِمِ . و سپس حوائج خود را از خداوند طلب نماید[12] .
*محور هشتم ، صد رکعت نماز
یکی از مستحبات در هر یک از شب های قدر ، انجام صد رکعت نماز است . به عبارت دیگر مستحب است سیصد رکعت نماز در مجموع شب های قدر خوانده شود . البته در این زمینه چندتذکر لازم می باشد :
تذکر اول : این صد رکعت به صورت پنجاه نماز دو رکعتی است ، یعنی نماز گزار باید در هر دو رکعت تشهد بخواند و سلام دهد چرا که اصل اولی در همه نماز های مستحبی دو رکعت بودن است[13] .
تذکر دوم : از آن جا که این صد رکعت ، نماز مستحبی است آن ها را به سه کیفیت می توان خواند الف ) ایستاده . در این صورت باید نماز گزار رو به قبله و با آرامش بدن نماز بخواند مانند نماز های واجب .
ب) نشسته . در این صورت نیز لازم است نماز گزار رو به قبله و با آرامش بدن نماز بخواند .
ج ) در حال حرکت ، مثل این که در وسیله نقلیه یا در حال راه رفتن نماز می خواند . در این صورت رو به قبله بودن و نیز آرامش بدن لازم نیست ، و رکوع و سجده با اشاره سر انجام می گیرد .
تذکر سوم : از آن جا که این صد رکعت نماز مستحبی است انجام آن به صورت جماعت باطل است و حتما باید فرادا خوانده شود .
تذکر چهارم : از آن جا که این پنجاه نماز از جمله نماز ها مستحبی است بعد از حمد ، خواندن سوره در این نماز ها لازم نیست و نماز گزار می تواند بعد از پایان حمد ( جمله و لا الضالین ) به رکوع رود زیرا خواندن سوره در نماز های واجب ، واجب ، و در نماز های مستحب ، مستحب می باشد . البته شکی وجود ندارد که خواندن سوره بهتر است ، حتی مرحوم حاج شیخ عباس قمی ( متوفای 1359 هـ ، قمری ) در مورد این صد رکعت فرموده است : افضل آن است که در هر رکعت بعد از حمد ده مرتبه توحید بخواند [14]
تذکر پنجم : در برخی شهر ها رسم بر این شده که بعضی اشخاص ، به جای صد رکعت نماز مستحبی نماز های قضای خود را در این شب ها می خوانند . این امر گرچه فی نفسه اشکال ندارد بلکه از جهت مبادرت ورزیدن به انجام نماز قضا امری مطلوب است و لی معلوم نیست در این صورت به استحباب صد رکعت عمل شده باشد زیرا ظهور روایات و کلمات فقها در این است که صد رکعت به عنوان نافله و مستحبی انجام گیرد.
تذکر ششم : می دانیم در مجموع شب های ماه مبارک رمضان ، هزار رکعت نماز نافله وارد شده است . اینک تذکر این نکته را لازم می دانیم که این سیصد رکعت وارد شده در شب های قدر غیر از نوافل وارد شده در تمام ماه مبارک است . مرحوم نراقى ( مولى محمد مهدى بن ابى ذر ، متوفای 1209 ه ق) در این زمینه می نویسد : « صد ركعتى كه در هر يك از شب نوزدهم و بيست و يكم و بيست و سيم گذارده مى‌شود، دخلى به صد ركعت نمازى ندارد كه مخصوص شب قدر رسيده و به اين جهت در اين سه شب گذارده مى‌شود؛ زيرا كه اين سيصد ركعت، از نوافل رمضان است و آن صد ركعت، از نمازهاى مستحبه در شب قدر است و چون هر يك از اين سه شب احتمال قدر دارد، آن صد ركعت در هر سه شب مستحب است»[15]
*محور نهم ، دعا و قرآن
دیگر از محور های وارد شده در کلمات فقها پیرامون لیالی قدر ، همانا تلاوت قرآن و ذکر و دعا و طلب مغفرت برای خود ، پدر و مادر و همه مؤمنین و مؤمنات است .
* دو نکته در زمینه دعا در لیالی قدر
الف) به جا است مؤمنین و مؤمنات در این شبهای ارزشمند از دعا و طلب مغفرت برای دیگران غفلت ننمایند ، زیرا دأب و روش اصحاب ائمه علیهم السلام بر این بوده است که در مظانّ استجابت دعا دیگران را ازیاد نبرده بلکه فقط برای غیر خود دعا می کرده اند . آنان برای این روش خود استدلال می کرده اند به این که وقتی ما برای دیگران دعا کنیم ملائکه الهی در حق ما دعا می نمایند و دعای آنان حتماً مستجاب است ، امّا اگر برای خود دعا کنیم به علت گناهانی که مرتکب شدیم احتمال به استجابت نرسیدن وجود دارد ، پس چرا آن چه را مورد اطمینان است رها کنیم و به چیزی که مشکوک است روی آوریم . در حقیقت آنان این دستور العمل را از خود معصومین علیهم السلام دریافت کرده بودند : عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ رَأَيْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جُنْدَبٍ بِالْمَوْقِفِ فَلَمْ أَرَ مَوْقِفاً كَانَ أَحْسَنَ مِنْ مَوْقِفِهِ مَا زَالَ مَادّاً يَدَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ دُمُوعُهُ تَسِيلُ عَلَى خَدَّيْهِ حَتَّى تَبْلُغَ الْأَرْضَ فَلَمَّا صُرِفَ النَّاسُ قُلْتُ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا رَأَيْتُ مَوْقِفاً قَطُّ أَحْسَنَ مِنْ مَوْقِفِكَ قَالَ وَ اللَّهِ مَا دَعَوْتُ فِيهِ إِلَّا لِإِخْوَانِي وَ ذَلِكَ لِأَنَّ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى علیه السلام أَخْبَرَنِي أَنَّهُ مَنْ دَعَا لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ نُودِيَ مِنَ الْعَرْشِ وَ لَكَ مِائَةُ أَلْفِ ضِعْفِ مِثْلِهِ وَ كَرِهْتُ أَنْ أَدَعَ مِائَةَ أَلْفِ ضِعْفٍ مَضْمُونَةً لِوَاحِدَةٍ لَا أَدْرِي تُسْتَجَابُ أَمْ لَا[16]
علی بن ابراهیم از قول پدرش نقل می کند : عبد الله بن جُندب را در وقوف ( احتمالا وقوف در عرفات ) دیدم ، در حالی که وقوف هیچ کس به زیبایی وقوف او نبود چرا که پیوسته دست های او به طرف آسمان بلند و اشک هایش برگونه ها جاری بود و به زمین می رسید . پس از این که زمان وقوف به پایان رسید و مردم از آن جا کوچ کردند عبد الله بن جندب را خطاب قرار دادم و به وی گفتم : ای ابا محمد ! وقوف کسی را به زیبایی وقوف تو ندیدم . عبد الله بن جندب پاسخ داد : به خدا قسم جز برای برادرانم ( برادران دینی ) کسی را دعا نکردم ، زیرا ابا الحسن امام کاظم علیه السلام فرمودند : کسی که پشت سر برادرش دعا کند از عرش ندا می رسد که برای تو صد هزار برابر آن است . و من دوست نداشتم که صد هزار برابر را رها کنم و به یک دعا مشغول شوم که نمی دانم مستجاب می شود یا نه .
ب) شایسته است در شب های قدر از ادعیه وارد شده از ائمه معصومین علیهم السلام استفاده شود زیرا پیوسته فقها تأکید بر ادعیه مأثوره دارند . برخی از ادعیه ای که مناسب است در این شب ها خوانده شود عبارت است از دعای مکارم الاخلاق ، دعای جوشن ، دعای توبه و سایر ادعیه صحیفه سجادیه.
*محور دهم ، روزهای قدر
از سخنان فقها بر می آید که روز های قدر ( روز نوزدهم ، بیست و یکم و بیست و سوم ) از ایام عادی نبوده دارای فضیلت و شرافت است ، بلکه فضیلت ایام قدر به اندازه لیالی قدر می باشد . علامه مجلسی در این مورد می فرماید : ويحفظ حرمة أيام هذه الليالي أيضا و يقضيها بالعبادة و تلاوة القرآن و الدعاء، فقد ورد في الأحاديث المعتبرة أن يوم القدر في الفضل مثل ليلة القدر[17]
روزهاى اين شبها را نيز بايد حرمت داشت و به عبادت و تلاوت و دعا بسر آورد زيرا كه در احاديث معتبره وارد شده است كه روز قدر در فضيلت مثل شب قدر است[18]
*محور یازدهم ، معصیت
در ابتدای کلام ، از قول مرحوم کاشف الغطاء یاد آور شدیم : همان گونه که فضیلت انجام کار های نیک در لیالی قدر بسیار است ، عظمت گناه در این شب ها نیز بسی بزرگ تر از زمان های دیگر می باشد .
* برخی گناهان که ممکن است در لیالی قدر اتفاق افتد
1- ایجاد مزاحمت : بحمد الله تعالی مراسم شب های قدر ، خواندن ادعیه و احیاء این شب ها به طور عمومی صورت می پذیرد ولی ممکن است این نحوه برگزاری مراسم شب قدر برای برخی از مردم ایجاد مزاحمت نماید . پس باید مراسم به گونه ای باشد که سلب آسایش دیگران را در پی نداشته باشد . اتفاق همه فقها بر حرمت ایجاد زحمت برای دیگران است . آنچه ممکن است سبب آزار و اذیت دیگران شود عبارت است از :
الف) ایجاد سد معبر توسط برگزار کنندگان و شرکت کنندگان در مراسم شب قدر .
ب) ناهنجار بودن صدای بلندگوها که ممکن است برای برخی از مردم به خصوص اشخاص مریض یا همسایگان مساجد و حسینیّه ها ایجاد مزاحمت نماید.
2- بیرون بردن اموال وقفی یا تخریب آن ها : می دانیم حفظ موقوفات ، وظیفه عمومی است و نیز باید از اموال وقفی در جهتی که خود واقف وقف نموده است استفاده نمود . براین اساس لازم است از زیان رساندن به فرش ها و در و دیوار مساجد و حسینیه ها و سایر مکان هایی که وقف یا از اموال عمومی به شمار می رود به شدّت اجتناب نمود .
3- اختلاط زن و مرد : با تأسف باید ابراز نمود که در برخی از مکان های برگزاری مراسم مذهبی و از جمله شب قدر ، تفکیک کامل بین زن و مرد صورت نمی گیرد ، از این رو ممکن است مسائل محرم و نا محرم مراعات نشده خدای نا خواسته سبب تحقق معصیت گردد . پس بر مجریان و برنامه ریزان محترم لازم است برنامه ها را به گونه ای مدیریت نمایند تا این مراسم معنوی مستحبی آلوده به معصیت نشود .
4- ایجاد اختلاف : قرآن مجید ایجاد فتنه را بالاتر از قتل می داند . از این رو بر وُعّاظ ، مداحان و برگزار کنندگان مراسم لازم است از بر زبان راندن و انجام آن چه موجب اختلاف بین مسلمین می شود دوری نموده بلکه این مراسم را وسیله اتحاد بیشتر بین مسلمان ها که همواره مورد تأکید همه مراجع و مقام معظم رهبری است قرار دهند .
حجت الاسلام والمسلمین سید جعفرربانی
پی نوشت:
[1] - الانوار الالهیة ، رسالة فی لبس السواد ، آیة الله تبریزی ، ص 189 ، دار الصدیقة الشهیدة سلام الله علیها 1425هـ ، ق
[2] - کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغرّاء ، نجفی ( جعفر بن خضر المالکی ، متوفای 1228 هـ ، ق ) ، ص 255 ، انتشارات مهدوی .
[3] - تحریر الوسیلة ، امام خمینی ( سید روح الله الموسوی ، متوفای 1409هـ، ق) ج 1 ، ص 100 ، دار العلم
[4] - همان
[5] - همان
[6] - همان
[7] - مفاتیح الجنان ، حاج شیخ عباس قمی ، ص 278و317، دفتر نشر برگزیده
[8] - الدروس الشرعية في فقه الإمامية ، شهيد اول( محمد بن مكى العاملی ، شهید سال 786 ه ق ) ج 1 ، ص 270 ، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم 1417 ه ق
[9] - صراط النجاة ، آیة الله تبریزی ، ج 5 ، ص 68 ، دار الصدیقة الشهیدة ، 1427
[10] - التهذيب، شيخ طوسى ( محمد بن الحسن 385 - 460 ) ، ج 6 ، ص 49 ، دار الكتب الإسلاميه تهران، 1365 هجرى شمسی .
[11] - زاد المعاد ، علامه مجلسی ، ص 125 ، چاپ بیروت ، 1423هـ ، ق - فَنُقِلَ عَنِ الرَّسُولِ الْكَرِيمِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَنَّهُ مَنْ صَلَّى لَيْلَةَ الْقَدْرِ رَكْعَتَيْنِ يَقْرَأُ فِي كُلِّ رَكْعَةٍ بَعْدَ الْحَمْدِ سُورَةَ التَّوْحِيدِ سَبْعَ مَرَّاتٍ، ثُمَّ يَسْتَغْفِرُ اللَّهَ بَعْدَ الْفَرَاغِ مِنَ الصَّلَاةِ سَبْعِينَ مَرَّةً يَقُولُ: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ»، لَا يَقُومُ مِنْ مَكَانِهِ حَتَّى يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُ وَ لِوَالِدَيْهِ وَ يَبْعَثُ عِدَّةَ مَلَائِكَةٍ يَكْتُبُونَ لَهُ الْحَسَنَاتِ حَتَّى السَّنَةِ الْقَابِلَةِ، وَ بِمَلَكٍ إِلَى الْجَنَّةِ لِيَغْرِسَ لَهُ فِيهَا الْأَشْجَارَ وَ يَبْنِي لَهُ الْقُصُورَ، وَ يُجْرِي لَهُ الْأَنْهَارَ، وَ لَا يَخْرُجُ مِنَ الدُّنْيَا حَتَّى يَرَاهَا كُلَّهَا.
[12] - زاد المعاد ، ص 126
[13] - به استثنای مواردی خاص
[14] - مفاتیح الجنان ، اعمال شب های قدر ، ص
[15] - تحفه رضویه ، محمد مهدی نراقی ، ص 588 ، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم 1426 ه ق
[16] - التهذیب ، ج 5 ، ص 184 – و در حدیث دیگر می خوانیم : عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ أَوْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ قَالَ كُنْتُ فِي الْمَوْقِفِ فَلَمَّا أَفَضْتُ لَقِيتُ إِبْرَاهِيمَ بْنَ شُعَيْبٍ فَسَلَّمْتُ عَلَيْهِ وَ كَانَ مُصَاباً بِإِحْدَى عَيْنَيْهِ وَ إِذَا عَيْنُهُ الصَّحِيحَةُ حَمْرَاءُ كَأَنَّهَا عَلَقَةُ دَمٍ فَقُلْتُ لَهُ قَدْ أُصِبْتَ بِإِحْدَى عَيْنَيْكَ وَ أَنَا وَ اللَّهِ مُشْفِقٌ عَلَى الْأُخْرَى فَلَوْقَصَرْتَ مِنَ الْبُكَاءِ قَلِيلًا فَقَالَ وَ اللَّهِ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا دَعَوْتُ لِنَفْسِيَ الْيَوْمَ بِدَعْوَةٍ فَقُلْتُ فَلِمَنْ دَعَوْتَ قَالَ دَعَوْتُ لِإِخْوَانِي لِأَنِّي سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ مَنْ دَعَا لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ وَكَّلَ اللَّهُ بِهِ مَلَكاً يَقُولُ وَ لَكَ مِثْلَاهُ فَأَرَدْتُ أَنْ أَكُونَ إِنَّمَا أَدْعُو لِإِخْوَانِي وَ يَكُونَ الْمَلَكُ يَدْعُو لِي لِأَنِّي فِي شَكٍّ مِنْ دُعَائِي لِنَفْسِي وَ لَسْتُ فِي شَكٍّ مِنْ دُعَاءِ الْمَلَكِ لِي – الکافی ، ج 4 ، ص 466
[17] - زاد المعاد ، ص 129
[18] - مفاتیح الجنان ، ص 444
منبع:حوزه
گزارش خطا
