راهکار قرآن برای معاملات دنیوی

عقیق:محمدعلی انصاری، مفسر قرآن کریم، در گفت‌و‌گویی عنوان کرد: تنظیم قراردادهای اقتصادی بر مبنای اصولی که خداوند در آیه دِیْن فرموده است، یکی از ارکان زدایش اختلاف در جامعه و کاهش کار دستگاه قضا خواهد بود.

صاحب تفسیر «مشکاة» با بیان اینکه آیه 282 سوره بقره جزء حدود صد آیه‌ای است که اسم ویژه دارد، ابراز کرد: آیه دِیْن به عنوان طولانی‌ترین آیه قرآن، اهمیت قضیه تنظیم قراردادها را نشان می‌دهد که متأسفانه جامعه در بیشتر اوقات به احکام این آیه عمل نمی‌کند.

انصاری افزود: گاهی مردم به دلیل ملاحظات مالی و اینکه تنظیم قرارداد حقوقی، هزینه‌بر است، این کار را انجام نمی‌دهند ولی صدها برابر آن را برای حل اختلاف هزینه خواهند کرد.

وی با بیان اینکه وجود تعداد پرونده‌ها در دستگاه قضا، نشان‌دهنده عدم تنظیم درست قراردادها در معامله است، گفت: قراردادها یا تنظیم نمی‌شوند یا فرد کاردانی، آن‌ها را تنظیم نمی‌کند؛ به طوری که چندین اشکال فقهی در آن‌هاست یا اینکه با دقت تنظیم نمی‌شود و پیش‌بینی‌های لازم و صداقت کافی در آن‌ها رعایت نشده است.

مفسر قرآن کریم افزود: نتیجه این اعمال، تحمیل هزینه‌ای بر بیت‌المال است که وقت جامعه را نیز می‌گیرد، در صورتی که با تنظیم درست قراردادها، حجم بسیاری از پرونده‌های دادگستری از میز قضات برداشته خواهد شد، علاوه بر آن، هزینه‌های بیهوده، اتلاف مالی و درگیری‌های اجتماعی در جامعه نخواهد بود.

وی با اشاره به اینکه باید این فرهنگ، آموزش داده شود تا جامعه نسبت به تنظیم قراردادها حساسیت پیدا کند، اظهار کرد: نهادهای فرهنگی باید این امر را در برنامه‌های آموزشی خود مورد توجه قرار دهند تا جامعه نیز پذیرای چنین نکته دقیقی باشد زیرا توجه به این امر آرامش جامعه را به دنبال خواهد داشت.

ثبت قرارداد؛ جلوگیری از لغزش در رعایت حق‌الناس

انصاری به نکاتی از آیه 282 سوره بقره اشاره و ابراز کرد: اولین نکته‌ای که از این آیه استفاده می‌شود، اهمیت حق‌الناس است و تأکید فراوانی که خداوند بر رعایت دقیق این حق وعدم اغماض یا تسامح در حق مالی دیگران فرموده است.

وی به راهکار قرآن در معاملات اشاره کرد و گفت: یکی از راه‌هایی که به معاملات و مبادلات جاری بین انسان‌ها کمک می‌کند تا حقوق ثابت باشد و لغزشی نباشد، تثبیت قرارداد است؛ یعنی معاملات، مبتنی بر قراردادهای مشخصی انجام شود.

مفسر قرآن کریم با بیان اینکه قرآن توصیه می‌کند قراردادها مکتوب باشد تا سند بماند، بیان کرد: کتاب از ماده «کُتب» به معنای ثبت است، در این آیه «فَاکْتُبُوهُ» دلیل آن است که با کتابت، آن حق را تثبیت کنیم که این‌گونه از بسیاری از اختلافات پیشگیری خواهد شد.

مدرس حوزه و دانشگاه به زمان‌دار بودن معاملات اشاره کرد و گفت: بر اساس این آیه قرآن «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا تَدَایَنتُم بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاکْتُبُوهُ ...، ای کسانی که ایمان آورده‌‏اید! هنگامی که بدهی مدت داری(به خاطر وام یا داد و ستد) به یکدیگر پیدا کنید، آن را بنویسید ....» مشخص می‌کند که در باب دیون و معاملات، قطعا، زمان را رعایت کنید، آن هم «أَجَلٍ مُّسَمًّى» یعنی باید زمان‌دار بودن معاملات مشخص باشد، زیرا زمان در گذشته، ضابطه‌ای نداشت، مانند اینکه گفته می‌شد زمانی که حاجیان برگردند یا زمان شکوفه گیلاس؛ لذا قرآن توصیه می‌کند زمان مشخص و معینی باشد تا اختلاف را بزداید.

انصاری افزود: با توجه به اینکه انسان موجودی فراموشکار است، اگر تعهد مکتوب و زمان مشخصی در معاملات نباشد، بسیاری از تعهدات به بوته فراموشی سپرده می‌شود، در نتیجه، انسان‌ها دچار منازعات خواهند شد. همچنین، انسان‌ها طمع‌ورز هستند و در مسائل مالی، شیرینی خاصی می‌بینند؛ لذا، در صورت نبودن تعهد مکتوب، ممکن است که لغزش‌های اخلاقی پیش آید و به انسان‌ها ظلم مالی شود.

وی به یکی دیگر از مسائل مطرح شده درباره مکتوب‌کردن قراردادها اشاره و ابراز کرد: مسئله مرگ نیز عاملی است که اگر در برای قراردادها سندی نباشد، انسان‌ها، درگیری بیشتری خواهند داشت.

استفاده از افراد کاردان و عادل در تنظیم قرارداد

این مفسر قرآن کریم با بیان اینکه تنظیم‌کننده قراردادها باید کاردان باشد، اظهار کرد: از قواعد مهمی که از آیه 282 سوره بقره استفاده می‌شود، این است که قرارداد باید توسط فردی کاردان نوشته شود، یعنی تنظیم‌کننده قراردادهای مالی باید از آگاهان و خبرگان باشد و به تعبیر قرآن «وَلْیَکْتُب بَّیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ، باید نویسنده‌‏اى (صورت معامله را) بر اساس عدالت‏، میان شما بنویسد» خبرگانی که عدالت در نوشتن نیز دارند، یعنی کاتب باید مسلط به این امر باشد و قرارداد را عادلانه تنظیم کند تا سوگیری در معاملات دیده نشود.

وی با اشاره به اینکه در تنظیم قراردادها باید حقوق کاتب را نیز در نظر گرفت، بیان کرد: در این راستا باید تنظیم این قراردادها، مابه‌ازای مالی هم داشته باشد ولی اگر منحصر به افرادی بود که این کار را برای جامعه انجام می‌دهند، لازم است این افراد، کوتاهی نکنند.

انصاری با اشاره به تأکید قرآن در آیه 282 بقره «... وَلاَ یَأْبَ کَاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَمَا عَلَّمَهُ اللّهُ ...،‌ ... همان گونه (و به شکرانه آن‏) که خدا او را آموزش داده است ...»، گفت: این افراد باید به لطف این نعمت که دانش‌آموخته هستند و آگاهی کافی دارند، به زکات علم و انتشار آن تن دهند و تنظیم قرارداد را بپذیرند.

تنظیم‌کننده قرارداد، حق دخل و تصرف ندارد

وی با بیان اینکه تنظیم‌کننده قرارداد، حق مداخله و دخل و تصرف را ندارد، ابراز کرد: اصل دیگری که از این آیه استفاده می‌شود، «وَلْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ، و کسی که قدرت بر نویسندگی دارد، نباید از نوشتن - همان طور که خدا به او تعلیم داده - خودداری کند» است، این آیه بیان می‌کند تنظیم‌کننده قرارداد، حق مداخله و دخل و تصرف را ندارد بلکه صاحب دین باید صورت قرارداد را به طور دقیق بازگو کند و محتوای قرارداد توسط صاحبان دین و معامله عنوان شود، سپس، کاتب باید در چهارچوب قوانین حقوقی و فقهی، قرارداد را تنظیم کند.

مدرس حوزه و دانشگاه با اشاره به اینکه رعایت تقوا در نوشتن قراردادها، عامل مهمی است، عنوان کرد: در مواردی نیاز به وجود سرپرست در جامعه است آنجا که می‌فرماید: «... فَإن کَانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهًا أَوْ ضَعِیفًا أَوْ لاَ یَسْتَطِیعُ أَن یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ ...، ... و اگر کسی که حق بر ذمه اوست، سفیه یا (از نظر عقل) ضعیف (و مجنون) است، یا (به خاطر لال بودن،) توانایی بر املا کردن ندارد، باید ولی او (به جای او،) با رعایت عدالت، املا کند...» بر این اساس ممکن است صاحبان دین، دارای ناتوانی و ضعف فکری باشند؛ لذا باید کسانی این قراردادها را تنظیم کنند که توانایی کافی را دارند، البته این امر از شئون ولایت و فقه اسلامی در بعد اقتصادی است که از این آیه دریافت می‌شود.

وجود شاهد در تنظیم قرارداد، بدگمانی را می‌زداید

وی به حضور گواه و شاهد در تنظیم قراردادها اشاره کرد و گفت: تثبیت و قوام یک قرارداد خوب در حضور گواه و شاهد است همان‌گونه که در آیه «.... وَاسْتَشْهِدُواْ شَهِیدَیْنِ من رِّجَالِکُمْ ...،... و دو نفر از مردان (عادل) خود را (بر این حق) شاهد بگیرید ...» آمده است، باید در قراردادها، شاهد را نیز ضمیمه کنیم که وجود شاهد، دلیل قوت بیشتری باشد، بر اساس این آیه از «رِّجَالِکُمْ» شناخته شده بودن و موجه بودن شهود را تأکید می‌کند.

انصاری با بیان این مقدمه که در باب قتل و جنایات، شهود مردان، دلیل است و در حقوق خاصه زنان و امور ویژه بانوان، شهود زنان، دلیل است، افزود: در برخی مواقع، هر دو می‌توانند شاهد باشند. شهادت باید ضوابطی داشته باشد، کسی می‌تواند شاهد باشد و پای قرارداد را به عنوان شاهد امضا کند که انحراف اخلاقی نداشته باشد، عدالت او زیر سؤال نباشد و شهادت او مقبول باشد، همچنین، وجود داشتن دو شاهد از این باب است که به فرموده قرآن، اگر یکی فراموش کرد، دیگری هم‌پوشانی کند.

مولف تفسیر مشکاة با بیان اینکه یکی از فواید شهادت دادن زدودن بدگمانی است، بیان کرد: باید حرمت و وقت شاهد یا کاتب حفظ شود و نباید آسیب ببیند تا باب کتابت و شهادت بسته نشود.

تنظیم قرارداد در تعهدات دنیایی را جدی بگیریم

مفسر قرآن کریم با اشاره به اینکه در تنظیم قرارداد، تعهد کم یا زیاد، تفاوت نمی‌کند، ابراز کرد: همان گونه که در قیامت «فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ ـ وَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَه؛ پس هر که هم‌وزن ذره‌‏اى نیکى کند [نتیجه] آن را خواهد دید، و هر که هم‌وزن ذره‌‏اى بدى کند [نتیجه] آن را خواهد دید»(زلزال/ 6 و7) است، در تعهدات دنیایی نیز باید این مسئولیت را ببینیم و خرد و کلان قرارداد را جدی بگیریم و روشن باشد.

وی با اشاره به اینکه در معاملات نقد، ضرورتی برای سند نیست، عنوان کرد: در معاملاتی که شکل نقد دارند و زمان‌دار نیستند، ضرورتی برای تنظیم سند نیست. این توصیه‌ها برای معاملاتی است که دین دارند.

انصاری با بیان اینکه رعایت تمامی قواعد در معاملات، از بالاترین مظاهر تقواست، اظهار کرد: زیبایی کار در این است که قرآن، منحصرا در این آیه می‌فرماید: «وَاتَّقُواْ اللّهَ وَیُعَلِّمُکُمُ اللّهُ، اگر تقوای الهی را رعایت کنید، این خداست که معلم شما خواهد شد.» یعنی به شما آموزش‌هایی از جنس آگاهی‌های مستقیم الهی داده خواهد شد.

منبع:ایکنا