در بیان رفتارهای اجتماعی امام‌حسین(ع)

عقیق

*عزت نفس لازمه زندگی است

عزت نفس، يكی از لوازم زندگی موفقيت آميز است. فردی كه می خواهد در راه اهداف والای خويش تمام مشكلات و موانع را از سر راه خود برداشته و به مراحل تعالی و تكامل برسد، بايد عزت و كرامت نفس داشته و اين موهبت خدادادی را در وجود خود بارور كند. ريشه بسياری از محروميت ها، ناكامي ها، عدم موفقيت ها، انتخاب راههای خلاف عرف و شرع، شكستن هنجارهای مقدس جامعه، خيانتها، جنايتها و بزهكاريهای گوناگون را می توان در نداشتن عزت نفس و وجود عقده حقارت جستجو نمود. امام علی عليه السلام می فرمايد: «مَنْ كَرُمَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ لَمْ يُهِنْهَا بِالْمَعْصِيَةِ» (1) آن كس كه [بزرگی و كرامت نفس خود را باور داشته باشد، آن را با گناه، پست و ذليل نخواهد كرد.

برای همين، به افرادی كه از عقده حقارت رنج می برند و برای خود هيچگونه ارزشی قائل نيستند، نمی توان اعتماد كرد و امری از امور جامعه را به آنان سپرد. ساير افراد جامعه نيز از شرّ اين افراد در امان نخواهند بود.

امام هادی عليه السلام فرمود: «مَنْ هَانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ فَلَا تَأْمَنْ شَرَّهُ»؛ (2) كسی كه نفس او در نزدش خوار و ذليل باشد، از شر او ايمن مباش.

كسی كه به شخصيت خود توجه ندارد، مطمئناً در خوار كردن ديگران نيز باكی نخواهد داشت. بنابراين برای حفظ اجتماع مسلمانان و تقويت ارتباط ديني، عاطفی و فرهنگی ميان افراد جامعه و جلوگيری از شيوع گناه و انواع خلافها، بايد روحيه عزت و كرامت نفس را در جامعه پرورش داده و تقويت نمود.

امام حسين عليه السلام داشتن عزت نفس را يكی از صفات ضروری مؤمنين دانسته و می فرمايد: «إِيَّاكَ وَ مَا تَعْتَذِرُ مِنْهُ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا يُسِي‏ءُ وَ لَا يَعْتَذِرُ وَ الْمُنَافِقُ كُلَّ يَوْمٍ يُسِي‏ءُ وَ يَعْتَذِرُ»؛ (3) از انجام كارهايی كه نياز به پوزش دارد [و عزت نفس را خدشه دار می كند] بپرهيز، زيرا مؤمن نه كار بد می كند و نه پوزش می طلبد، ولی منافق [كه برای خود ارزش قائل نيست]، هر روز كار بد انجام می دهد و پيوسته عذرخواهی می كند.

در سيره و سخن امام حسين عليه السلام موارد زيادی می توان يافت كه آن گرامی در آن موارد، با شيوه های مختلف در صدد پرورش و تقويت عزت نفس در نهاد افراد بوده است. در اين فرصت به برخی از اين شيوه ها گذری خواهيم داشت تا رفتار و گفتار آن حجت الهی به عنوان الگوی سعادتمندان برايمان سرمشق باشد.

تكريم كودكان

كودكانی كه در دوران طفوليت از توجه و احترام بزرگترها، به ويژه والدين خود برخوردار گردند در زندگی آينده خويش افرادی عزتمند، موفق و دارای اعتماد به نفس خواهند بود؛ چرا كه تكريم شخصيت كودكان - كه روحی لطيف و حساس دارند - روحيه خودباوری و اعتماد به نفس را در وجود آنان تقويت كرده و زمينه رشد اخلاقی و ايجاد صفات نيك را در وجودشان فراهم می آورد و آنان را در آينده شخصيتی مستقل، خودباور و دور از عقده حقارت بار خواهد آورد.

تكريم شخصيت اطفال در رفتار سیدالشهداء (ع)

1- عبدالله بن عتبه، از مشاهير فقهای اهل سنت، نقل می كند: روزی در محضر حضرت سيد الشهداء عليه السلام بودم كه فرزند آن حضرت (امام سجاد عليه السلام) كه كوچك بود، وارد شد. امام او را به نزد خود خوانده و به سينه چسبانيد، پيشانيش را بوسيد و فرمود: «بِأَبِي أَنْتَ مَا أَطْيَبَ رِيحَكَ- وَ أَحْسَنَ خَلْقَكَ»؛ (4) پدرم به فدايت. چقدر خوشبو و زيبايي!.

2- جُعَيْدِ هَمْدَان يكی از ياران امام حسين عليه السلام می گويد: روزی نزد حسين بن علی عليهما السلام رفتم در حالی كه او دخترش سكينه را بر سينه چسبانيده و نوازش می كرد. وقتی كه وارد شدم، امام به همسرش فرمود: ای خواهر قبيله كلاب! دخترت را از من بگير! سپس با من در مورد انواع مردم به گفتگو نشست. (5)

احترام به انديشه ها و آرای ديگران

يكی از شيوه های كارساز در مسائل تربيتی و تبليغي، احترام به انديشه های ديگران است.

مربی و مبلّغ، به اين وسيله به مخاطبان خود شخصيت داده و در اعماق وجود آنان نفوذ می كند.

با توجه كردن به تفكرات و خواسته های مخاطب، می توان روحيه اعتماد به نفس را در او زنده كرده و عزت نفس وی را تقويت نمود.

روزی «حسن مثني » فرزند امام مجتبی عليه السلام از يكی از دختران عمويش، امام حسين عليه السلام خواستگاری نمود. آن حضرت به او فرمود: «اخْتَرْ يَا بُنَيَّ أَحَبَّهُمَا إِلَيْكَ»؛ فرزندم! هر كدام را بيشتر دوست داري، انتخاب كن!. «حسن مثني » از روی شرم و حيا سخنی نگفت. به اين جهت، امام حسين عليه السلام فرمود: من دخترم فاطمه را به جهت شباهت زيادش به مادرم برای تو برگزيدم. (6)

درود و سلام

يكی از روش های قرآنی در عزت دادن به افراد، سلام كردن و درود فرستادن به آنها است. خداوند متعال در قرآن كريم برای اينكه عظمت مؤمنان را روشن سازد، به پيامبر اكرم صلی الله عليه و آله دستور می دهد كه به اهل ايمان سلام كند. «وَ إِذا جاءَكَ الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِآياتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ»؛ (7) هرگاه كسانی كه به آيات ما ايمان دارند به نزد تو آيند، به آنها بگو: سلام بر شما!.

اين شيوه موفق قرآنی در سيره امام حسين عليه السلام نيز به طور روشن ديده می شود. آن حضرت در ثواب سلام فرمودند: «لِلسَّلَامِ سَبْعُونَ حَسَنَةً- تِسْعٌ وَ سِتُّونَ لِلْمُبْتَدِئِ وَ وَاحِدَةٌ لِلرَّادّ»؛ (8) برای سلام هفتاد حسنه می باشد؛ شصت و نه حسنه برای سلام كننده و يك حسنه برای پاسخ دهنده.

سلام كردن موجب تقويت حس خودباوری و عزت نفس در كسی كه به او سلام می شود خواهد شد و فردی كه به او سلام داده و درود می فرستيم، شايستگی و جايگاه خود را در منظر ديگران باور می كند.

اين شيوۀ الهی آنچنان مهم و باارزش است كه امام حسين عليه السلام از آغاز كردن سخن بدون سلام كردن، نهی كرده و به فردی كه پيش از ادای سلام، جويای حال حضرتش شده بود فرمود: «السَّلَامُ قَبْلَ الْكَلَامِ عَافَاكَ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام لَا تَأْذَنُوا لِأَحَدٍ حَتَّى يُسَلِّم»؛ (9) خدا تو را عافيت و سلامتی دهد، سلام كردن بر سخن گفتن مقدم است سپس فرمود: تا كسی سلام نداده به او اجازه سخن گفتن ندهيد.

*خسیس ترین فرد

همچنين امام حسين عليه السلام كسی را كه در ارتباطات اجتماعی و معاشرت های خانوادگي از اين شيوه پسنديده قرآنی بهره نگيرد، به عنوان خسيس ترین فرد قلمداد كرده و می فرمايد: «البخيل من بخل بالسلام؛ (10) بخيل كسی است كه از سلام دادن بخل بورزد.

در سيره اهل بيت عليهم السلام سلام به مسلمانان گناهكار و آلوده نيز پسنديده و تاثيرگذار است. امام حسين عليه السلام می فرمايد: ابن كوّا از پدرم علی عليه السلام پرسيد: ای اميرمؤمنان! آيا بر گنهكاران نيز سلام می دهي؟.

علی عليه السلام فرمود: خدا او را اهل توحيد می داند، آيا تو او را اهل سلام نمی داني؟!. (11)

*ارتباط كلامی با عبارات دلنشين

عموم مردم؛ اعم از كودكان، نوجوانان، جوانان و زنان و مردان، در معاشرتهای اجتماعي، نسبت به ارتباطات كلامی افراد بسيار حساس می باشند و نوع لحن و صوت و انتخاب جملات در توجه و جذب آنان اهميت فوق العاده ای دارد. سخنان محبت آميز، دلربا و دارای بار عاطفی مثبت، در عمق جان مخاطبان تاثير می گذارد و عزت نفس را در آنان تقويت می كند. انسانهايی كه در الفاظ و عبارات خود كمال ادب و عفت را رعايت می كنند، در نظر مخاطب عزيز و مكرم بوده و عموم مردم آنان را به ديده احترام و بزرگی می نگرند. در واقع رعايت ادب و عفت و وجاهت در گفتار موجب عزت نفس برای گوينده و شنونده است. برخی از مشكلات و ناهنجاريها، تندخوييها، زورگوييها، بدبينيها، حقارتها و افسردگيها را می توان با بكارگيری عباراتی دلنواز و روحبخش از ميان برداشته و درمان نمود.

رسول گرامی اسلام فرمودند: « مَنْ أَكْرَمَ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ بِكَلِمَةٍ يُلْطِفُهُ بِهَا وَ فَرَّجَ عَنْهُ كُرْبَتَهُ- لَمْ يَزَلْ فِي ظِلِّ اللَّهِ الْمَمْدُودِ عَلَيْهِ الرَّحْمَةُ مَا كَانَ فِي ذَلِک»؛ (12) كسی كه برادر مسلمان خود را با كلمه ای مهرآميز تكريم نمايد و غم را از [دل] او بزدايد، در سايه بلند [لطف] خدا می باشد و تا اين صفت پسنديده در او باشد، همواره رحمت [الهي] بر او خواهد بود.

*نگاه حضرت به خانواده، فرزندان و ياران

1- امام حسين عليه السلام هنگام خروج از مدينه، وقتی كه همه خاندان و اهل بيت آن حضرت سوار بر محمل ها شدند، چنين ندا داد: اين اخي؟ اين كبش كتيبتي، كجاست برادرم، كجاست سردار سپاهم، كجاست ماه بنی هاشم. عباس عليه السلام هم پاسخ داد: «لبيك، لبيك، يا سيدی. (13)

2- هنگامی كه حضرت قاسم عليه السلام از شهادت خويش سؤال كرد، امام حسين عليه السلام او را چنين مورد خطاب قرار داد: ای والله، فداك عمك، انك لاحد من يقتل من الرجال معي؛ (14) به خدا سوگند، همينطور است. عمويت فدايت باد. تو يكی از مردانی هستی كه با من به شهادت خواهند رسيد.

3- وقتی با دخترش سكينه وداع می كرد، برای آرامش وی كه از فراق پدر بی تابی می كرد چنين فرمود: «يا نور عيني! كيف لايستسلم للموت من لا ناصر له و لامعين (15) ؛ ای نور چشم من! كسی كه يار و ياوری ندارد چگونه تسليم مرگ نباشد؟!.

4- آنگاه كه امام حسين عليه السلام برادرش حضرت عباس عليه السلام را می فرستاد تا از علت حركت سپاه دشمن خبری بياورد، سخن خود را با اين عبارت دلنشين ابراز می داشت: «يا عباس! اركَب، بنفسی أنت يا اخي، حتی تلقاهم، فتقول لهم: ما لكم؟! و ما بدالكم (16)؟! ؛ برادرم عباس! جانم به فدايت، سوار شو و به نزد اينان برو و به آنان بگو: شما را چه شده و چه چيزی برای شما آشكار شده است؟!.

5- حضرت سيد الشهداء عليه السلام در هنگام خداحافظی با فرزندش امام سجاد عليه السلام در روز عاشورا، فرزندش را به آغوش كشيده و با كلمات مهرآميزی كه از اعماق جانش ريشه می گرفت، به او فرمود: يا ولدي! انت اطيب ذريتی و افضل عترتی و انت خليفتی علی هؤلاء العيال والاطفال؛ (17) پسرم! تو پاكيزه ترین فرزندان من هستی و بهترين خاندان من می باشي، تو جانشين من در [سرپرستي] اين زنان و كودكان خواهی بود.

*تقدير و تشويق

تقدير از ديگران و تشويق آنان به خاطر كارهای پسنديده ای كه انجام داده اند در تقويت اعتماد به نفس و روحيه خودباوری و در نتيجه عزت نفس آنان، تاثير بسزايی دارد. اين راهكار موفق تربيتی آنچنان اهميت دارد كه می توان گفت، كمتر عاملی همانند تقدير و تجليل در ايجاد خصلتهای نيكو و تقويت اعتماد به نفس می تواند مؤثر باشد. تشويق، استعدادهای نهفته در نهاد آدمی را از قوه به فعليت رسانده و خلاقيت های درون او را شكوفا می سازد. تحسين، تقدير، تجليل، اعطای جايزه های مادی و معنوي، هديه، بذل عاطفه و محبت، تكريم و تشكر، جلوه هايی از مظاهر تشويق می باشد.

1- قدردانی از معلم

جعفر، يكی از فرزندان امام حسين عليه السلام، نزد معلمی به نام «عبدالرحمان سلمي» در مدينه آموزش می ديد. روزی معلم سوره حمد را به كودك آموخت. وقتی كه كودك آن را بر امام حسين عليه السلام قرائت كرد، آن حضرت در مقابل اين كار ارزشمند معلم از وی تجليل كرده و به عنوان قدرداني، هزار دينار و هزار حله به او پاداش داد. هنگامی كه از آن حضرت پرسيدند: چرا اين همه بخشش می كنيد؟! حضرت فرمود: «و اين يقع هذا من عطائه؛ كجا اين بخشش [من] با اعطای او [كه تعليم الحمد لله رب العالمين است] می تواند برابر باشد؟! و آنگاه اين اشعار را قرائت كردند:

          إِذَا جَادَتِ الدُّنْيَا عَلَيْكَ فَجُدْ بِهَا-             عَلَى النَّاسِ طُرّاً قَبْلَ أَنْ تَتَفَلَّتْ-           

هرگاه دنيا به تو روی آورد، قبل از آنكه از دستت برود، همه آن را به مردم ببخش.

فَلَا الْجُودُ يُفْنِيهَا إِذَا هِيَ أَقْبَلَتْ-             وَ لَا الْبُخْلُ يُبْقِيهَا إِذَا مَا تَوَلَّت (18)

نه بخشش، آن را - هرگاه روی آورد - از بين می برد و نه بخل، آن را - هرگاه پشت كند - نگه می دارد.

2- آزادی كنيز

انس بن مالك می گويد: نزد امام حسين عليه السلام بودم كه كنيزی از آن حضرت شاخه گلی را به حضرتش تقديم كرد. امام حسين عليه السلام آن شاخه گل را گرفت و به او فرمود: «انت حُرّة لوجه الله؛ تو در راه خدا آزادي!. من به حضرت عرض كردم: در مقابل اهداء يك شاخه گل او را آزاد كردي؟! امام در پاسخ فرمود: خداوند ما را در قرآن چنين ادب كرده و فرموده است: « وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها»؛ (19) هرگاه به شما تحيتی گفته شد، پاسخ آن را به نيكوتر از آن يا مانند آن بدهيد. و سپس فرمود: تحيت بهتر، همان آزاد كردن اوست. (20)

3- تجليل از يك آزاده

نام نيك موجب می شود كه ديگران صاحب نام را تحسين كرده و در مورد او فال نيك بزنند. به اين وسيله شخصيت او تقويت شده و روحيه اعتماد به نفس در او افزايش می يابد. به اين جهت، نام نيك برای صاحب نام فرح انگيز و نشاط آور می باشد. والدين و مربيان دلسوز و آگاه در اين مورد حساسيت خاصی داشته و در نامگذاريها كمال دقت را به عمل می آورند. زمانی كه پيكر خونين حُرّ در آخرين لحظات زندگی به روی زمين افتاده بود، امام حسين عليه السلام به بالين وی آمد. آن حضرت در حالی كه با دستهای مبارك خود، صورت او را نوازش می داد و خاك و خون از چهره اش پاك می كرد، فرمود: « فَقَالَ بَخْ بَخْ يَا حُرُّ أَنْتَ حُرٌّ كَمَا سُمِّيتَ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ»؛ به به! [احسنت] به تو ای حُر! تو آزاد مردی چنانكه در دنيا و آخرت آزاده خوانده شدی. سپس با تجليل از مادر وی اضافه نمود: «والله ما اخطات اُمّك اذ سَمّتكَ حُرّاً، فانت والله حُر فی الدنيا و سعيد فی الآخرة؛ (21) به خدا سوگند! مادرت در اين كه تو را حُر ناميد، اشتباه نكرده است. به خدا قسم! تو در دنيا آزادمرد و در آخرت سعادتمند خواهی بود.

سخنان عزت آفرين

امام حسين عليه السلام افزون بر اينكه در عمل سعی می كرد اطمينان به نفس را در وجود اشخاص زنده كند و حتی در ياری به محرومان و مستضعفان بيشتر از همه به حفظ آبرو، حيثيت و خدشه دار نشدن شخصيت آنان می انديشيد، در گفتارهای راهگشا و عزت بخش خود نيز به احيای كرامت انسانی و عزت افراد اهتمام خاصی داشت.

گروهی از مردم به خاطر فرار از مرگ به انواع ذلت ها تن داده و به خاطر دو روز زندگی زودگذر دنيا برای هميشه عزت و كرامت خويش را فدا می كنند، اما حسين بن علی عليهما السلام در اين مورد می فرمايد: «أَلَا وَ إِنَّ الدَّعِيَّ ابْنَ الدَّعِيِّ قَدْ رَكَزَ بَيْنَ اثْنَتَيْنِ بَيْنَ السَّلَّةِ وَ الذِّلَّةِ وَ هَيْهَاتَ مِنَّا الذِّلَّةُ يَأْبَى اللَّهُ ذَلِكَ لَنَا وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ حُجُورٌ طَابَتْ وَ طَهُرَتْ وَ أُنُوفٌ حَمِيَّةٌ وَ نُفُوسٌ أَبِيَّةٌ مِنْ أَنْ نُؤْثِرَ طَاعَةَ اللِّئَامِ عَلَى مَصَارِعِ الْكِرَامِ»؛ ناپاك فرزند ناپاك، (عبيدالله بن زياد) مرا در پذيرش يكی از دو راه مجبور كرده است؛ بين مرگ [با عزت] و [زندگی با] ذلت. اما هيهات كه ما ذلت و خواری را بپذيريم، خداوند و رسولش و مؤمنين و دامنهای پاك و غيرتمندان بر ما نمی پسندد كه اطاعت فرومايگان و پست فطرتان را بر مرگ با عزت و شرافتمندانه ترجيح دهيم. (22)

نوشته: عبدالکریم پاک نیا

پی نوشت:

*ماهنامه مبلغان

1) عيون الحكم و المواعظ، ص 439.

2) تحف العقول، ص 483.

3) حياة الامام الحسين، ج 1، ص 181.

4) كفاية الاثر، ص 234؛ معجم رجال الحديث، ج 12، ص 82.

5) ترجمة الامام الحسن عليه السلام، ص 159.

6) مقاتل الطالبين، ص 122؛ كشف الغمه، ج 1، ص 579.

7) انعام/54.

8) تحف العقول، ص 248.

9) مستدرك الوسائل، ج 8، ص 358.

10) تحف العقول، ص 248.

11) مستدرك الوسائل، ج 8، ص 359.

12) كافي، ج 2، ص 206؛ وسائل الشيعه، ج 16، ص 376.

13) فرهنگ عاشورا، ص 386؛ معالی السبطين، ج 1، ص 220.

14) مدينة المعاجز، ج 4، ص 214.

15) ناسخ التواريخ، ج 2، ص 360.

16) تاريخ طبري، ج 4، ص 315.

17) موسوعة كلمات الامام الحسين عليه السلام، ص 486.

18) مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 222.

19) نساء/86.

20) بحار الانوار، ج 44، ص 195.

21) لواعج الاشجان، ص 147؛ لهوف، ص 192.

22) لهوف ابن طاووس، ص 180.

ماهنامه مبلغان شماره39. عبدالکریم پاک نیا

منبع:حوزه