يكي از سنت‌هاي حسنه، اعتكاف است كه در حال حاضر در كشور ما هر ساله در ايام البيض ماه رجب برگزار مي گردد و بسياري از مؤمنان نيك سرشت از اصناف گوناگون به مساجد جامع مي روند و به عبادت و دعا و روزه داري مي پردازند
عقیق: يكي از سنت‌هاي حسنه، اعتكاف است كه در حال حاضر در كشور ما هر ساله در ايام البيض ماه رجب برگزار مي‌گردد و بسياري از مؤمنان نيك سرشت از اصناف گوناگون به مساجد جامع مي‌روند و به عبادت و دعا و روزه داري مي‌پردازند.
از كلمات معصومين عليهم السلام روايات زيادي درباره اهميت و ثواب اعتكاف نقل شده و بر مكانها و زمان خاصي در اعتكاف تاكيد شده است. به عنوان نمونه از امام رضا عليه السلام نقل شده است كه فرمودند: «اعتكاف ليلة في شهر رمضان يعدل حجة و اعتكاف ليلة في مسجد رسول الله صلي الله عليه و آله و عند قبره يعدل حجة و عمرة و من زار الحسين عليه السلام يعتكف عنده العشر الاواخر من شهر رمضان فكانما اعتكف عند قبر رسول الله النبي صلي الله عليه و آله و من اعتكف عند قبر رسول الله صلي الله عليه و آله كان ذلك افضل له من حجة و عمرة بعد حجة الاسلام؛ [ثواب] اعتكاف يك شب در ماه رمضان معادل [ثواب] يك حج است و اعتكاف يك شب در مسجد رسول خدا صلي الله عليه و آله و نزد قبر او معادل يك حج و يك عمره است و هر كس [قبر] امام حسين عليه السلام را زيارت كند در حالي كه در دهه آخر ماه رمضان نزد او معتكف باشد، همانند آن است كه كنار قبر رسول خدا صلي الله عليه و آله اعتكاف كرده است و هر كس كنار قبر رسول خدا معتكف شود، براي او از يك حج و يك عمره بعد از حج واجب بهتر است.»
اعتكاف، برنامه اي مهم براي خودسازي انسان است كه او را در طي چند روز از مظاهر فريبنده مادي دنيا دور مي‌سازد و در جهاني روحاني و معنوي غرق مي‌كند. اين سنت حسنه همچون ديگر سنتها و عبادتها مجموعه اي از بايدها و نبايدها را به همراه خود دارد. اكنون گزيده اي از احكام اعتكاف را بر اساس فتاواي حضرت امام قدس سره و ساير مراجع معظم تقليد ذكر مي‌كنيم. بدان اميد كه ره توشه اي براي معتكفان و مبلغان گرامي باشد.
و از همين جا، از مبلغان محترم مي‌خواهيم كه حتي الامكان در محل تبليغ خود، مردم را براي اعتكاف آماده سازند.
تعريف اعتكاف
«اعتكاف از ماده «عكف» در لغت به معناي اقبال و روي آوردن به چيزي و ملازمت آن بر سبيل تعظيم است. »
و «اعتكاف در شرع، التزام به توقف و درنگ در مسجد به قصد قربت است.» (۱)
در يك تعريف جامع اعتكاف عبارتست از: «اقامت كردن براي حداقل سه روز در مسجد به قصد عبادت با مراعات شرايط لازم.» (۲)
مرحوم آيت الله سيد محمد كاظم يزدي در تعريف اعتكاف مي‌فرمايد:
«هو اللبث في المسجد بقصد العبادة بل لا يبعد كفاية قصد التعبد بنفس اللبث وان لم يضم اليه قصد عبادة اخري؛ (۳)
اعتكاف، درنگ كردن در مسجد به منظور عبادت است؛ بلكه بعيد نيست كه درنگ به قصد تعبد و بندگي بدون قصد عبادتي ديگر نيز كافي باشد. »
اقسام اعتكاف
اعتكاف به طور كلي به دو بخش تقسيم مي‌شود: واجب و مستحب. اعتكاف واجب آن است كه با نذر يا عهد يا قسم يا شرط ضمن عقد يا اجاره برعهده فرد واقع شده باشد. اگر اعتكاف با شرايط ياد شده نباشد، مستحب خواهد بود.
نيت اعتكاف
× اعتكاف، همانند ساير عبادات بايد با نيت و قصد قربت توام باشد؛ چرا كه هرگونه ريا و خودنمايي آن را باطل مي‌كند.
× نيت اعتكاف بايد از اذان صبح - كه آغاز روزه است - انجام پذيرد؛ بنابراين كسي كه ديرتر از آن زمان به مسجد برسد آن روز نمي‌تواند اعتكاف را شروع كند. (۴)
× انسان مي‌تواند اعتكاف را به نيابت اموات انجام دهد.
و نيز مي‌تواند به قصد رجا براي افراد زنده انجام دهد. (۵)
× اعتكاف به نيابت از دو يا چند نفر صحيح نيست ولي مي‌تواند اعتكاف را به نيت خود به جا آورد و ثواب آن را به ديگران هديه كند. (۶)
× عدول از نيابت شخصي به شخص ديگر جايز نيست؛ مثلا اگر دو روز اعتكاف به نيابت از علي بوده، روز سوم نمي‌تواند به نيابت از حسن اعتكاف كند.
× اگر كسي قصد داشته باشد اعتكاف را براي خودش انجام دهد، پس از شروع نمي‌تواند نيت خود را برگرداند و به نيابت از ديگري به اتمام برساند.
زمان اعتكاف
اعتكاف در تمام ايام سال، جز در دو روز كه روزه آن حرام است مطلوب مي‌باشد؛ ولي در ماه مبارك رمضان و ماه رجب در ايام البيض فضيلت بيشتري دارد. (۷)
و در سيره پيامبر صلي الله عليه و آله ذكر شده است كه آن حضرت در مدينه در ماه رمضان معتكف مي‌شدند و براي آن حضرت، چادري در مسجد بر پا مي‌شد و او مشغول عبادت و روزه داري مي‌شد؛ (۸) از اينرو بهترين زمان براي اعتكاف، ماه رمضان بويژه دهه سوم است. (۹)
مكان اعتكاف
اعتكاف، تنها در مساجد خاص، صحيح است؛ بنابراين اگر كسي در خانه خود يا در حسينيه يا حرم معتكف شود صحيح نيست. مساجدي كه اعتكاف در آن صحيح است، عبارتند از: مسجد الحرام، مسجد النبي، مسجد جامع كوفه، مسجد بصره و به قصد رجا مي‌توان در مسجد جامع هر شهر معتكف شد.
× آيت الله مكارم شيرازي: اعتكاف در مسجد جامع نيز صحيح است؛ هر چند احتياط آن است كه در يكي از آن چهار مسجد معتكف شود. (۱۰)
مسجد جامع
يكي از شرايط اعتكاف اين است كه در مسجد جامع باشد. (۱۱)
مقصود از مسجد جامع، مسجدي است كه گروههاي مختلف مردم شهر در آن شركت كنند و به گروه خاص يا اهالي محله اي اختصاص نداشته باشد. (۱۲)
× بر معتكف لازم است كه احراز كند مكان اعتكاف مسجد جامع است؛ يا به علم وجداني خود يا شياع شهري كه مفيد علم باشد و يا خبر دو عادل بر اينكه اين مكان مسجد جامع محسوب شود. (۱۳)
× در لزوم مكان اعتكاف فرقي بين مرد و زن نمي‌كند و زنان نمي‌توانند در خانه و مسجد محل خود اعتكاف نمايند. (۱۴)
× اگر در يك شهر دو يا چند مسجد جامع وجود داشته باشد، در هر كدام كه انسان بخواهد مي‌تواند معتكف شود. (۱۵)
پرسش: آيا اعتكاف در غير مساجد جامع مثل نمازخانه دانشگاهها رجاء اشكال دارد يا نه و در صورت صحت آيا احكام اعتكاف، از قبيل ترك محرمات جاري مي‌شود يا خير؟
پاسخ: اعتكاف فقط بايد در مساجد جامع باشد. (۱۶)
پرسش: اعتكاف در مكانهايي كه شك داريم جزء مسجد است، مثل: بام، سرداب و… چه حكمي دارد؟
پاسخ: حكم مسجد را ندارد و اعتكاف در آن مكانها جايز نيست. (۱۷)
پرسش: اعتكاف در مساجد دانشگاههاي كشور چه حكمي دارد؟
پاسخ: در صورتي كه گروه خارج از دانشگاه هم براي اقامه نماز از مناطق مختلف به مسجد دانشگاه مي‌آيند اعتكاف در آن جايز است. (۱۸)
شرايط اعتكاف:
در صحت اعتكاف اموري شرط است:
۱. از سه روز كمتر نباشد؛
۲. در مسجد جامع شهر باشد؛
۳. در اين مدت از مسجد خارج نشود.
مدت اعتكاف:
مدت اعتكاف حداقل سه روز است و كمتر از آن صحيح نيست؛ ولي بيشتر از آن حدي ندارد، البته اگر پنج روز معتكف شود، روز ششم را نيز واجب است بماند؛ بلكه بنابر احتياط واجب، هرگاه دو روز اضافه كرد روز سوم هم بايد بماند؛ پس اگر هشت روز معتكف شد روز نهم هم واجب است. (۱۹)
× اين سه روز از طلوع فجر روز اول تا مغرب روز سوم است؛ بنابراين اگر بعد از طلوع فجر، گرچه چند دقيقه با تاخير به مسجد برسد، آن روز جزو اعتكاف به حساب نمي‌آيد و چنانچه قبل از مغرب روز سوم اعتكاف را قطع كند، افزون بر آنكه كار حرامي كرده اعتكاف نيز باطل است.
× سه روز اعتكاف با شبهاي آن است كه حداقل سه روز و دو شب در وسط است؛ بنابراين معتكف نمي‌تواند شبها را از مسجد خارج شود.
سؤال: آيا در تحقق اعتكاف سه روز ناپيوسته كافي است؟
جواب: كافي نيست (۲۰).
روزه اعتكاف:
× انسان در ايام اعتكاف بايد روزه بگيرد؛ بنابراين كسي كه نمي‌تواند روزه بگيرد مانند مسافر، مريض و زن حايض يا نفساء و كسي كه عمدا روزه نگيرد، اعتكافش صحيح نيست.
× مسافر و مريض اگر معتكف شوند صحيح نيست و زن حائض يا نفساء نه تنها اعتكافش صحيح نيست، بلكه به جهت توقف در مسجد، گناهكار است.
× لازم نيست كه روزه مخصوص به اعتكاف باشد؛ بلكه هر روزه اي باشد صحيح است؛ مثلا در ايام اعتكاف مي‌تواند روزه قضا يا نذري يا استيجاري بجا آورد. (۲۱)
پرسش: آيا هرگونه روزه، هرچند استيجاري براي اعتكاف كافي است؟
پاسخ: آيت الله فاضل لنكراني: خير؛ بلكه روزه اعتكاف بايد به نيت كسي باشد كه اعتكاف به نيت او انجام گيرد.
آيت الله مكارم: كفايت روزه استيجاري براي اعتكاف مشكل است.
آيت الله بهجت: كافي است.
پرسش: اگر روزه شخص معتكف باطل شود، آيا اعتكاف او هم باطل مي‌شود؟
پاسخ: آري؛ اعتكاف او هم باطل مي‌شود. (۲۲)
محرمات اعتكاف:
بر معتكف چند چيز حرام است:
۱. استفاده از عطريات و گياهان خوشبو براي كسي كه از آن لذت مي‌برد حرام است؛ پس براي كسي كه حس بويايي ندارد اشكال ندارد.
۲. خريد و فروش و بنابر احتياط واجب هر نوع داد و ستدي مانند اجاره و مضاربه حرام است.
۳. جدال در امور ديني و دنيوي براي غلبه بر ديگري و اظهار فضل و برتري بر او.
۴. هرگونه استفاده شهواني از جنس مخالف نظير لمس، بوسه و آميزش حرام است. (۲۳)
اما نگاه با شهوت به همسر در حال اعتكاف مانعي ندارد. (۲۴)
۵. استمنا؛ گرچه با نگاه به همسرش زمينه جنابت خود را فراهم كند. (۲۵)
× اشتغال بر امور دنيوي در حال اعتكاف مانند خياطي، نساجي، نقاشي، مطالعه و امثال آن اشكال ندارد.
× در اموري كه بر معتكف حرام است، تفاوتي بين شب و روز نيست.
× بوئيدن عطريات هرچند با قصد لذت نباشد براي معتكف حرام است. (۲۶)
اجازه اعتكاف:
افراد زير بدون اجازه نمي‌توانند معتكف شوند:
۱. زن بدون اجازه شوهر در صورتي كه اعتكاف موجب از بين رفتن حق او باشد. (۲۷)
آيت الله مكارم شيرازي: زن بنابر احتياط واجب از همسرش اجازه بگيرد ولي فرزندان بالغ احتياج به اجازه ولي ندارند. (۲۸)
۲. فرزند بدون اجازه والدين درصورتي كه اعتكاف او موجب اذيت و آزار آنان باشد صحيح نيست. (۲۹)
۳. كسي كه در استخدام ديگري است مانند برخي از كارگران و كارمندان در صورتي كه قرارداد اجاره به گونه اي است كه منفعت اعتكاف را نيز در بر مي‌گيرد. (۳۰)
خروج از مسجد
در مدت اعتكاف، خروج از مسجد تنها در حد پرداختن به اموري خاص جايز است و مصالحي عام چون اقامه نماز جمعه، تشييع جنازه، اقامه شهادت در دادگاه و عيادت بيمار، يا نيازهاي شخصي چون تهيه خوراك لازم و قضاي حاجت از مصاديق اين مستثنيات شمرده شده است.
و گاهي خروج از مسجد واجب است؛ (۳۱) همچون انجام غسل جنابت براي جنب. (۳۲)
اگر معتكف به جهت ضرورت از مسجد خارج شد اين امور را بايد مراعات كند.
۱. بيش از مقدار ضرورت و نياز بيرون مسجد نماند.
۲. در صورت امكان زير سايه ننشيند.
۳. بنابر احتياط واجب نزديك‌ترين راه را انتخاب كند. (۳۳)
قطع اعتكاف
× قطع و رها كردن اعتكاف مستحبي در روزهاي اول و دوم جايز است؛ ولي پس از تمام شدن دو روز ماندن روز سوم واجب مي‌شود و قطع اعتكاف جايز نيست. (۳۴)
× اگر اعتكاف مستحبي را بعد از روز دوم باطل كند بايد قضاي آن را بجاي آورد؛ ولي اگر قبل از اتمام روز دوم باطل كند چيزي بر عهده او نيست. (۳۵)
× انسان مي‌تواند از آغاز اعتكاف هنگام نيت شرط كند كه اگر مشكلي پيش آمد مثلا اگر هوا سرد شد اعتكاف را رها مي‌كنم و در صورت پيش آمدن مانع، رها كردن اعتكاف اشكال ندارد؛ حتي روز سوم. (۳۶)
مبطلات اعتكاف:
× هر آنچه روزه را باطل مي‌كند، اعتكاف را نيز باطل مي‌كند. (۳۷)
× يكي از مبطلات اعتكاف ارتداد است. اگر معتكف در ميان اعتكاف مرتد شود اعتكافش باطل مي‌شود؛ گرچه توبه كند. (۳۸)
× اگر معتكف به جهت ضرورت از مسجد خارج شود و به قدري طول بكشد كه صورت اعتكاف برهم بخورد. اعتكافش باطل مي‌شود. (۳۹)
× خروج عمدي از مسجد اعتكاف را باطل مي‌كند.
× اگر معتكف، اعتكاف واجب را با آميزش (جماع) باطل كند، كفاره بر او واجب مي‌شود و در ساير محرمات اعتكاف كفاره واجب نيست؛ (۴۰) هر چند احتياط مستحب است. (۴۱)
× اعتكاف صبي مميز صحيح است و بلوغ شرط نيست. (۴۲)
× اگر معتكف به يكي از مبطلات اعتكاف، اعتكاف خود را به هم بزند؛ اگر اعتكافش واجب و در زمان معين بوده بايد اعتكاف خود را قضا كند و الا بايد دوباره اعتكاف خود را از نو آغاز كند. (۴۳)
× قضا نمودن اعتكافي كه باطل شده و زمان آن گذشته است به صورت فوري نيست؛ گرچه بهتر است هرچه زودتر آن را قضا كند. (۴۴)
× اگر معتكف در اثناي اعتكاف واجب بميرد، بر ولي او لازم نيست اعتكاف او را قضاء نمايد. (۴۵)
× اگر معتكف در حال اعتكاف خريد و فروش كرد گرچه اعتكافش باطل مي‌شود، اما معامله او باطل نيست. (۴۶)
پي نوشت:
۱) مفردات راغب، ص ۳۵۰.
۲) دائرة المعارف بزرگ اسلامي، ج ۹، ص ۳۵۵.
۳) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۴۶.
۴) همان، ج ۲، ص ۲۴۷؛ تحرير الوسيله، ج ۱، ص ۳۰۴.
۵) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۴۶؛ استفتائات جديد، مكارم شيرازي، ص ۱۶۰، س ۴۷۰.
۶) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۵۰، م ۳.
۷) همان، ج ۲، ص ۲۴۶؛ استفتائات جديد، مكارم، ج ۲، ص ۱۵۸، س ۴۵۴.
۸) كافي، ج ۴، ص ۱۷۵.
۹) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۴۶.
۱۰) استفتائات جديد، مكارم شيرازي، ج ۲، ص ۱۵۷، س ۴۵۱.
۱۱) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۴۸.
۱۲) استفتائات جديد، مكارم شيرازي، ج ۲، ص ۱۵۸، س ۴۵۶.
۱۳) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۵۴، م ۲۴.
۱۴) همان، ص ۲۵۴، م ۲۶.
۱۵) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۴۸؛ استفتائات جديد مكارم شيرازي، ج ۲، ص ۱۵۹، س ۴۵۹.
۱۶) استفتائات جديد مكارم شيرازي، ص ۱۵۸، س ۴۵۵.
۱۷) همان، ج ۲، ص ۱۵۹، س ۴۶۳؛ عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۵۴، م ۲۳.
۱۸) استفتائات جديد، مكارم شيرازي، ج ۲، ص ۱۵۸، س ۴۵۷.
۱۹) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۴۸.
۲۰) استفتائات مكارم شيرازي، ج ۲، ص ۱۶۲، س ۴۷۸.
۲۱) تحرير الوسيله، ج ۱، ص ۳۰۵؛ عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۵۰، م ۴.
۲۲) استفتائات جديد، مكارم شيرازي، ج ۲، ص ۱۶۷، س ۵۰۵.
۲۳) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۵۹.
۲۴) همان.
۲۵) تحرير الوسيله، ج ۱، ص ۳۰۹.
۲۶) همان، س ۴۹۹.
۲۷) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۴۹.
۲۸) استفتائات جديد، مكارم شيرازي، ج ۲، ص ۱۶۰، س ۴۷۱.
۲۹) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۴۹.
۳۰) تحرير الوسيله، ج ۱، ص ۳۰۴.
۳۱) استفتائات جديد مكارم شيرازي، ج ۲، ص ۱۶۴، س ۴۹۴ و ۴۹۶، عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۴۹ و ص ۲۵۵، م ۳۰.
۳۲) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۵۰، م ۳۱.
۳۳) تحرير الوسيله، ج ۱، ص ۳۰۶، السابع ۳۰۷، م ۹؛ عروة الوثقي، ۲۶۰، ص ۲۵۶، م ۳۵.
۳۴) تحرير الوسيله، ج ۱، ص ۳۰۶، م ۳؛ عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۵۱، م ۵.
۳۵) استفتائات جديد مكارم شيرازي، ج ۲، ص ۱۶۱.
۳۶) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۵۲، استفتائات جديد مكارم شيرازي، س ۴۹۲، ص ۱۶۴.
۳۷) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۵۹.
۳۸) همان، ج ۲، ص ۲۵۰، م ۱.
۳۹) همان، ج ۲، ص ۲۵۷، م ۳۶.
۴۰) همان، ج ۲، ص ۲۶۱، م ۹.
۴۱) استفتائات جديد مكارم شيرازي، ج ۲، ص ۱۶۸.
۴۲) عروة الوثقي، ج ۲، ص ۲۵۴، م ۲۷.
۴۳) همان، ج ۲، ص ۲۶۰، م ۵.
۴۴) همان، م ۶.
۴۵) همان، م ۷.
۴۶) همان، م ۸، ص ۲۶۱.
منبع:حج
