۰۴ آذر ۱۴۰۳ ۲۳ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۲۷ : ۰۸
یک نکته تفسیری؛ایمان به غيب
گاهى مصداق غيب موجودات روحى و معنوى و ملكوتى و نورى هستند، كه وجودشان را وحى و پيامبران و امامان و به ويژه قرآن مجيد خبر داده مانند فرشتگان كه هر گروهى به اذن حضرت حق در كارى هستند و در حقيقت مدبرات امر خداى مهربان اند.
عقیق: كلمه غیبت در لغت و در اصطلاح دين شامل حقايقى است كه از ديد انسان و چشم آدمى ناپيدا پنهان باشد.غيب داراى مصاديق فراوان و افراد گوناگونى است، گاهى مصداق غيب حقيقتى است كه وجودش غير مادى و بيرون از چهار چوب جسميت و عنصريت، و خارج از هر حد و مرزى است، و زمان و مكان در موجوديت او هيچ نقشى ندارد، و چشم كه جسمى است مادى و مركب از عناصر اين عالم، و داراى حد و مرز و محكوم زمان و مكان و تنها راه ديدنش با كمك انعكاس نور به اشياء است از مشاهده او براى هميشه عاجز است، و از قابليت ديدن و تماشاى او براى ابد محروم است
چنين غيبى با اين اوصاف ويژه وجودش را فطرت نهفته در ذات هر انسانى خبر مى دهد، و تكتك اجزاء آفرينش و آثار موجود در پهن دشت هستى بر حضرتش دلالت دارند، و كتاب هاى آسمانى به ويژه قرآن مجيد به ذاتش اشاره دارند. و اوصاف و اسماءش را بيان مى كنند، و فلسفه و حكمت متقن، دلايل استوار و محكمى بر موجوديتش اقامه مى نمايند، و عارفان داراى عرفان و معرفت از طريق نور كشف و ذوق باطنى به وجودش اقرار مى كنند و صاحبدلان خردمند از برگ هاى آويخته از هر شاخه اى كتابى در شناخت و معرفت او به دست مى دهند:
برگ درختان سبز در نظر هوشيار
هر ورقش دفترى است معرفت كردگار
و انديشمندان پاكدل، و سالكان طريقت راستى و درستى از هر گياهى شعار توحيدش را گوشزد مى كنند:
هر گياهى كه از زمين رويد
وحده لا شريك له گويد
اين غيب وجود اقدس حضرت حق، خالق هستى، مدبر امور آفرينش، رب ودود، رحيم و غفور، كريم و قدير، خداى مهربان و عزيز و تواناست كه به خاطر ويژگى هاى ذات مباركش و ازلى و ابدى بودنش، و نامحدود بودن وجودش، از دسترس ديدن هر بيننده اى از هر صنف و نوعى بيرون است و نسبت به همه موجودات و مخلوقات غيب مطلق است.
لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ: «1» ديده ها به تماشاى او دست نمى يابند.
او از طريق آيات و آثارش بدون اين كه او را ببينند بر قلب هر كسى تجلى دارد، و هيچ راهى و طريقى و دليلى بر انكار حضرتش وجود ندارد.
أَ فِي اللَّهِ شَكٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ: «2» آيا در وجود خدا شكى است، خدائى كه پديد آورنده آسمانها و زمين است؟!
ايمان به اين غيب كه از طريق مطالعه و دقت در آيات كتاب تكوين كه مجموعه آفرينش و عرصه گاه هستى است، و مطالعه كتاب تشريع كه قرآن مجيد است، و تحقيق و تدبر در كتاب نفس كه وجود انسان است به دست مى آيد، از نشانه هاى پرهيزكاران است.
هُدىً لِلْمُتَّقِينَ (2) الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ.
گاهى مصداق غيب موجودات روحى و معنوى و ملكوتى و نورى هستند، كه وجودشان را وحى و پيامبران و امامان و به ويژه قرآن مجيد خبر داده مانند فرشتگان كه هر گروهى به اذن حضرت حق در كارى هستند و در حقيقت مدبرات امر خداى مهربان اند.
و ايمان به آنان از دسترس تماشاى چشمها بيروناند از لوازم ديندارى است.
وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ: «3»
و لكن كار نيكو از كسى است كه به خدا و روز قيامت و فرشتگان ايمان آورده است.
گاهى آنچه از ديده ناپيداست، و از دسترس چشم بيرون است حقايقى هستند كه در ظرف زمان هاى گذشته قرار دارند و در زمان انسان ميليونها سال يا هزاران سال بر آن زمانها تأخر دارد و هيچ زمينهاى براى تماشاى آن حقايق به وسيله انسان وجود ندارد، و تقدم زمانى مانع از ديدن آنهاست.
انسان از بسيارى از آن حقايق كه در ظرف زمانهاى گذشته قرار دارند به وسيله آثار طبيعى، يا سنگ نبشته ها، يا كتابهاى تاريخى يا كتابهاى دينى به ويژه قرآن مجيد خبردار شده، و هيچ راه شكى نسبت به وجود آنان وجود ندارد، مانند پيامبران الهى كه براى هدايت انسان مبعوث به رسالت شدند.
آنان براى همه آيندگانشان از مصاديق بارز غيب اند، و ايمان به آن بزرگواران از صفات متقين است.
در روايت جالبى آمده: روزى پيامبر اسلام به اصحاب خود فرمودند فاضلترين مخلوقات چه كسانى هستند؟ پاسخ دادند فرشتگان فرمودند، گفتند فرستادگان حق فرمود مراد من غير ايشان است، گفتند: خود بگوئيد چه كسانى هستند؟ فرمود گروهى كه پس از من بيايند در حالى كه مرا نديدهاند، و همنشين با من نبودهاند، گفتارم را از دهانم نشنيده اند، و معجزاتم را مشاهده نموده اند، تنها ورقى چند را كه بيان طريقه من است مى بينند و از آن طريق به من ايمان مىآورند و نبوتم را تصديق كنند، سپس اين آيه را تلاوت فرمود:
الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ
و بعد از آن فرمود:
«اولئك اخوانى»
آنان برادران من هستند!
گفتند يا رسول الله آيا ما برادران تو نيستيم؟ فرمود:
«انتم اصحابى و هم اخوانى»
شما همنشينان من هستيد و آنان برادران من هستند. «4»
گاهى آنچه از ديده پنهان و ناپيداست، به خاطر مصالح و امورى است كه دانش فراگيرش نزد خداست، و وجود آن غايب ناپيدا با دلايل متقن و براهين استوار، و نقل هاى متين تاريخى ثابت شده و قطعى است، و جائى براى انكار او و شك و ترديد در وجودش وجود ندارد.
مصداق چنين غيبى وجود مبارك حضرت حجة بن الحسن العسگرى «5» است كه نزديك به شش هزار روايت كه در كتابهاى معتبر شيعه و سنى نقل شده از روز ولادتش و شروع غيبتش و آثار وجودى اش و ظهورش در آخر الزمان براى گسترانيدن عدالت در همه جهان خبر داده اند و ايمان به او بى ترديد از اوصاف پاكان و پرهيزكاران است.
و گاهى آنچه از ديده پنهان و ناپيدا است، حقايقى هستند كه يا در ظرف زمان آينده قرار دارند، يا تحقق آنها مشروط به تحقق زمان آينده است، آينده اى كه با حقايقش از دسترس ديد انسان خارج است و به عبارت ديگر تأخر از زمان حال و حاضر دارد، و وجود آن حقايق كه در زمان آينده قرار دارند يا تحقق پيدا مى كنند از طريق دلايل فراوان استوار و برهان هاى واضح و آشكار ثابت شده، و راه انكارى براى آنها نيست مانند حالات موت انسان، برزخ، قيامت، پرونده عمل، ميزان، صراط، بهشت، دوزخ كه همه اينها از مصاديق غيب اند و ايمان به آنها از نشانه هاى متقين است.
سه نكته مهم
1- ايمان حقيقتى است كه ظرف آن دل آدمى است، اگر ايمان در دل مستقر نباشد ولى مايه آن در قول و گفتار كه به صورت شهادتين است جارى باشد شخص را به عنوان مؤمن نمى توان به شمار آورد چنان كه در قرآن مجيد آمده:
مِنَ الَّذِينَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ: «6»
از اهل كفر كسانى هستند كه به زبان مى گويند ايمان آورديم ولى قلبشان ايمان نياورده است.
خداى عزيز در آياتى كه مسئله ايمان را مطرح كرده است آن را به دل نسبت داده:
وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمانِ: «7»
و قلب او آرام به ايمان است.
أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ: «8»
اينانند كه خدا ايمان را در قلوبشان ثابت كرد.
قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ: «9»
اعراب باديه نشين گفتند: ايمان آورديم، بگو ايمان نياورده ايد بلكه بگوئيد اسلام آورديم چون ايمان در دلهاى شما وارد نشده است.
2- هر چند لغت غيب از نظر معنى عموميت دارد و شامل هر چيزى است كه از ديد انسان پنهان است ولى مراد از غيب در آيه شريفه.
الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ
غيب هائى است كه ايمان به آنها مورد تكليف قرار گرفته و اعتقاد و باور داشتن آنها سبب ارزش انسان و مايه فضيلت و موجب فلاح و نجات است، چون خدا، پيامبران، فرشتگان، كتابهاى آسمانى كه پيش از قرآن بوده و فعلًا اصل آنها از دسترس بيرون است، امام عصر، حالات هنگام مرگ، برزخ، پرونده، ميزان، صراط بهشت، دوزخ. «10»
3- از دورترين زمان، و شايد از زمان شروع زندگى انسان در كره خاك تا به امروز اين حقيقت با برهان و دليل به وسيله پاكان و صاحبدلان، و خردمندان و انديشمندان، و آگاهان و بينايان به انسان گوشزد شده است كه نبايد تصور كرد، و به وهم و خيال گذرانيد، كه آنچه از دسترس حواس پنجگانه به ويژه چشم بيرون است و ما آن را با هيچ يك از حواس درك نمى كنيم وجود ندارد، تا جائى كه گفته اند:
«عدم الوجدان لا يدل على عدم الوجود:»
نيافتن دليل بر نبودن نيست
كسى كه دليلش بر نبود حقايق غير محسوس اين باشد كه چون آنها را با حواس پنج گانه ام احساس نمى كنم پس وجود عينى ندارند فردى است بى خبر و دور از منطق و بيگانه از علم و انديشه، و مخالف با بصيرت ميليونها انسان والا و آگاه چون پيامبران و امامان اوليا و انديشمندان و دانشمندان و آگاهان عارف، و سلسله جنبانان معارف.
او با كمى تأمل و تدبر و با كمك گرفتن از علم و دانش و تحقيق و تدقيق و با تكيه بر انديشه پاك انديشمندان خواهد فهميد كه در اطراف خود او بسيارى از امور و حقايق هست كه در حيات او داراى آثار مثبت فراورانى است، در حالى كه از دسترس حواس پنجگانه او خارج است، زيرا حواس قابليت آن را ندارد كه هر حقيقتى را در عالم حس كند، حواس داراى ميدان محدودى است، و قابليت درك آنها در حد اشيا و عناصر محدودى است كه با آنها مى توانند سر و كار پيدا كنند.
شيخ الرئيس ابوعلى سينا كه از دانشمندان مقبول جهان است و همه عالمان جهان او را به علم و عمل و نبوغ ستوده و مى ستايند در آغاز نمط چهارم كتاب با ارزش اشارات مى فرمايد:
بدان كه گاهى بعضى خيال مى كنند كه موجود همان است كه حس انسان به آن مى رسد، و آنچه حس به آن نمى رسد موجود نيست اما اگر تو تأمل كنى در همان موجودات محسوس چيزها خواهى يافت كه محسوس نيست.
راستى چه اشتباه بزرگ و غلط فاحشى است كه انسانى كه داراى عقلى محدود و دانستنى هائى اندك است خود را با اين ضعف و كوچكى و فقر و تهيدستى همه جانبه، ميزان بود و نبود حقايق و ترازوى حق و باطل واقعيات بداند و بگويد چون حس نمى كنم نيست، و چون اين برنامه را باطل مى دانم باطل و چون اين مسئله را حق مى دانم حق است و جز اين نيست!!
اين حالت ناشى از غرور و كبر، و بى خبرى و بى خردى و نهايتاً تاريكى باطن و جهل مركب است.
در هر صورت باور داشتن امور غيبى كه وجودشان با دلايل استوار و برهان هاى قوى قابل اثبات است، و عدمشان با هيچ حجت و دليلى قابل اثبات نيست، امرى است كه از آن در قرآن مجيد و روايات تعبير به ايمان به غيب شده، و چيزى در مسائل معنوى براى انسان افضل از آن نيست، چنان كه ابن مسعود از پيامبر بزرگوار اسلام نقل كرده كه آن حضرت فرمود:
«و الذى لا اله الا هو ما آمن احد افضل من ايمان بغيب ثم قرء هذه الآيه الذين يؤمنون بالغيب:» «11»
سوگند به كسى كه معبودى جز او نيست، احدى ايمانى برتر از ايمان به غيب نياورده و سپس اين آيه را تلاوت كرد: الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ. وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ:
جمله يقيمون الصلاة كه از باب افعال و فعل مضارع جمع است در اين آيه شريفه بنابر اعتقاد متخصصان و صاحب نظران بر دو معنا دلالت دارد:
1- دوام و استمرار داشتن بر نماز تا پايان عمر
2- برپا كردن نمار با همه اركان و شرايط ظاهرى و معنوى
معناى اول با تكيه بر آيه شريفه سورهى معارج بيان شده:
الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ: «12»
نماز گزاران واقعى كسانى هستند كه بر نمازشان مداومت و استمرار دارند و در هيچ موقعيتى دست از نماز برنمى دارند.
و معناى دوم بر اساس آيه شريفهى سوره مؤمنون ذكر شده است:
وَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ: «13»
مؤمنان واقعى كسانى هستند كه بر شرايط واركان ظاهرى و معنوى نمازشان مستمراً مداومت دارند.
قرآن مجيد در رابطه با نماز به حقايقى بس با ارزش اشاره مى كند از جمله:
همه مكلفان را به اقامه نماز به عنوان تكليفى لازم و واجب دعوت مىكند، تكليفى كه در صورت ادا شدن سبب خوشنودى حق وعامل استحقاق مكلف نسبت به بهشت، و زمينهاى براى تأمين بخشى از خير دنيا و آخرت، انسان است:
وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ: «14»
نماز را بر پاى داريد و اين فرضيه پرمنفعت الهى را به جاى آوريد.
قرآن كريم از همه مؤمنان و عاشقان حق و علاقه مندان به عبادت و بندگى دعوت مى كند كه نماز را در اوقات معين خودش، اوقاتى كه حضرت حق تعيين كرده ادا كنيد، كه از فضايل اين عبادت به جاى آوردن آن در وقت تعيين شده است.
إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً: «15»
بى ترديد نماز بر عهده اهل ايمان فرضيه اى محدود به اوقات است. كتاب خدا از همه مردم دعوت مى كند، نمازهاى واجب خود را يك دل و يك سو با جماعت و گروهى بخوانيد، زيرا نظر لطف خدا در حدى كه با جماعت است با فرد نيست.
وَ ارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ: «16»
نماز را در جمع نمازگزاران به صورت گروهى ادا كنيد.
حضرت حق در قرآن مجيد از مؤمنان نمازگزارى كه نمازشان همراه با خشوع و فروتنى قلبى و بدنى است مدح و ستايش نموده:
الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ: «17»
مؤمنان رستگار كسانى هستند كه در نمازشان در باطن و ظاهر خاشع و فروتن هستند.
قرآن مجيد به انكار كننده حقايق و تارك نماز اين فرضيه الهى كه ركن مهمى از اركان اسلام است عتابى سنگين دارد و او را از چهار چوب انسانيت خارج دانسته و قيامتى بس دشوار و عذابى بس سنگين براى او پيش بينى مى كند:
فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى: «18»
پس او به باور حقايق، و تصديق توحيد و نبوت و قيامت تن نداد و از به جاى آوردن نماز امتناع ورزيد.
عاقبت اينان عاقبت بسيار بدى است، و سرانجامشان سرانجام فوق العاده سختى است تا جائى كه براى هميشه دچار عذاب اليم مى شوند و در آن لحظه كه لحظه ورود به دوزخ است از سوى بهشتيان مورد پرسش قرار مى گيرند:
ما سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ؟ قالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ: «19»
چه چيز شما را به دوزخ وارد كرد؟ مى گويند از نمازگزاران نبوديم قرآن مجيد آنان را كه به نماز بها نمى دهند، و ارزشى براى آن قايل نيستند، و اين عبادت بى نظير را مهمل و ضايع مى گذارند و نسبت به انجام آن از روى علم و عمدتقصير مى كنند مورد تهديد قرار مى دهد و مى گويد:
فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا: «20»
نسل بد و بى ادبى پس از قوم نوح به جاى آنان قرار گرفت كه نماز را مهمل گذاشتند و اين ركن اساسى دين را ضايع و تباه كردند، و از خواسته هاى نامعقول خود پيروى نمودند، در نهايت به همين زودى با كيفرى سخت روبرو خواهند شد.
در بيان ارزش و اهميت نماز، و شرايط ظاهرى و باطنى آن در توضيح و تفسير آيات ديگر به مسائل و حقايق قابل توجهى اشاره خواهد شد، در اين بخش لازم است چند روايت معتبر را ثبت اين اوراق كنم، باشد كه براى عاشقان عبادت و بندگى مفيد افتد.
پی نوشت ها:
(1)- انعام 103.
(2)- ابراهيم 10.
(3)- بقره 177.
(4)- منهج الصادقين ج 1، ص 138- كشفالاسرار ج 1، 46 با اندكى تفاوت.
(5)- نورالثقلين ج 1، ص 26- ابوالفتوح رازى ج 1، ص 64.
(6)- مائده 41.
(7)- نحل 106.
(8)- مجادله 22.
(9)- حجرات 14.
(10)- صافى ج 1، ص 92.
(11)- منهج الصادقين ج 1 ص 127.
(12)- معارج 23.
(13)- مؤمنون 9.
(14)- روم 31.
(15)- نساء 103.
(16)- بقره 43.
(17)- مؤمنون 2.
(18)- قيامت 31.
(19)- مدثر 46.
(20)- مريم 59.
تفسير حكيم جلد یک/استاد حسین انصاریان
منبع:جام
211008
گزارش خطا
