مسجد و کارکردهای فرهنگی آن

آنچه که مفاد این حکم را از احکام سابق متمایز می‌کند؛ توجه ویژه رهبر معظم انقلاب(مدظله العالی) به فعالیت‌های فرهنگی خودجوش مردمی است که پیش‌تر نیز معظم‌له در سخنرانی‌های خود[i] آن را مورد توجه قرار داده و ستایش و تحسین فرموده بودند.

رهبر حکیم انقلاب اسلامی(مدظله العالی) همچنین به "جبهه‌بندی جدی میان هواداران فرهنگ انقلابی و اسلامی و معارضان عنود با انگیزه‌ی آن" اشاره فرموده و برخورد فعال و مبتکرانه شورای عالی انقلاب فرهنگی با این جبهه‌بندی آشکار فرهنگی را نیز خواستار شده‌اند.

رهبر انقلاب در این دوره از فعالیت شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ نگاه سیاست‌گذاران فرهنگی را متوجه فعالیت‌های فرهنگی مردمی کرده‌اند و راه میان‌بری برای ارتقای فعالیت های فرهنگی کشور نشان داده‌اند.

تاکنون شورای عالی انقلاب فرهنگی در حوزه سیاستگذاری بیشتر به برنامه‌ریزی برای دستگاه‌های فرهنگی می‌پرداخت اما آنچه اکنون رهبر معظم انقلاب برای شورا به‌عنوان خط مشی مشخص کرده‌اند استفاده از ظرفیت‌های مردمی و برنامه‌ریزی و اقدام برای رفع موانع و به فعلیت رساندن این ظرفیت‌هاست.

2) گروه‌های مختلفی در حوزه فرهنگی کشور در حال فعالیت هستند که انجمن‌های علمی و فرهنگی، هیئات مذهبی، مساجد، سمن‌ها، موسسات خیریه و تشکل‌های دانشجویی تنها برخی از آنها محسوب می‌شوند که ظرفیت‌های همه آنها برای رشد فرهنگی در کشور می‌تواند مفید و مثمر ثمر باشد.

به نظر می‌رسد در بین گروه‌های مورد اشاره فوق، مساجد به دلیل قدمت، اصالت، سازگاری با فرهنگ اسلامی و ایرانی و... از جایگاه ویژه و ممتازتری برخوردارند و بررسی در میان گروه‌های مردمی به ما گوشزد می‌کند که توجه به مساجد و رشد و احیای جایگاه اجتماعی مساجد دارای بیشترین اولویت برای رفع موانع برای استفاده بهینه از ظرفیت مردمی در حوزه فرهنگ خواهد بود.

جمهوری اسلامی ایران که یک نظام مردم‌سالار دینی است در تمام دوران عمر خود با حمایت مردم مومن توانسته بر مشکلات خود غلبه کند و در مسیر پیشرفت گام بردارد و بر همگان واضح و آشکار است که کانون این حرکت‌های خودجوش مردمی همگی ریشه در مسجد و فعالیت‌های فرهنگی آن دارد.

مساجد بالاترین نهاد فرهنگی جامعه اسلامی هستند و در زمینه فعالیت‌های فرهنگی در شکل‌گیری انقلاب اسلامی، پیروزی آن و تداوم حرکت‌های فرهنگی در برهه‌های مختلف نقشی به سزا داشته‌اند.

این نهاد مردمی بدون حمایت دولتی همواره پشتیبان دلسوز دولت اسلامی بوده است و بزرگترین حرکت‌های فرهنگی در طول سال، مانند عزاداری‌های ایام محرم و صفر نیز با محوریت آن انجام می‌شود که هیچ دولت و حکومتی قادر به خلق این حرکت‌های عظیم فرهنگی نیست. به دلیل همین ظرفیت بالای فرهنگی است که گروه‌های سیاسی همواره در تلاش بوده‌اند تا این ظرفیت عظیم فرهنگی را در خدمت اهداف گروهی و احیانا دولت متبوع خود قرار دهند؛ لکن نهاد مسجد به دلیل اتکا به گنجینه حوزه علمیه و روحانیت عالم، هیچ‌گاه اجازه نداده است که به‌عنوان محمل کارکردهای غیرفرهنگی مورد سوءاستفاده قرار گیرد.

3) نهاد مسجد در جامعه اسلامی از زمان رسول اکرم(ص) تنها محل اقامه نماز نبوده بلکه پایگاه مردمی برای انجام تمام فعالیت‌های اجتماعی بوده است با این حال آنچه که امروز در کشور شاهدیم؛ عدم استفاده مناسب از ظرفیت و کارکردهای اجتماعی این نهاد اصیل علی رغم تلاش‌های صورت گرفته پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دلایل متعدد است که مهمترین آن ایجاد نهادهای موازی در کنار مساجد است. مراکزی که هر چند در ظاهر اجتماعی محسوب هستند ولی به دلیل فقدان اصالت؛ کارکردهای ملی، اسلامی و انقلابی مسجد را نداشته و تنها موجب به هم ریختگی در اوضاع فرهنگی جامعه می‌شوند.

این مراکز که اکثرا دارای بودجه‌های کلان هستند با هزینه‌های متعدد، همواره سعی در جذب مردم به سمت خود داشته و با برگزاری برنامه‌هایی نظیر کلاس‌های آموزشی و مشاوره در حوزه‌های متعدد، اردوها، جشن‌ها و... سعی در ارتقای فرهنگ عمومی جامعه دارند. علی‌رغم اینکه در این مراکز به مسایل اسلامی و ملی هم توجه می‌شود به دلیل اینکه ساختار اینگونه نهادها متعلق به کشورهای دیگر است و با فرهنگ اصیل ما سازگاری ندارد، نتوانسته‌اند در حل مشکلات اجتماعی مثمرثمر باشند و ساعات مختلفی را گروه‌های مختلف سنی جامعه در این مراکز به سر می‌برند که ناخواسته موجب افت ساعات مراجعه به مساجد خواهد شد.

ممکن است استدلال شود که در این مراکز نمازخانه‌هایی نیز برای اقامه نماز دایر شده، که در پاسخ باید گفت این محل‌ها صرفا محل اقامه نماز در این مراکز فرهنگی هستند و با مسجد که خود یک مرکز فرهنگی مولد و پویاست تفاوت فراوان دارد چرا که مسجد تنها محل اقامه نماز نیست.

لازم به ذکر است که طرح این مطالب به معنای مخالفت با تاسیس این مراکز نیست و تنها مسئله مورد بحث؛ توسعه بیش از حد این مراکز در شهرهای بزرگ و لزوم توجه بیشتر به مساجد که یکی از بزرگترین سرمایه‌های جامعه اسلامی است، می‌باشد.

4) امام خمینی(ره) برای دو نهاد مسجد و دانشگاه تعبیر سنگر را به کار برده‌اند که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در عرصه توسعه کمی و کیفی دانشگاه‌ها و به تبع آن در رشد علمی در کشور شاهد رشد چشمگیر بوده‌ایم لکن سنگر فرهنگی مسجد که پایگاه مردمی و هسته مقاومت در دوران پیروزی انقلاب و دفاع مقدس بوده، آنطور که باید مورد توجه قرار نگرفته و مظلوم واقع شده است و شاید ریشه اینکه در مسایل فرهنگی مانند مسایل علمی موفق نبوده‌ایم را بتوان در همین توجه کمتر به مساجد جستجو کرد.

بی‌شک اگر کارکرد اجتماعی مسجد ارتقا پیدا کند و محل اجتماع اهالی یک محله (همچون پیش‌تر) در مسجد محل باشد و فعالیت‌های فرهنگی با نظر روحانی مسجد انجام شود شاهد کاهش چشمگیر آسیب‌های اجتماعی و تحکیم بنیان‌های خانواده خواهیم بود که در پی تحکیم بنیان خانواده، به طریق اولی جامعه نیز از سلامت اجتماعی بالاتری برخوردار خواهد شد.

هم‌اکنون نیز در بسیاری محله‌ها شاهد مساجد پویا و دارای پایگاه اجتماعی بالا هستیم لکن در برخی مناطق کارکرد اجتماعی این نهاد الهی که می‌تواند منشا تحولات اساسی باشد افول یافته است.

باید دید که چه میزان در سال‌های پس از پیروزی انقلاب متناسب با توسعه شهرها به فکر دسترسی آسان مردم به مساجد نیز بوده‌ایم یا اینکه با توجه به تلاش‌های چشمگیری که صورت گرفته، این تلاش‌ها تا چه میزان برای حل مشکلات مساجد کافی بوده است؟

روشن است که هر چند مساجد همچنان با حفظ جایگاه اجتماعی خود و اعتماد مردم به آنها می‌توانند بیشترین اثرگذاری را در تحولات فرهنگی جامعه داشته باشند اما به دلیل بی‌توجهی به برخی از ابعاد، با مشکلات متعددی مواجه هستند که اگر حل آن مورد توجه قرار گیرد؛ وضعیت فرهنگی اجتماع ارتقا می‌یابد.

5) شورای عالی انقلاب فرهنگی اگر در دوره جدید فعالیت خود در نظر دارد که مطالبه رهبر معظم انقلاب(مدظله العالی) در خصوص بازآرایی مداوم جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی و استفاده از ظرفیت فعالیت های خودجوش مردمی را تحقق بخشد؛ قطعا یکی از اولویت‌های اصلی در این زمینه؛ ارتقای جایگاه مساجد در کشور است، چرا که رونق هر چه بیشتر مساجد موجب ناامیدی جریان معارض فرهنگی و امیدواری دلبستگان فرهنگ دینی و انقلابی خواهد شد.

البته شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1371 مصوبه؛ "هدایت و ارشاد و احیای نقش واقعی و تبلیغی مساجد برای مقابله با تهاجم فرهنگی" را به تصویب رسانده که با مرور مفاد آن می‌بینیم که این مصوبه به خوبی اجرایی و عملیاتی نشده است و حکم جدید مقام معظم رهبری را باید فرصتی دوباره برای بهره‌گیری از ظرفیت عظیم مسجد تلقی کرد. شورا می‌تواند علاوه بر به‌روزرسانی این مصوبه و پی‌گیری اجرای آن، با بررسی‌های کارشناسی و نهایتا تدوین برنامه‌ای جامع برای ارتقای کارکرد فرهنگی و اجتماعی مساجد، در خصوص استفاده از ظرفیت‌های مردمی در حوزه فرهنگ با محوریت مسجد و روحانیت اقدامی شایسته انجام دهد.

شورای عالی انقلاب فرهنگی با تصویب منشور توسعه فرهنگ قرآنی در سال‌های اخیر و اجرای موفق آن نهضتی در فعالیت قرآنی کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی آغاز کرده است که موجب تحسین فعالین حوزه قرآنی شده است. در زمینه مسجد نیز استفاده از این تجربه موفق می‌تواند تحولی در ارتقای جایگاه و کارکرد فرهنگی و اجتماعی مساجد و به تبع آن استفاده صحیح و هدفمند از ظرفیت‌های مردمی در جهت کاهش آسیب‌های جامعه و بسط و گسترش ارزش‌های اصیل فرهنگی را شاهد باشیم.

استفاده بهینه از ظرفیت مساجد صرفا نیازمند کمک مالی نیست. برنامه‌ریزی برای رفع موانع و ایجاد همگرایی و هم‌افزایی ظرفیت دستگاه‌های متولی امر با برنامه‌ای جامع و کاربردی، مهمترین نکته برای نیل به این مهم است.

منبع:تسنیم