محل دفن حضرت زینب کجاست دمشق یا قاهره؟

از قديم الايام سه مكان به عنوان قبر مطهر اين بانوى بزرگوار مطرح است و هركدام نيز طرفدارانى دارد.

1- قبرى كه در شهرك زينبيه امروز در نزديكى دمشق، پايتخت فعلى كشور سوريه وجود دارد. علماى قديم از اين مكان (شهرك زينبيه) به «غوطه‏» يا «راويه‏» تعبير آورده‏اند. زائران ايرانى كه جهت زيارت به سوريه مى‏روند، اين مكان را زيارت مى‏كنند.

2- محلى كه در شهر قاهره پايتخت مصر به نام «زينبيه‏» مشهور است.

3- شهر مدينه نيز به عنوان محل دفن حضرت زينب عليها السلام معرفى شده است، گرچه در مدينة النبى محلى به اين نام مثل دمشق و قاهره وجود ندارد.

مرحوم حاج شيخ عباس قمى به نقل از استاد خودش مرحوم محدث نورى(1)، و ديگران احتمال شام را تقويت كرده ‏اند. محقق اخير با روشى عالمانه احتمال مصر را رد كرده و با قرائن و شواهدى اثبات كرده است كه حضرت زينب كبرى عليها السلام در شام دفن شده است.

براى هر يك از اين سه احتمال دلائلى ذكر شده است كه به بيان هر يك و نقد آن‏ خواهيم پرداخت.

الف: احتمال مصر

براى اين احتمال دلايلي بيان شده است که مهمترين آنها دليل روايي است:

نسابه عبيدلى در كتاب «اخبار الزينبات‏» 6 روايت نقل كرده است كه بر اساس مضمون آن‏ها بايد حضرت زينب (عليهاالسلام) درمصر دفن شده باشد.

اما اين روايات از نظر سند و محتوا قابل اعتماد نيست. محمد حسنين سابقى نويسنده كتاب مرقد العقيله زينب عليها السلام اشكالاتى را براين احاديث وارد كرده و مي‌گويد اكثر راويانى كه عبيدلى اين روايات را از آنان نقل كرده است، مجهول هستند و پس از بررسى و تتبع فراوان در كتب رجال وتراجم و نسب هيچ اثرى از آنان به دست نيامد. مفاد اين روايات نيز خالى از تناقض و اشكال تاريخى نيست.

اكنون اين پرسش پيش مى‏آيد كه اگر حضرت زينب عليها السلام دختر على عليه السلام در مصر دفن نشده است پس قبرى كه در محله «قناطر السباع‏» قاهره است متعلق به كيست؟ در پاسخ به اين پرسش بايد يادآورى كنيم كه از بررسى و تتبع در تاريخ روشن مى‏گردد كه زينبى كه در مصر (قاهره) دفن شده است، زينب بنت ‏يحيى المتوج بن الحسن الانور بن زيد بن حسن بن على بن ابى طالب است. ولى از آنجا كه ذهن انسان با شنيدن نام مشترك بين چند نفر، متوجه مشهورترين آنها مى‏گردد، بسيارى از مردم تصور كرده‏اند كه اين همان زينب مشهور يعنى زينب دختر على بن ابى‏طالب عليهما السلام است (2)، در حالى كه اين تصور كاملا بى‏اساس است. البته نسبت دادن افراد به جد بزرگ آنان معمول است، چنانكه امامان ما را پسر پيغمبر مى‏خوانند. بنابراين اگر زينب بنت‏يحيى را زينب بنت على عليهما السلام بخوانند، هيچ اشكالى نخواهد داشت.

ب: احتمال مدينه

علامه فقيد سيد محسن امين معتقد است كه حضرت زينب عليها السلام در مدينه دفن شده است و براى اين مطلب دليل مى‏آورد كه:

بازگشت‏حضرت زينب عليها السلام پس از فاجعه كربلا به مدينه، قطعى و مسلم است اما خروج مجدد او از اين شهر ثابت نشده است، بنابراين بايد گفت: در مدينه وفات يافته و در همانجا دفن شده است، گرچه تاريخ وفات و محل دفنش دقيقا روشن نباشد. اين دليل در واقع نوعى استصحاب است كه مرحوم امين به آن استناد كرده است.

گرچه دفن حضرت زينب عليها السلام در مدينه (بقيع) يك امر ممكن و كاملا طبيعى است زيرا قبر برادرش امام حسن عليه السلام و بسيارى از بزرگان بنى هاشم در اين قبرستان قراردارد كه خصوصيات و تفصيل آن‏ها در كتب مربوط بيان شده است، اما بايد توجه داشت كه اگر او در اين قبرستان دفن شده بود، طبعا قبرش با توجه به شخصيت و عظمت مقامش مشخص مى‏شد. در حالى كه در هيچ يك از كتب مربوط به تاريخ مدينه و مزارات اين شهر نامى از محل قبر او به ميان نيامده است، با اين كه نام زنانى همچون «ام البنين‏» كه در بقيع دفن شده‏اند در كتاب‏هايى مانند وفاء الوفاء منعكس شده است.

مسعودى در شرح حال امام حسن مجتبى عليه السلام مى‏نويسد: «حسن بن على در كنار قبر مادرش فاطمه عليها السلام به خاك سپرده شدو در اين قبرستان تا اين ‏زمان سنگى است كه روى آن چنين نوشته شده است:

«الحمدلله مبيد الامم ومحيى الرمم هذا فاطمة بنت رسول‏الله صلى الله عليه و آله سيدة نساء العالمين و الحسن بن على بن ابى‏طالب و على بن الحسين بن على و محمد بن على و جعفر بن محمد رضوان الله عليهم اجمعين.» (3)

و اين نشان مى‏دهد كه قبر آن بزرگواران در قرن چهارم يعنى تا زمان مسعودى مشخص بوده است، و اگر قبر حضرت زينب عليها السلام در اين قبرستان قرار داشت، نام او هم حداقل تا زمان مسعودى روى قبر نوشته مى‏شد. چنانكه قبر همسرش عبدالله بن جعفر در همان قبرستان مشخص است، بنابراين چگونه ممكن است قبر حضرت زينب در بقيع باشد، اما هيچ نشانى از آن نباشد، و در هيچ تاريخى ياد نشده باشد؟

از طرف ديگر موضوعات تاريخى جاى اعمال استصحاب نيست كه بگوييم: بازگشت‏حضرت زينب عليها السلام به مدينه قطعى است، اما خروج او از اين شهر ثابت نشده است، پس در همان شهر و همانجا به خاك سپرده شده است. (4)

ج: احتمال شام

طرفداران اين نظريه مى‏گويند: در مدينه قحطى و دست تنگى شديدى به وجود آمد. عبدالله جعفر تصميم گرفت‏ با همسر خود ; حضرت زينب عليها السلام به شام كه مقدارى زمين زراعتى داشت‏ سفركند. پس از مسافرت به شام حضرت زينب عليها السلام در همانجا درگذشت. (5)

1- اينكه گفته شده است كه عبدالله بن جعفر در حومه دمشق مزرعه و قريه داشته و همراه همسرش جهت‏ سركشى يا بهره بردارى از آن‏ها رفته بوده و در اين سفر حضرت زينب عليها السلام درگذشته است مطلب بى‏اساسى است. در هيچ يك از كتب تاريخى از چنين مزرعه‏اى اسمى به ميان نيامده و اصولا چون عبدالله فرد بخشنده‏اى بوده هرگز مال و ثروت در دست او دوام نمى‏ آورده است، بنابراين چگونه ممكن است داراى چنين مزرعه و قريه‏اى بوده باشد؟

2- اگر فرضا عبدالله بن جعفر چنين مزرعه‏اى داشته، ممكن بود شخصا براى رسيدگى به وضع آن به شام برود و ديگر نيازى به بردن همسر و ديگر اعضاى خانواده خود كه مستلزم هزينه زيادى بود، نداشت.

3- مدينه از شهرهاى مهمى است كه مثل بسيارى از شهرهاى مهم دنيا براى آن تاريخ‏هاى متعددى نوشته‏اند. بعضى از اين كتاب‏ها به حوادث مهمى كه در مدينه اتفاق افتاده مثل زلزله، آتش گرفتن حرم پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، وزيدن باد سرخ و... پرداخته ‏اند. اگر چنان قحطى و گرسنگى در آن سال در مدينه اتفاق افتاده بود، قطعا در اين كتاب‏هاى تاريخى درباره آن بحث مى‏شد، در حالى كه چنين چيزى مطرح نشده است.

پس از بررسى سه احتمال در مورد محل دفن حضرت زينب كبرى عليها السلام مى‏توان چنين نتيجه گرفت كه:

احتمال مصر اشكالات فراوان دارد، احتمال مدينه بدون دليل است، و احتمال شام به نظر استوارتر مى‏آيد گرچه دو اشكال باقى مى‏ماند:

يكى اينكه به چه دليل عبدالله جعفر حضرت زينب عليها السلام را به شام برده است‏ با اينكه حضرت زينب عليها السلام دل خوشى از شام نداشت، و اشكال ديگر اينكه بسيارى از مورخين نوشته‏ اند: آنكه در شام دفن است «ام‌كلثوم‏» فرزند على عليه السلام است. (6)

اشكال دوم را بدين صورت مى‏توان حل كرد كه منظور از «ام كلثوم‏» همان زينب كبرى عليها السلام است ولى مشكل اينجاست كه كسانى مثل ابن جبير از اين ام كلثوم به «زينب صغرى‏» و نه «زينب كبرى‏» تعبير آورده‏اند و در سنگ نوشته‏اى كه از خاك مقبره در شام استخراج شده است، چنين نگاشته شده است كه: «هذا قبر زينب الصغرى المكناة بام كلثوم ابنت على بن ابوطالب امها فاطمة البتول سيدة نساء العالمين ابنت‏سيد المرسلين محمد خاتم النبيين صلى الله عليه و سلم.» (7)

گرچه نتوان به يقين مشخص كرد كه قبر حضرت زينب عليها السلام در كجا واقع است ولى مى‏توان گفت: زيارتگاه‏ها و اماكنى كه به اين دودمان منسوبند همه از مصاديق آيه شريفه «فى بيوت اذن الله ان ترفع و يذكر فيها اسمه‏» (8) مى‏باشند. اين خانه‏ها و زيارتگاه‏ها ولو منسوب به آن‏ها باشد - جاى ذكر و توجه به خدا و انسان‏سازى و پيوند با شهيدان و اهل بيت است. محل دفن اهل بيت هر كجا كه باشد ياد و خاطره‏شان زنده است و در سينه‏هاى مردم عاشق جاى دارند. چه زيبا سروده‏اند كه:

بعد از وفات ، تـربـت مـا در زميـن مجـوى      در سينه‏ هاى مردم عارف مزار ماست

آرى مزار زينب عليها السلام در واقع دل‏هاى مردم عارف است و در هر نقطه‏اى كه مدفون باشد تمام زيارتگاه‏هاى منسوب به او مورد احترام است و محل استجابت دعا.