دعای مکارم الاخلاق یکی از دعاهای معروف امام سجاد(ع) در دعای بیستم صحیفه سجادیه است. این دعا به دلیل مضامین بلند و ابعاد تربیتی و سیر و سلوکی از سوی سالکان و عارفان و محققان مورد توجه بسیار قرار گرفته و شرح و تفسیرهای فراوان بر آن نوشته شده است. ...
عقیق: در گفت‌وگویی که با حجت‌الاسلام سیدمحمدعلی ایازی، قرآن پژوه و استاد حوزه و دانشگاه داشتیم، به بررسی شرح و تفسیر بیشتر این دعا پرداختیم.جناب آقای ایازی! بفرمایید از چه روی توجه به دعا مورد تأکید قرار گرفته و شرط پذیرش آن چیست؟
بدون هیچ تردیدی باید گفت، دعا بر انسان اثر عینی و روحی و روانی می گذارد، نخستین اثر را می‌توان در ایجاد آرامش و استحکام روحی و نشاط و بهجت نشان داد که البته در قرآن کریم از این صفت ذکری به اطمینان قلبی یاد شده است: «الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ ا... أَلا بِذِكْرِ ا... تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب» (رعد/28) . البته این اثر عینی وقتی است که از اعماق قلب برخیزد و در آن صورت کمتر کسی است که تأثیر آن را در وجود خود نیافته باشد، چه به صورت تلقین و ایجاد امید و شادابی و چه به صورت تکوینی و خارجی و پذیرفته شدن خواسته. هر انسانی می تواند شهادت دهد که در تجربه دعاییِ خود چگونه دعاهایش پذیرفته شده و در خارج اتفاق افتاده است. اما روشن است که هر دعایی استجابت نمی شود و آثار دعا قانونمند و تابع شرایط است و بستری از حالات روحی و عینی و اجتماعی و فراهم کردن امکانات و تلاشهای مقدماتی را می طلبد. اگر بنا شود هر خواستهاى صرفاً از طريق دعا بدون تلاش به انسان برسد، بساط کوشش و تلاش برچیده می شود و بشر ضعيف از لحاظ بدن و اخلاق و فكر و توجه بار مىآيد و اين برخلاف سنت تكوين است. به عنوان نمونه در روایات رسیده که نباید به ستمگر فرصت ظلم داد و بی‌تفاوت بود که در آن صورت هر چند دعا کند، پذیرفته شدنی نیست. پس بايد دعا مقرون به تدبیر و عمل و تلاش باشد. انسان دعا می کند که تدبیر و تلاش او مؤثر واقع شود و درست در جای خود قرار گرفته باشد و امید و اعتماد داشته باشد و از کار خود مأیوس نشود، به همین دلیل نقش اولیه روحی دعا، قدرت ایستادگی در مواجهه با مشكلات و گرفتار نشدن به آثار منفی مصایب و شكستهاست که او را آبدیده و سخت ستبر کند. استجابت دعا در ضمن دیدن اين مشكلات و تلاش برای برطرف کردن آنهاست كه بسيار لذيذ و عالى است. دعا براى اين نيست كه خودخواهىهای وی تقويت شود و این موفقیت را به خود یا چرخ و فلك نسبت دهد یا دعا تابع هوی و هوس ما واقع شود. یا موجب فرار از مسؤولیت و تعهد جمعی یا فراموش کردن نقش دیگران باشد.
از نظر تقسیم بندی دعاها و خواسته هایی که انسان می تواند داشته باشد، برخی از آنها به خود فرد و ویژگی‌های تکاملی روحی و فردی او بر می گردد؛ مثلاً آنجا که می گوید: «اَللَّهُمَّ وَفِّرْ بِلُطْفِكَ نِيَّتِي.اى خداوند، به لطف خود نيت مرا از هر شائبه‌ای مصون بدار»، خواسته درونی و دعایی فردی تشکیل می دهد و برخی خواسته‌هایی است که نه برای خود که برای دیگران و در ارتباط با جامعه است. اموری که شخص برای دیگران می خواهد یا در تلقین و تکرار، خود را موظف به انجام آن برای جامعه می کند. آنجا که می خواهد: «وَ أَجْرِ لِلنَّاسِ عَلَى يَدِيَ الْخَيْر» و بر دست من، در حق مردم كارهاى خير جارى كن.» دعا برای موفقیت خود در حق دیگران است. تلقین می کند که فردی مفید و مؤثر برای جامعه باشد، بتواند کارهای نیک انجام دهد، یا به دیگران ستم نکند، حقوق آنان را رعایت کند، یا اگر آنان اشتباه کردند، از اشتباه آنان در گذرد.
دعای مکارم‌الاخلاق امام سجاد(ع) بیشتر بر چه جنبه هایی تأکید دارد؟
یکی از اهداف اصلی دعوت پیامبران، آموزش اخلاق در مرتبه بالای آن است. بر فرض كه اميدى به بهشت و ثواب و بيمى از دوزخ و عقاب نداشتيم، باز شايسته آن است كه در پى مكارم اخلاق باشيم؛ زيرا خوشبختى و سعادت را از اين راه مىتوان به دست آورد.
از این رو طبیعی است که دعا برای آموزش بهترین ارزشهای اخلاقی در سرلوحه تعلیمات دینی و ادعیه قرار گیرد. از آنجا که در این دعا اموری خواسته شده که در تعریفهایی که درباره این کلمه آمده، این دعا در زبان امام به این نام یاد شده و معارف فراوانی در این دعا که حاکی از معارف بلند اخلاقی، بیان شده است.
نمونه‌ای از معارف اجتماعی که در دعای مکارم دیده می شود، پایه‌هایش در معارف اخلاقی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) رسیده است. به عنوان نمونه، آموزش و تلقین نوعی از گذشت و ایثار و فداکاری در حق دیگران آمده است: «وَ سَدِّدْنِي لِأَنْ أُعَارِضَ مَنْ غَشَّنِي بِالنُّصْحِ وَ أَجْزِيَ مَنْ هَجَرَنِي بِالْبِرِّ وَ أُثِيبَ مَنْ حَرَمَنِي بِالْبَذْلِ. و رستگارى بخش مرا تا كسى را كه با من ناراستى كند، به اخلاص پاسخ دهم و كسى را كه از من دورى گزيند، به نيكويى جزا دهم و كسى را كه مرا محروم مىدارد به بذل و احسان بنوازم.» «وَ أُكَافِيَ مَنْ قَطَعَنِي بِالصِّلَه وَ أُخَالِفَ مَنِ اغْتَابَنِي إِلَى حُسْنِ الذِّكْرِ وَ أَنْ أَشْكُرَ الْحَسَنَه وَ أُغْضِيَ عَنِ السَّيِّئَه.و با آن كس كه رشته مودت بريده است، بپيوندم و كسى را كه از من به بدى ياد كرده به نيكى ياد كنم و خوبى را سپاس گويم و از بدى چشم فرو بندم.»
دعا مطابق با آداب آن، یعنی با صلوات بر پیامبر(ص) انجام گرفته و با آهنگی خاص با وزن و آهنگ معین از مسایل درونی و خواسته هایی از تزکیه نفس آغاز می شود: «اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ. و آن گاه درخواست مراتب ایمانی و کمال آن و رسیدن به یقین، و برترین یقین ها می شود: وَ بَلِّغْ بِإِيمَانِي أَكْمَلَ الْإِيمَانِ. و ايمان مرا به كاملترين درجات ايمان. وَ اجْعَلْ يَقِينِي أَفْضَلَ الْيَقِينِ وَ انْتَهِ بِنِيَّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ وَ بِعَمَلِي إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ.و يقين مرا به برترين مراتب يقين و نيت مرا به نيكوترين نيتها و عمل مرا به بهترين اعمال قرار بده»... این شیوه ادامه می یابد تا جایی که به حالات و صفاتی می رسد که بستر سیر و سلوک و نهادینه کردن اوصاف اخلاقی است.
در دعای مکارم الاخلاق امام سجاد(ع) فرازهایی هستند که با تکرار و تلقین آنها، به دنبال ایجاد تحول و ایجاد ارزش در جامعه می شویم. هر چند در اخلاق اسلامى ظاهراً به آداب و سننى كه به طور مستقيم با تهذيب روح و تزكيه در ارتباط است، بيشتر اهميت داده شده است، ولى با توجّه به اينكه اسلام دين زندگى و از سوی دیگر آن تهذیب نفس و تزکیه باید حقیقت خودش را در بیرون و ارتباط با انسانها نشان دهد و زندگى میدان این کارزار و وسيلهاى براى تعالى و تكامل روحى است، در نتيجه هيچ گوشهاى از حيات انسان از حيات روحى او جدا نيست.
محورهای مهم دعاهای اجتماعی مکارم‌الاخلاق چیست؟
همان طور که اشاره شد، دعا تلقین ارزش و نوعی آموزش است. این آموزش و تلقین در بخشی از آنها ناظر به چالشهای اجتماعی است. این دعاها گاهی خواسته‌هایی است که ما از دیگران و جامعه توقع داریم، مانند این فراز از دعا: وَ أَبْدِلْنِي مِنْ بِغْضَه أَهْلِ الشَّنَآنِ الْمَحَبَّه، كينهتوزى دشمنان مرا به محبت تبدیل فرما.»
دشمنی سبب هدر رفتن نیروها و امکانات اجتماعی می‌شود. امام علی(ع) می گوید: «إنّ للخصومه قُحَماً و إنّ الشیطان لَیحضُرها. نزاع و دشمنی جایگاهی برای نابودی جامعه و شیطان همواره در آن حاضر است.»
منبع:قدس
211008
