حج و مهدویت. . .
می توان قدمت کعبه و حج را به درازاي عمر بشر دانست. همچنین همه پیروان ادیان آسمانی و غیرآسمانی به نوعی به منجی اعتقاد دارند. بنابراین دیرینگی حج و مهدویت، به ابتداي آفرینش انسان برمی گردد.
عقیق:منجی گرایی و عقیده به آینده اي روشن براي انسان ها، از باورهاي مشترك بین همه ادیان الهی و حتی غیر الهی است. در بینش اسلامی، کسی رهایی بخش بشر از ظلمت است که همنام پیامبر اسلام (ص) و از عترت پاك اوست. بنابر باور شیعه، ایشان هم اکنون میان امت حضور دارند و ناظر بر اعمال و رفتار آنان اند. ایشان هر سال در موسم حج حاضر می شوند و بین باور به آن حضرت و موسم حج ارتباطی استوار وجود دارد.اما اینکه این ارتباط دوسویه کدام است و نقش هر یک از این دو در دیگري چیست و در تقویت و استحکام عقیده به دیگري چه نقشی براساس کتاب و سنت دارد و سرانجام نقش حج و کعبه در رخداد ظهور چگونه است؟ پرسش هایی است که حجت الاسلام الهی نژاد درکتاب "حج و مهدویت" به آن پاسخ گفته است:
مفهوم شناسی حج و مهدویت
حج در لغت به معناي قصد است و در اصطلاح به قصد کردن و رفتن به سوي مکه براي انجام دادن مناسک حج اطلاق می شود، چنانکه در قرآن واژه حج به همین معنا آمده است:
وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا (آلعمران: 97) و براي خدا بر مردم [واجب] است که آهنگ خانه [او] کنند، آنهایی که توانایی رفتن بهسوي آن را دارند.
همچنین در آیه دیگر آمده است:
إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ. . . (بقره: 158) صفا و مروه از شعائر الهی است. بنابراین هرکس که حج خانه خدا یا عُمره انجام دهد. . . .
در روایت از امام باقر (ع) درباره علت نامگذاري حج سؤال شد. ایشان، رستگاري را علت نامگذاري دانستند:
قَالَ قُلْتُ لَهُ لِمَ سُمِّیَ الحَجُّ حَجّاً قَالَ حَجَّ فُلَانٌ أَيْ أَفْلَحَ فُلَان. راوي می گوید محضر مبارك امام (ع) عرض کردم: براي چه حج را حج نامیده اند. حضرت فرمود: براي آنکه وقتی می گویند فلانی حج به جا آورد، یعنی فلانی رستگار شد.
حج در اصطلاح به حج اکبر و حج اصغر تقسیم شده است. حج اکبر به روز عرفه (روز نهم ذي حجه) و روز عید قربان (روز دهم ذي حجه) تعریف شده است؛ زیرا در این دو روز، بیشترین اعمال حج انجام میشود؛ چنانکه امام صادق (ع) در دو روایت می فرماید:
"الحَجُّ الْأَکْبَرُ یَوْمُ النَّحْر " و "الحَجُّ الْأَکْبَرُ یَوْمُ الْأَضْحَی" اما حج اصغر در روایات به عمره تفسیر شده است. در روایت امام صادق (ع) چنین آمده است: مُعَاوِیَۀَ بنعَمَّارٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِالِله عَنْ یَوْمِ الحَجِّ الْأَکْبَرِ فَقَالَ هُوَ یَوْمُ النَّحْرِ وَ الْأَصْغَرُ الْعُمْرَة.
معاویۀ بن عمار می گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم: حج اکبر چه روزي است؟ حضرت فرمود: حج اکبر، روز عید نحر (عید قربان) و حج اصغر، عمره [مفرده] است.
واژه مهدویت
واژه مهدویت نوبنیاد است. مهدویت، مصدر جعلی از واژه مهدي است؛ اعم از اینکه اسم فاعل باشد یا اسم مفعول؛ نظیر جاهلیت و . . .
در قرآن نیز مصدر جعلی استعمال شده است؛ مانند کلمه جاهلیت در این آیه:
أَ فَحُکْمَ الْجاهِلِیَّۀِ یَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ (مائده: 50) آیا آنها حکم جاهلیت را [از تو] می خواهند؟ ! و چه کسی بهتر از خدا براي قومی که اهل ایمان و یقین هستند، حکم می کند؟ !
اما در اصطلاح اسلامی، مهدویت به معناي خوش فرجامی بشر در پایان تاریخ و ظهور امام مهدي (عج) است. آنچه ما در این نوشتار به آن میپردازیم، بررسی ارتباط بین امام مهدي (عج) و مراسم سالیانه حج و مکان مقدس کعبه است؛ زیرا براساس باور شیعه، بین مراسم حج و حضور همه ساله حضرت در آن موسم و قیام حضرت از کنار کعبه، ارتباط وثیقی وجود دارد.
دیرینگی حج و مهدویت
دیرینگی کعبه و حج
از آنجا که موضوع کعبه و حج، همواره براي پیروان ادیان الهی شناخته شده بوده است، می توان قدمت آن را به درازاي عمر بشر دانست که آیات و روایات نیز به این امر دلالت دارند.
براساس آیات قرآن، کعبه نخستین بنایی است که روي زمین ساخته شد. خداوند می فرماید:
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَکَّۀَ مُبارَکاً وَ هُديً لِلْعالَمِینَ (آلعمران: 96) نخستین خانه اي که براي مردم [و نیایش خداوند] بنا نهاده شد، همان است که در سرزمین مکه است که پر برکت و مایه هدایت جهانیان است.
مفسران در تفسیر این آیه اختلاف کرده اند؛ برخی گفته اند قبل از خانه خدا هیچ خانه اي روي زمین بنا نشده است و برخی دیگر گفته اند هیچ خانه اي که براي عبادت باشد بنا نشده است.
در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است:
سُمِّیَتْ مَکَّۀُ أُمَّ الْقُرَي لِأَنَّهَا أَوَّلُ بُقْعَۀٍ خَلَقَهَا اللَهُ مِنَ الْأَرْضِ لِقَوْلِهِ ( إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَکَّۀَ مُبارَکاً).
مکه امالقري نامیده شد، چون نخستین سرزمین از زمین بود که خداوند آن را آفرید، به دلیل کلام پروردگار که می فرماید:نخستین خانه اي که براي مردم، [و نیایش خداوند] بنا نهاده شد، همان است که در سرزمین مکه است که پربرکت است.
در آیه دیگر، کعبه را خانه اي کهن نامیده است:
ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ (حج: 29) سپس باید آلودگی هایشان را برطرف سازند و به نذرهاي خود وفا کنند و بر گِرد خانه گرامی کعبه طواف کنند.
واژه عتیق میان مفسران به سه معناست:
1. قدیم؛
2. خالص؛
3. آزاد و رها.
در صورتی که واژه عتیق را به معناي قدیم بگیریم ، مقصود ما حاصل است. عیاشی در تفسیرش از حلبی از امام صادق (ع) نقل می کند که حضرت فرمود: بر سنگی از سنگ هاي کعبه نوشته شده است: منم خداوند صاحب مکه. آفریدم آن را روزي که آسمان ها، زمین، خورشید و ماه را آفریدم.
ابوحمزه ثمالی می گوید:
در مسجدالحرام محضر حضرت ابوجعفر (باقر) (ع) بودم. به ایشان عرض کردم: براي چه خداوند کعبه را بیت العتیق نامیده است ؟ حضرت فرمود: خداوند هیچ خانه اي را بدون صاحب و ساکن روي زمین بنا نکرد، مگر این خانه را؛ زیرا احدي در آن ساکن نیست و صاحبی به جز خداوند ندارد و نیز فرمود: خداوند این خانه را پیش از خلقت مخلوقات آفرید. پس از آن، زمین را ایجاد کرد و از زیر آن کشید و پهن کرد.
حج، مأموریت همه انبیا
میان حج و نبوت رابطه دیرین و وثیقی وجود دارد؛ یعنی موضوع حج از همان ابتداي رسالت و بعثت انبیا علیهم السلام مطرح بوده است. حتی قدمت حج، براساس برخی احادیث، به پیش از آفرینش انسان باز می گردد. پس عمر حج از عمر بشر بیشتر است؛ چنانکه امام صادق (ع) در این باره می فرماید:
فَکَانَ أَوَّلُ مَا حَجَّتْ إِلَیْهِ المَلَائِکَۀُ وَ طَافَتْ بِهِ فِی هَذَا الْوَقْتِ فَجَعَلَهُ سُنَّۀً وَ وَقْتاً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَۀِ.
فرشتگان نخستین کسانی بودند که حج را انجام دادند. آنان در همین وقت (ماه ذيحجه) طواف کردند. پس پروردگار هماناعمال فرشتگان را براي بندگان تا روز قیامت سنت قرار داد.
عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سُئِلَ أَبُوجَعْفَرٍ (ع) عَنِ الْبَیْتِ أَکَانَ یُحَ جُّ إِلَیْهِ قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ النَّبِیُّ (ص) قَالَ نَعَمْ لَا یَعْلَمُونَ أَنَّ النَّاسَ قَدْ کَانُوا یَحُجُّونَ وَ نُخْبِرُکُمْ أَنَّ آدَمَ وَ نُوحاً وَ سُلَیْمَانَ قَدْ حَجُّوا الْبَیْتَ بِالْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ وَ لَقَدْ حَجَّهُ مُوسَی عَلَی جَمَلٍ أَحْمَرَ یَقُولُ لَبَّیْکَ لَبَّیْک.
زراره از امام باقر (ع) سؤال می کند که آیا قبل از پیامبر گرامی اسلام (ص) نیز مردم حج به جا می آوردند؟ حضرت فرمود: بله مردم حج به جا می آوردند. حضرت آدم، نوح و سلیمان با جن و انس و پرندگان حج می کردند و همچنین حضرت موسی (ع) با شتر قرمز حج می کرد و میگفت لبیک لبیک.
دیرینگی مهدویت
باورداشت منجی، باورداشتی پردامنه و داراي گستره وسیع است؛ به طوريکه همه پیروان ادیان آسمانی و بیشتر ادیان غیر آسمانی به نوعی بدان اعتقاد دارند. بی شک وقتی ادیان سابقه اي دیرینه داشته باشند، منجی گرایی نیز داراي سابقه دیرینه خواهد بود. خداوند در قرآن می فرماید:
وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ (انبیاء: 105) در زبور بعد از ذکر [تورات] نوشتیم بندگان شایستهام وارث [حکومت] زمین خواهند شد.
امام باقر (ع) در تفسیر این آیه می فرماید:
هُم أصحابُ المهدي فِی آخِر الزَّمان؛ آنها [بندگان صالح و شایسته]، اصحاب امام زمان (عج) هستند.
گفتنی است در کتاب هاي تفسیري درباره این آیه، نکاتی مطرح شده است:
1- "زبور" به معناي همه کتاب هاي آسمانی و "ذکر" به معناي لوح محفوظ یا امالکتاب است.
2- زبور به معناي کتاب حضرت داود و ذکر به معناي تورات است.
در تفسیر نخست، دیرینگی منجیگرایی و نجات بخشی به خوبی قابل برداشت است؛ یعنی موضوع موعودگرایی به پیش از خلقت بنی آدم بر می گردد و نزد علم الهی محفوظ بوده است. بنابر تفسیر دوم نیز می توانیم قدمت مهدویت را به ادیان آسمانی گذشته سرایت دهیم و دیرینگی آن را به تاریخ پیش از اسلام بازگردانیم. البته آیات بسیاري در قرآن به موضوع مهدویت اشاره دارد که در اینجا به همین مقدار اکتفا می شود.
در روایات نیز به قدمت منجی گرایی اشاره شده است. براساس روایات می توان قدمت اندیشه مهدویت را به دو روش اثبات کرد:
اول: روایات بسیاري درباره مهدویت از ائمه معصوم علیهم السلام، به یادگار مانده است و نشان می دهد که همزمان با طلوع اسلام، عقیده به مهدي و مهدویت، جزو باورداشت مسلمانان بوده است و با ادامه حیات این باور در طول تاریخ، هماکنون نیز جزو باورهاي اصیل اسلامی است؛ چنانکه پیامبر اسلام (ص) می فرماید:
إِنَّ المَهْدِيَّ مِنْ عِتْرَتِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَخْرُجُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ تُنْزِلُ لَهُ السَّمَاءُ قَطْرَهَا وَ تُخْرِجُ لَهُ الْأَرْضُ بَذْرَهَا فَیَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مَلَأَهَا الْقَوْمُ ظُلْماً وَ جَوْرا.
مهدي از عترت و اهل بیت من است و در آخرالزمان قیام میکند. آسمان براي او باران ببارد و زمین بذرهاي خود را بیرون دهد. او زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، چنانکه مردم، آن را از ظلم و ستم پرکرده باشند.
همچنین حضرت فرمود:
لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِ دٌ لَطَوَّلَ اللَهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّی یَخْرُجَ فِیهِ وَلَدِيَ المَهْدِيُّ فَیَنْزِلَ رُوحُ الله عِیسَ ی بنُ مَرْیَمَ فَیُ َ ص لِّیَ خَلْفَهُ وَ تُشْرِقَ الْأَرْضُ بِنُورِهِ وَ یَبْلُغَ سُلْطَانُهُ المَشْرِقَ وَ المَغْرِب.
اگر از دنیا نماند مگر یک روز، خدا این یک روز را طولانی کند تا فرزندم مهدي ظهور کند. آنگاه عیسی بن مریم فرود آید و پشت سرش نماز بخواند و زمین به نورش روشن گردد و حکومتش به مشرق و مغرب برسد.
دوم: روایاتی وجود دارد که اندیشه مهدویت را به پیش از اسلام باز می گرداند و به نوعی انبیا و اولیاي گذشته را بشارت دهنده امام مهدي (عج) و ظهور او می داند.
بنابراین، دیرینگی حج و مهدویت، به ابتداي آفرینش انسان باز می گردد.
پی نوشت:
کتاب "حج و مهدویت" نوشته حجت الاسلام حسین الهی نژاد؛ ناشر: مشعر
منبع:شبستان
