ویژگی‌های یک معلم موفق از نگاه اهل‌بیت

عقیق:ضمن تبریک فرارسیدن بهار علم و معرفت و تحصیل در نخستین روزهای سال تحصیلی جدید، بخش نخست آداب معلمی در کلام اهل بیت علیهم السلام را تقدیم می کند

*تبرک جستن

رسول خدا(ص) فرمود: إنَّ المعلمَ إذا قالَ لِلصّبّی بسم اللهِ، کتب الله له لِلصّبّی و لِوالدیه برائة من النار.⁽¹⁾

وقتی معلم به کودک، نام خدا بیاموزد، خداوند معلم و کودک و همچنین پدر و مادر طفل را، از عذاب مصون می‌دارد.

*نکته

معلم باید در آغاز بحث و تدریس، به قصد تبرک جستن، آیاتی از قرآن را در حدّ میسور بخواند و بعد از تلاوت آن، برای خود و حاضران و همه‌ی مسلمانان دعای خیر کند. ⁽²⁾

*تقدم در سلام

پیامبر اکرم (ص) فرمود: اِنَّ اَولَی النّاسِ بِاللهِ وَ بِرَسوُلِهِ مَن بَدَأ بِالسَّلامِ. ⁽³⁾ نزدیک‌ترین مردم به خدا و رسولش کسانی می‌باشند که به مردم پیشقدم در سلام کردن باشند.

*نکته

سلام کردن از نشانه‌های فروتنی و تواضع است. ⁽⁴⁾

ظاهر سلام کردن موجب دوستی بین معلم و دانش‌آموزان می‌شود.

سلام کردن باعث آمرزش گناهان می‌شود.

*پالایش مقصد و هدف

حضرت امیرالمؤمنین(ع) فرمود: کسی که خود را پیشوای مردم نمود باید پیش از یاد دادن به دیگران، نخست به تعلیم خویش بپردازد. ⁽⁵⁾ آن‌که پیش از آغاز درس بلکه هنگام بیرون آمدن از منزل، این انگیزه‌ها را در ذهن، و دل خود بپروراند که آموزش و گسترشِ دانش، پراکندن نکته‌های مفید دینی، تبلیغ احکام شرعی به رسم امانت، به او سپرده شده و به اظهار آن‌ها مأمور شده است. ⁽⁶⁾

*نکته

حضرت علی(ع) فرمودند: هرکس به اصلاح خلقیات خود نپردازد، تأدیب او برای مردم سودی نخواهد داشت. ⁽⁷⁾

معلمی در ظلمات راهنماست، که پیش‌تر دلش را در تاریکی شب‌ها با چراغ مناجات روشن کرده باشد و انگیزه‌اش را روشن!

*زبان عمل

یا أیُّهَااَلَّذینَ آمَنُو لِمَ تَقُولُونَ مَالاَ تَفعَلونَ. ⁽⁸⁾

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چرا چیزی می‌گویید که انجام نمی‌دهید.

*نکته

 زبانِ عمل، مؤثر‌تر از زبانِ حرف است و شاگردان از عمل معلم بیشتر تأثیر می‌پذیرند تا حرف آن. مرحوم آیت‌الله مجتهدی تهرانی گفتند: مردم عمل را حجت می‌دانند، همان‌طور که امام صادق(ع) فرمودند:

هرگاه عالم به علم خویش عمل ننماید، مواعظ او از دل‌ها زدوده می‌شود، همان‌طور که باران، از روی سنگ صاف می‌لغزد. ⁽⁹⁾

*اخلاص

پیامبر اکرم(ص) فرمود: نِیَّهُ المؤمِن خیرُ مِن عَمَلِه (أبلُعُ من عمله)، إنَّما یُبعَث الناسُ علی نِیّاتِهِم. ⁽¹⁰⁾

انگیزه‌ی مؤمن از کار او بهتر است [به تعبیری دیگر] از کار او رساتر و گویا‌تر است و مردم بر طبق انگیزه‌هایشان، برانگیخته می‌شوند.

*نکته

مبنای سنجش رفتار و کردار آدمی، نیت اوست و همین امر گاه عمل را بی‌ارزش و گاه آن ‌را مانند گوهری می‌کند که به ‌خاطر منزلت والایش، بهایی دست نیافتنی می‌یابد و گاه آن را با این که در قالب واجبات شرعی است، به‌ وزر و وبالی برای فرد، تبدیل می‌کند که در دفتر گناهان ثبت می‌شود.

پیامبر اکرم(ص) فرمودند: هرکس، دانش را برای غیر خدا بیاموزد، و بدان جز خدا را بخواهد، باید در آتش جهنم جای گیرد. ⁽¹¹⁾

*تواضع

قال تعالی: وَ اخفِض جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ المُؤمِنینَ. ⁽¹²⁾

با مؤمنانی که از تو پیروی می‌کنند، فروتن باش.

*نکته

معلم نباید با دانش‌آموزان با کبر و بزرگی رفتار کند، بلکه با آنان با نرمی و فروتنانه رفتار کند.

بگفتا کن تواضع با خلایق

                           بجاه و منزلت گردی تو لایق

تکبّر گر کنی کوچک نمایی

                            بنزد خلق پَست و بینوایی

*نشستن رو به قبله

قیل یجلسُ مستَقبِلَ القِبلَة؛ لأنَّهُ أشرفُ⁽¹³⁾

و لقوله  خَیرُ المجالِسِ ما استُقبِلَ بها. ⁽¹⁴⁾  و یمکِن أن یقال بالستحباب استدباره لها لِیَخُصَّ الطلبه بالاستقبال، لأنّهم أکثر، و کذا من یجلس إلیهم للاستماع.

گفته‌اند که معلم رو به قبله بنشیند؛ زیرا این‌گونه نشستن برتر است و پیامبر اکرم(ص) نیز بدان توصیه کرده است که بهترین نشستن آن است که رو به قبله باشد و می‌توان گفت که پشت کردن وی به قبله بهتر است، زیرا بدین ترتیب شاگردان که بیشتر هستند، رو به قبله خواهند بود.

*نکته: در صورتی که دانش‌آموزان رو به قبله باشند پشت به قبله بودن معلم منعی ندارد چون تعداد آنها بیشتر است.

*حفظ وقار و متانت در نشستن

أن یَجلِسَ بسکینةٍ و وَقار و تواضعٍ و خشوع و أطراق، ثانیاً رجعیه، أو مُحتَبِیاً، غیرَ مُتَرَبِّعٍ و لامُقعٍ، و لاغیر ذلک من الجلسات المکروهه. ⁽¹⁵⁾

معلم باید با آرامش، وقار، فروتنی، افتادگی و با حالت دو زانو بنشیند یا زانوهای خود را در بغل بگیرد و هرگز چهار زانو و نیز به دیگر حالت‌های مکروه ننشیند.

*نکته

  کلاس درس محلّی است که در آن اخلاق و رفتار معلّم، ضرب در تعداد بچّه‌ها می‌شود.

 معلم خوب بیشتر از راه چشمِ دانش‌آموز به دل او راه می‌گشاید تا از طریق گوش.

*آراستگی

أن لایخرُجَ إلی المدرس إلاّ کاملّ الأُهبَةِ، و مایوجِب له الوَقارَ و الهَیبَةَ فی اللِّباس و الهَیأة و النَّظافَة فی الثوب و البدن. ⁽¹⁶⁾

ترجمه: معلم هنگامی که به کلاس درس می‌رود ساز و کار تدریس را فراهم کند، آنچه که موجب وقار و هیبت در لباس و ظاهر می‌شود رعایت نماید، نظافت در لباس و بدن را مورد توجه قرار دهد.

*نکته

 بدان ای معلم عزیز، صدا و سیمای یک معلّمِ خوب بیش از تمامی برنامه‌های صدا و سیما انسان ‌ساز است.

 نظافت در لباس و بدن، استفاده از بوی خوش، مرتب بودن موهای سر، متعادل بودن محاسن، نشانه‌ی آراستگی استاد است، و نقش مفیدی در مخاطبان می‌تواند داشته باشد  و لباس سفید بهترین لباس است.

*تفقّد از احوال دانش‌آموزان

در صورت غیبت یکی از شاگردان در جلسة درس، حال او را از دیگران بپرسد و از او سراغ بگیرد که یکی از وظایف معلم است و اگر بیمار است و یا مشکل دارد به عیادت او برود. ⁽¹⁷⁾

*نکته

معلمی که «تقرب» به حق را می‌طلبد، از مشکلات شخصی دانش‌آموزان «دوری» نمی‌کند.

*اطلاع از نام و مشخصات شاگردان

معلم، باید راجع به نام و نسب و فامیلی و شهر و احوال و مشخصات دانش‌آموزان یا حاضرانِ جلسة درس، اطلاعاتی را کسب کند و به آنان توجه نماید. ⁽¹⁸⁾

*نکته

 اما معلمی که به زورِ حضور و غیاب، دانش‌آموزانش را به سر کلاس بکشاند، حضورِ معلمانه‌اش غایب است.

*هدایتگری

امام باقر فرمود: خدا نکند معلمی، عامل گمراهی فرزندان پاک ‌نهاد جامعه شود که، هر کس راهِ گمراهی به دیگران بیاموزد، گناهان گمراه ‌شدگان نیز به او تعلق خواهد گرفت. ⁽¹⁹⁾

*نکته

 معلم باید شاگردان را از اخلاق ناشایست و انجام کارهای حرام و مکروه باز دارد. ⁽²⁰⁾

 معلم خوب کسی است که شاگردانش را به جای «آموزش و پرورش»، پرورش و آموزش دهد.

 معلم خوب نه تنها به کاشتِ بذرهای پاکی در وجود دانش‌آموزان توجّه دارد بلکه متوجّه «داشت» و «برداشت» آن‌ها نیز هست.

 یک معلم خوب به شاگردانش یاد می‌دهد که چگونه با الفبای دنیا، عبارت‌های آخرت را بسازند.

*ارتقای علمی و تسلط بر درس

اَلْمُتَشَبَّحُ بِما لَمْ یُعْطَ کَلابِسِ ثوْبی زُورٍ⁽²¹⁾

کسی که وانمود می‌کند، دارنده‌ی چیزی است، حال آن‌که فاقد آن است، مانند کسی است که جامه‌های تزویر به تن کرده است.

*نکته

 تسلط بر درس و مطالعه‌ی او قبل از آمدن سر کلاس یکی از آداب تدریس به شمار می‌رود. لازمه‌ی ایفای این نقش بسیار مهم، بالا بردن توان علمی و تسلط کامل بر درس است تا اولاً، مطالب آموخته شده به شاگردان صحیح و متقن باشد و ثانیاً، هیچ گونه ابهامی در مسائل و مطالب آن علم برایشان باقی نماند. ⁽²²⁾

* معلم خوب کسی است که شب‌های مطالعه را به روزهای تدریس متصل کند.

*تکیه‌گاه قوی

أن یدعُوَ عند خروجه مُریداً للدرس بالدعا و المرویِّ عن النبی(ص) «بِسمِ اللهِ، حَسبِیَ اللهُ، تَوَکَّلتُ عَلَی اللهِ، وَ لاحَولَ وَ لاقُوَّةً إلاّ بِاللهِ العَلیِّ العَظیمِ، اللهُمَّ ثَبِّت جَنانی، وَ أدِر الحَقَّ عَلی لِسانی.» ⁽²³⁾

هنگامی که راهیِ درس می‌شود این دعای منقول از پیامبر اکرم را بخواند:

به نام خدا، که خدا مرا بس است. بر خدا تکیه کردم و هیچ نیرو و توانی نیست، مگر با [یاریِ] خدای والای بزرگ. پروردگارا، دلم را استوار و حق را بر زبانم جاری ساز.

*نکته

 معلم باید بسم الله الرحمن الرحیم را با گچ نورانی محبّت بر تخته سبز دل‌های بچه‌ها بنویسد.

*توجه به واردات و صادرات

استاد حسن‌زاده آملی فرمودند:

یکی از اهم مراقبات و آداب، این است که انسان واردات و صادرات دهانش را مواظب باشد، آن لقمه نانی را که به دهان می‌گذارد و اگر از روی حساب نباشد، هرزه‌خوار می‌شود، و انسان هرزه‌خوار، هرزه‌گو می‌گردد. آن دهانی که وارداتش آلوده است، صادراتش هم آلوده است. انسانی که واردات گوشش یاوه و هرزه و گزاف است، صادراتش نیز آن‌چنان خواهد بود، قلم هرزه و نوشته‌های زهرآگین خواهد داشت. ⁽²⁴⁾

*مکان ثابت

أن یَستَقِرَّ علی سَمتِ واحد مع الإمکان، فَیَصوُن بدنَه عن الزَّحفِ و التَّنَقُّلِ عن مکانه و التَّقَلقُلِ، و یَدَیهِ عن البَعثِ و التشبیک بهما، وَ عَینَیهِ عن تفریق النظر بلا حاجة. ⁽²⁵⁾

معلم باید تا امکان دارد در یک جا استقرار یافته از جابه‌جا شدن و حرکت بپرهیزد، با دستانش بازی نکند، آن‌ها را پنجره نکند و از نگاه کردن‌های بی‌دلیل دوری کند. ⁽²⁶⁾

*نکته

انجام دادن این کارها از حواس دانش‌آموزان می‌کاهد و حرکات باید به اندازه و متناسب با مطلب باشد و یکنواخت نباشد.

*کنترل کلاس درس

أن یُصونَ مجلسَه عن اللَّغَطِ، فإنَّ الغَلَطَ تحت اللَّغَطِ، و عن رفع الأصواتِ و سوءِ الأدب فی المباحثه، و اختلاف جهات البحث، و العدول عن المسألةِ إلی غیرها قبل إکمالها. ⁽²⁷⁾

آن که مجلس درس خود را از بیهوده‌ گویی که زمینه‌ای است برای سخن ناصواب، و از بلند کردن صدا و بی‌نزاکتی در بحث و پراکنده‌گویی و عدول از موضوعی به موضوع دیگر پیش از بررسیِ کامل آن، مصون بدارد. ⁽²⁸⁾

نکته

 بدان! معلم خوب کسی است که علاوه بر معلومات درسی، هم پدری بداند و هم مادری.

*انصاف

أن یُنصِفَهُم فی البحث، فیعترف بفائدة یقولها بعضهم و إن کان صغیراً، فإنّ ذلک من بَرَکة العلم. ⁽²⁹⁾

آن‌که در بحث کردن، انصاف به خرج دهد، اگر یکی از شاگردان، نکتة سودمندی را به میان آورد، بدان اذعان کند؛ هر چند، سنّ کمی داشته باشد؛ که این کار مایة برکت علم است. ⁽³⁰⁾

*نکته

* نهال، از خاک می‌بالد و هر معلّم خوبی باید خاکی باشد؛ خاک را بشناسد، بشناساند و یاد دهد که هر آدمی موجودی خاکی است، از خاک و در خاک، ولی با مبدأ و بازگشت آسمانی

روا نبود بنزدت مرد دیندار

                             که شاید گر بود کوچک به تصویر

کنی تو رأی مرد کوچکی خار

                              بُوَد دری رها با فکر و تدبیر.

*صبر و استقامت

امام علی(ع) فرمود: لَیسَ شیءُ اَحمَدی عاقبهً و لاألذَّ مُغَبَّةً و لاأدفَعَ لِسوُءِ أدبٍ و لااُعوَنَ عَلی دَرکِ مَطبٍ مِنَ الصَّبرِ. ⁽³¹⁾

هیچ چیزی به مانند صبر و شکیبایی، فرجامی نیک و پایانی دلپذیر ندارد و بی‌ادبی را دفع نمی‌کند و در رسیدن به مقصود یاری نمی‌رساند.

*نکته

* امام علی(ع) فرمود: محققاً برای عالم و دانا سه علامت و نشانه است: علم و شناسایی، حلم و بردباری (در برابر غضب و خشم) و صمت و خاموشی (در جایی که سخن گفتن صلاح و شایسته نیست) ⁽³²⁾.

معلّم، باید در راه تعلیم شاگردان و از بین بردن جهل آنان ثابت قدم و استوار باشد به همان گونه که رسول خدا و پیامبران اولوالعزم(ع) صبر کردند که حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «شخصیت مؤمن از صخره سخت‌تر است.» ⁽³³⁾

تهیه و تدوین: سیده زهره اسماعیلی ، حوزه علمیه خواهران نجف‌آباد

پی نوشت ها:

1. الحدیث، روایات تربیتی، ص242

2.  آیین دانشوری، ص125؛ منیة المرید، ص210.

3. بحار الانوار، ج76، ص12،اصول کافی، ج8، ص509.

4. اصول کافی، ج8، ص513.

5.  بنادرالبحار، ص187

6. آیین دانشوری، ص124

7. نهج‌البلاغه، ج2، ص263.

8. الصّف، 2.

9. بحارالانوار، ج2، ص32، اصول کافی، ج1، ص129.

10. اصول کافی، ج2، ص84.

11. بحارالانوار، ج2، ص38.

21. شعرا، 215

13. منیة المرید، ص206

14. بحار الانوار، ج77، ص130

15. منیة المرید، ص204؛

16. آیین دانشوری، ص122

17. آداب تعلیم و تربیت در اسلام، ص265

18. آداب تعلیم و تربیت در اسلام، ص265

19. وسائل ‌الشیعه، ج11، ص436

20. آیین دانشوری، ص114

21. سنن ابی داوود، ج4، ص300.

22. معلم موفق، ص81

23. منیة المرید، ص204

24. ناز و نیاز، ص102

25. منیة المرید، ص204

26. آیین دانشوری، ص124

27. منیة المرید، ص204

28. آیین دانشوری، ص217

29. منیة المرید، ص199

30. معلم موفق، ص62؛ معلم نمونه، ص93

31. میزان الحکمة، ج1، ص106

32. بنادر البحار (ترجمه و شرح دو جلد بحارالانوار)، ص188.

33. نهج‌البلاغه، حکمت 323

 منبع:حوزه

211008