چاهي كه امام علي با آن سخن ميگفت

عقیق:آبار و اَبيار جمع بِئْر به معناي چاه‌ها است. جمع قِله آن أبؤُر و آبُر است. نيز البؤُره به معناي گودال است. آبارعلي در اصطلاح نام منطقه‌اي است در ۷ يا ۹ كيلومتري (۶ يا ۷ ميلي) جنوب شهر مدينه، در وادي عقيق و دامنه غربي كوه عير كه نزديك ذوالحليفه و در راه مكه قرار دارد و داراي چاه‌هاي آب و نخلستان‌هاي فراوان است. اين مكان اكنون ميان دو راه جاي دارد:
۱. راه قديم مدينه به مكه كه از باب عنبريه خارج مي‌شد و از كنار راه آهن حجاز به شام مي‌گذشت و به سمت مكه مي‌رفت. ۲. بزرگراه جديد مدينه به مكه كه از ميدان مسجد قبا جدا مي‌شود. در تابلو مكان‌نما نيز نام آبارعلي و ذوالحُلَيفه و مسجد شجره كنار هم آمده‌اند. نام معروف امروزي آن آبارعلي است.
در كتاب‌هاي مناسك حج و آثار فقهي شيعه و اهل‌سنت از آن با الفاظ اَبيار و آبيار علي نيز ياد شده است. بسياري از نويسندگان اهل‌سنت از قرن نهم هجري به بعد، آبارعلي و ذوالحليفه و مسجد شجره را نام يك مكان و مي‌قات مردم مدينه دانسته‌اند.
درباره نسبت اين مكان به اميرمؤمنان علي (عليه السلام) سه ديدگاه يافت مي‌شود: ۱. اين چاه‌ها پيش از هجرت پيامبر (صلي الله و عليه و اله) به مدينه وجود داشته و اميرمؤمنان علي (عليه السلام) به فرمان رسول خدا (صلي الله و عليه و اله) در كنار اين چاه‌ها با قبايلي از جنيان جنگيده و آنان را به سختي شكست داده است. منابع اهل‌سنت با نقل فشرده اين مطلب، آن را باور عوام دانسته و بر نادرستي‌اش تأكيد كرده‌اند. يكي از مراجع تقليد معاصر، درباره اين گزارش گفته است: «متن اين خبر و سند براي ما ثابت نشده است.»
۲. در منابع اهل‌سنت بكري دمياطي شافعي به نقل از بجيرمي، معتقد است كه حضرت علي (عليه السلام) اين چاه‌ها را حفر كرده است.
۳. اميرمؤمنان (عليه السلام) در روزگار خانه‌نشيني چندين حلقه چاه احداث و وقف حج‌گزاران و مردم كرد كه امروز هم در اطراف مدينه به نام آبارعلي معروف‌است. اين سخن از برخي نويسندگان معاصر شيعه است كه سند گفتارشان را ذكر نكرده و گويا صرفاً استنباط خود را نوشته‌اند.
يكي از علماي معاصر اهل‌سنت در مصر، در خطبه نماز جمعه به سال ۲۰۰۶ م. آبارعلي مي‌قات حجاج در مدينه را منسوب به علي بن دينار، سلطان دارفور در جنوب سودان، دانسته و نسبت آن به علي بن ابي‌طالب را نادرست خوانده است. به گفته وي، علي بن دينار در سال ۱۸۹۸م. / ۱۳۱۵ق. در سفر حج، چاه‌هاي آب ذوالحليفه را بازسازي و داير كرد و از آن پس اين منطقه به نام او آبارعلي خوانده شد.
در پاسخ به ادعاي وي، برخي از دانشمندان مقالاتي مستند و مستدل ارائه كرده‌اند. افزون بر اين پاسخ‌ها، مستنداتي استوار براي انتساب اين چاه‌ها به علي بن ابي‌طالب (عليه السلام) وجود دارد. ابن ابي‌شيبه (م. ۲۳۵ق.) به سند خود از طريق وكيع از حسن بن صالح از جعفر بن محمد۸ آورده كه رسول خدا (صلي الله عليه و اله) قفيزين ـ در برخي منابع: فقيرين ـ ودو چاه قيس و شجره را به علي (عليه السلام) اقطاع كرد.
بلاذري (م. ۲۷۹ق.)، بيهقي (م. ۴۵۸ق.) و ياقوت حموي (م. ۶۲۶ق.) نيز اين خبر را نقل كرده‌اند. يكي از دانشوران، در توضيح وادي عقيق، مسير آن را از جنوب شرقي به شمال غربي و دو چاه آب از امام علي (عليه السلام) را خليقه در فاصله ۲۰ ميلي مدينه و شجره، نزديك مدينه و در محل مي‌قات احرام و در غرب كوه عير و رو به‌روي مسجد شجره در مسير اين وادي نام برده است.
همين سخن را ابن‌شبّه (م. ۲۶۲ق.) نيز در آثار خود آورده‌است. برخي فقيرين را نام محلي در عاليه مدينه و نزديك محل سكونت بني‌قريظه و نام يك چاه آب دانسته‌اند. عبدالرزاق صنعاني (م. ۲۱۱ق.) و شيخ طوسي (م. ۴۶۰ق.) و منابع ديگر نيز از وقف فقيرين به دست علي (عليه السلام) خبر داده‌اند.
در منابع بسياري از اهل‌سنت، طي قرون و اعصار از اين منطقه به ويژه از محل مي‌قات به عنوان بئر، اَبيار يا آبارعلي ياد شده است. ابن تيميه (م. ۷۲۸ق.)، ابن حجر عسقلاني (م. ۸۵۲ق.)، عيني (م. ۸۵۵ق.)، سمهودي (م. ۹۱۱ق.)، ابن نجيم مصري (م۹۷۰ق.)، رعيني (م. ۹۵۴ق.)، شعراني (م. ۹۷۳ق.)، ملاعلي قاري (م. ۱۰۱۴ق.)، حصفكي (م. ۱۰۸۸ق.)، كحلاني (م. ۱۱۸۲ق.)، شوكاني (م. ۱۲۵۵ق.)، مبارك فوري (م. ۱۲۸۲ق.)، عظيم‌آبادي (م. ۱۳۲۹ق.) و بسياري منابع ديگر پيش از سفر حج علي بن دينار در سال ۱۳۱۵ق. از اين منطقه با عنوان بئر يا آبار علي نام برده‌اند. بنابر اين، سخن آن خطيب اهل‌سنت در نقدِ نسبت اين منطقه به علي بن ابي‌طالب (عليه السلام) از تحقيق و انصاف دور است.

211008