عقیق: رمضان
بهار دعا و موسم اجابت دست هایی است که چشم به آسمان دوخته اند، البته این نگریستن
باید همراه با آداب و شروطی باشد تا بهره مند از لطف و کرم الهی باز گردد؛ از این
رو در گفتگویی با حجت الاسلام والمسلمین مهدی رستم نژاد، عضو هیئت علمی جامعه
المصطفی (ص) العالمیه درباره اهمیت و شروط و آداب دعا به گفتگو پرداخته ایم که
مشروح آن در ذیل می آید:
دعا
در اسلام از چه جایگاه و اهمیتی برخوردار است و چرا در حد بسیار بالایی به آن
تاکید شده است؟
دعا در اسلام بسیار مهم است تا جایی که خداوند
در آیه 77 سوره مبارکه فرقان دعا را وزنه انسانیت معرفی می کند، "قُلْ مَا
یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکُمْ فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ
لِزَامًا"؛ بگو اگر دعاى شما نباشد پروردگارم هیچ اعتنایى به شما نمىکند در
حقیقت شما به تکذیب پرداختهاید و به زودى [عذاب بر شما] لازم خواهد شد.
نکته دیگر در اهمیت دعا این است که دعا در فرهنگ قرآن
عبادت است و این واژه مقابل واژه عبادت استعمال شده و شاهد این مدعا آیه 60 سوره
مبارکه غافر است: "وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ
الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ
دَاخِرِینَ"؛ و پروردگارتان فرمود مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم در حقیقت
کسانى که از پرستش من کبر مىورزند به زودى خوار در دوزخ درمىآیند.
در اینجا "عَنْ عِبَادَتِی" به جای "عن
دعائی" بکار رفته یعنی کسانی که از دعای من دوری می جویند در جهنم وارد می
شوند. علاوه بر این در حدیث داریم عبادت مغز و جان عبادت است.
اگرچه نمازی که می خوانیم عبادت است اما در اصل نوعی دعا
است هم در الفاظ و هم در اذکار به عنوان مثال وقتی می گوییم "اهدنا الصراط المستقیم"
با
چنین ویژگی ها و جایگاه قطعا دعای صحیح دارای شرایطی است به برخی از آنها اشاره
کنید.
در ابتدا باید توجه داشت که دعا رابطه ای
دوسویه است بین عبد و رب، یعنی خواهنده و مستجاب کننده، وقتی رابطه دوسویه شد معیار
هم دوسویه می شود و به همین جهت می بینیم بین آنچه که ما گاهی فکر می کنیم و برای
خود خیر در نظر می گیریم با آنچه خدا خیر می داند فرق است آنگونه که در قرآن آمده
او می داند و شما نمی دانید! به عنوان مثال گاهی انسانی از خدا تقاضای فرزند می کند
و مطلع نیست که این فرزند برایش خیر است یا شر، اینجا است که نگاه مصلحتی ما با
خدا فرق می کند. و به خوبی در آیه 216 سوره بقره این مسئله تصریح شده است:
"وَعَسَى أَن تَکْرَهُواْ شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَعَسَى أَن
تُحِبُّواْ شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّکُمْ وَاللّهُ یَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ
تَعْلَمُونَ"؛ و بسا چیزى را خوش نمىدارید و آن براى شما خوب است و بسا چیزى
را دوست مىدارید و آن براى شما بد است و خدا مىداند و شما نمىدانید.
این نگاه ایجاب می کند که شرایط باید دوسویه باشد مثل چاقویی
که کودک تقاضا دارد اما مادر بنابر مصلحت به او چاقو نمی دهد اگرچه کودک ممکن است
این را دلیل بی مهری مادر به خود بداند.
بنابراین، چند شرط مهم در دعا وجود دارد یکی رعایت آداب
دعا است چراکه دعا برای خود آدابی دارد همچون مرور نعمت های خدا در ابتدا، که این
شیوه انبیاء است به عنوان مثال وقتی حضرت یوسف (ع) دعا می کند ابتدا نعمت علم
تاویل و حکومت داری خود را برمی شمارد و ... و بعد دعای خود را عرضه می دارد و می
گوید من را تسلیم بمیران و به صالحان ملحق کن.
شرط دیگر دعا، بیان ضعف خود در درگاه الهی است و در
ادعیه قرآن به این نکته اشاره شده مثل دعای حضرت زکریا (ع) و بیان ضعف خود در
مقابل سابقه خوب خدا و بعد تقاضای فرزند می کند.
رعایت زمان و مکان دعا هم ضرورت دارد دعا در نیمه شب و
سحرگاه بسیار مورد تاکید است یا مکان که در داستان حضرت ابراهیم (ع) در قرآن می
فرماید: وقتی ابراهیم و اسماعیل بنیان کعبه را می چیدند گفتند خدایا! از ما قبول
کن.
علاوه بر این، باید در دعا حالت انحصاری نداشته باشیم
چراکه از تعالیم قرآن این است که دیگران را شریک کرده و بلکه آنها را در دعا زودتر
ذکر کنیم.
اعلام نیاز به درگاه خدا نیز دیگر ادب دعا است آنچنان که
در آیه 24 سوره مبارکه قصص حضرت موسی (ع) تنها یک نیاز را عرضه می دارد اما خدا در
برابر خواسته او برای نان، شغل، همسر و همنشینی با شعیب نبی (ع) را نیز نصیبش می
دارد.
"فَسَقَى لَهُمَا ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظِّلِّ
فَقَالَ رَبِّ إِنِّی لِمَا أَنزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ"؛ پس براى
آن دو [گوسفندان را] آب داد آنگاه به سوى سایه برگشت و گفت پروردگارا من به هر
خیرى که سویم بفرستى سخت نیازمندم.
دیگر نکته در باب ادب دعا این است که آنچه را انسان تقاضا
می کند با وصفی که خدا را می خواند تناسب باشد و این در دعای انبیاء و اهل بیت (ع)
هم رعایت شده است. به عنوان مثال حضرت زکریا (ع) می گوید: "وَزَکَرِیَّا إِذْ نَادَى
رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْنِی فَرْدًا وَأَنتَ خَیْرُ الْوَارِثِینَ" که این
تناسب بسیار ظریف دارد با صفات الهی و حامل نکات بسیار است.
یا وقتی حواریون حضرت عیسی (ع) بنابر آیه 114 سوره مبارکه
مائده رزق آسمانی خواستند گفتند به ما روزی بده که تو بهترین روزی دهندگان هستی.
"قَالَ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنزِلْ عَلَیْنَا
مَآئِدَةً مِّنَ السَّمَاءِ تَکُونُ لَنَا عِیدًا لِّأَوَّلِنَا وَآخِرِنَا
وَآیَةً مِّنکَ وَارْزُقْنَا وَأَنتَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ"
آیا
اینها تنها آداب دعا است یا باز هم برای دعا و درخواست از خداوند متعال باید آداب
و شروطی را رعایت کرد؟
خیر، از دیگر آداب دعا این است که آنچه را
مورد حکمت است مدنظر قرار دهیم به عنوان مثال در آیه 126 بقره داریم که وقتی حضرت
ابراهیم (ع) دعا کرد گفت:
"وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هََذَا
بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُم بِاللّهِ
وَالْیَوْمِ الآخِرِ قَالَ وَمَن کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ
إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ"؛ و چون ابراهیم گفت پروردگارا این
[سرزمین] را شهرى امن گردان و مردمش را هر کس از آنان که به خدا و روز بازپسین
ایمان بیاورد از فرآوردهها روزى بخش فرمود و[لى] هر کس کفر بورزد اندکى برخوردارش
مىکنم سپس او را با خوارى به سوى عذاب آتش [دوزخ] مىکشانم و چه بد سرانجامى است.
که خداوند فرمود آن کسی هم که کافر شود باز هم من اندکی
او را برخوردار می کنم.... یا پاسخ خداوند به حضرت نوح (ع) درباره فرزندش.
از دیگر شروط دعا این است که باید توجه داشت که بسیاری
از مسائل مانع استجابت دعا است، به عنوان مثال برخی گناهان مانع اجابت است مثل
بعضی از حقوق مردم و بعضی از عدم رضایت ها مثل عدم رضایت پدر و مادر که یکی از
شرایط دعا توبه حقیقی است.
گاهی
ما در امر اجابت تعجیل می کنیم، آیا عدم سرعت در اجابت به معنای عدم اجابت الهی
است؟
انسان عجول است و این امر در قرآن بیان شده
اما باید بدانیم که دعا دوسویه است یکسو عبد و سوی دیگر رب و اجابت کننده و بین
نگاه ما و خدا تفاوت است؛ برای بشر عجول زمان اهمیت بسیار دارد در حالی که در نگاه
خداوند زمان تعریفی دیگر دارد یعنی خدا هم الان را می بیند و هم تا آخرت را از این
رو است که گاهی فکر می کنیم دعا استجابت نشد در حالی که اجابت نیاز به زمان دارد.
به عنوان مثال در آیه 38 آل عمران "هُنَالِکَ دَعَا
زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِن لَّدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً
إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاء"؛ آنجا [بود که] زکریا پروردگارش را خواند [و] گفت
پروردگارا از جانب خود فرزندى پاک و پسندیده به من عطا کن که تو شنونده دعایى.
زکریا (ع) در جوانی وقتی مریم را می بیند دعا می کند که خدایا! ذریه طیبه ای به من بده
اما این اجابت 40 سال طول کشید.
در اصول کافی جلد 2 صفحه 491 از امام صادق (ع) روایت شده
که مومن دعا می کند و خدا می گوید اجابتش را تاخیر بیندازید و این به معنای عدم
اجابت نیست بلکه آینده را زمان اجابت قرار می دهد برای اینکه خدا می خواهد ارتباط
بنده با او بیشتر باشد؛ یعنی این عدم اجابت نوعی امتیاز است.
حتی گاهی در دنیا ممکن است حاجت داده نشود و به برزخ
موکول شود یعنی از نگاه خدا تاخیر اجابت حتی تا قیامت هم ممکن است باشد.
لذا امام صادق (ع) می فرمایند: خدا می گوید ای بنده
اجابتت را به تاخیر انداختم و امروز ثواب این تاخیر را می دهم و این مومن آرزو می
کند که ای کاش هیچ دعایی از او در دنیا اجابت نمی شد اگر می دانست خدا برای دعای
او آنقدر ارزش قائل شده است.
خدا در قرآن می گوید بخوانید مرا تا اجابت کنم یعنی دعا
اجابت قطعی دارد فقط این اجابت در نگاه ما با نظام تکوینی الهی معنای متفاوت دارد
و ماجرای دعای 40 ساله یعقوب پیامبر (ع) در قرآن شاهدی بر این مدعا است.
چرا
به دعا در ماه مبارک رمضان آنقدر توصیه شده، چه تفاوتی است میان دعا در این ماه با
دیگر ایام و ماه ها؟
ماه رمضان ماه دعا است قرینه و دلیل این مهم
آن است که وقتی آیات قرآن درباره رمضان را در سوره مبارکه بقره دنبال می کنیم در
می یابیم ذیل این آیات این آیه می آید "فَإِنّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ
الدّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجیبُوا"
به تعبیر علامه طباطبایی خدا هفت مرتبه من می گوید و در
اینجا خدا خود را به بنده نزدیک می کند این آیات نشان می دهد که در خلال آیات روزه
بحث دعا مطرح است و روزه و دعا با یکدیگر عجین هستند و این اوج پیوند قرآن، دعا و
روزه است یعنی ارتباط کلامی با خدا در ماهی که قله دعا است از این رو، بیشترین
ادعیه از نظر گستردگی و حجم مربوط به این ماه است. با مرور مفاتیح الجنان در می یابیم حجم
عظیم ادعیه مربوط به این ماه است چراکه رمضان قله دعا است.
نکته دیگر آنکه در رمضان شرایط آماده است و موانع برطرف
شده بدون اینکه ما تحصیل کرده باشیم و خدا حصولا در اختیار ما قرار داده و دستان
شیطان را بسته، خواب روزه دار را عبادت و نفس هایش را تسبیح قرار داده و به همه
سهیمه می دهد حتی کسانی که روزه نگرفته اند. خداوند هیچ کسی را در این ایام کنار
نگذاشته و وقتی دستان به آسمان نزدیک شده جای دعا است. دعا یعنی صدا زدن خدا و
رمضان اوج این صدا زدن است و در این اوج جاهایی اوج الاوج است مثل شب قدر، وقت سحر
و وقت افطار این هم از باب لطف و رحمت الهی است.
منبع:قدس
211008
