عقیق: سفارش به خوشنوسي و جايگاه خط در دين اسلام توسط معصومين (ص)
بسيار صورت گرفته است. براي نمونه مي‌توان به روايات زير اشاره كرد: سُئلَ رسولُ
اللّه صلى الله عليه و آله و سلّم عنِ الخَطِّ، فقالَ: عَلّمَهُ نَبيٌّ، ومَن كانَ
وافَقَهُ عَلِم.
همچنين از پيامبر (ص) درباره خطّ سؤال شد، فرمود:
پيامبرى آن را تعليم داد و همراهانش آموختند. و امير المؤمنين عليٌّ عليهالسلام
فرموده‌اند: الدرّ المنثور: ۷ / ۴۳۴ منتخب ميزان الحكمة: ۱۷۶ ، نيز امام على (ع) فرمودند: الخَطُّ
لِسانُ اليَدِ. خطّ، زبانِ دست است. غرر الحكم: ۷۰۶ منتخب ميزان الحكمة: ۱۷۶
از اين رو به سراغ هنرمند برجسته خوشنويسي، نصرالله افجه‌اي
رفتيم وي در سال ۱۳۱۲ تهران به دنيا آمده و نمايشگاه‌هاي
بسياري از آثارش را در داخل و خارج از كشور برپا كرده است.
نصرالله افجه اي به دريافت نشان درجه يك هنري از
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي نيز نايل شده است و در هفتمين همايش چهره‌هاي ماندگار
در آبان ماه ۱۳۸۷ به عنوان چهره برگزيده در رشته
خوشنويسي انتخاب شد.
ريتم، ويژگي كارهاي اوست و وي از همان الگوي قديمي سياه
مشق در كارهايش پيروي مي‌كند و به كلام نيز با حفظ معناي آن، ميدان مي‌دهد. كارهايش پرداختي
محكم و اجرايي چشم نواز دارند.
از گذشته تا به امروز هنرشريف خوشنويسي وسيله اي در خدمت
و پيشبرد دين اسلام بوده و در اين ميان هنر خوشنويسي ازجايگاه ويژه اي نزد امت
اسلامي و خصوصا اهل معني برخورداربوده است. هنوز خط زيباي امير المومنين (ع) در
كتابت اولين قرآن كريم در موزه‌ها به يادگار مانده و با گذشت زمان هنرنمايي
ايرانيان را مي‌توان در مساجد و زيارتگاه‌هاي شيعيان در داخل و خارج كشور به وضوح
ديد و هنر خوشنويسي زينت بخش ديوارها و گنبدهاي قبور امامان و امامزادگان است تا دل
هر ببينده با نگاه به آنها بوجد آيد وبيشتر به معنويات آن مكان مقدس پي ببرد.
نصرالله افجه اي يكي از هنرمندان برجسته خط درمورد هنرخوشنويسي در دين اسلام و
زيارتگاه‌ها و قبور ائمه اطهار و… نظرات شنيدني دارد كه باهم ميخوانيم:
همواره به هنر خوشنويسي در دين اسلام تاكيد شده و حال
در اماكن مذهبي و زيارتگاه‌ها اين هنر در به تصوير كشيدن آيات قرآني نقش پر رنگي
در زيباي و جلال آن مكان‌هاي مقدس دارد. به نظر شما چگونه هنر خوشنويسي در خدمت
دين اين مكان‌هاي مقدس قرار گرفته و تاثير آن را در چطور مي‌بينيد؟
شايد اولين و تاثيرگذارترين اتفاق مهم در اين باره،
نوشتن قرآن كريم به خط كوفي و به دست مبارك مولاعلي (ع) بود، كه اميرالمومنين (ع)
به شكل مطلوب و با خط زيبايي اين كار را انجام دانند و حال آن قرآن در موزه‌ها
ديده مي‌شود. ولي مي‌توان گفت كه آغاز هنر خوشنويسي در دين اسلام زماني بود كه
پيامبر اكرم (ص) كلمه «اقرا» را شنيد و اين سرآغاز هنر خوشنويسي در كتابت قرآن
كريم بود.
اما آن چيزي كه در متن به عنوان محور در دين اسلام ديده
مي‌شود كتابت قرآن مجيد است و پس از آن خوشنويسي و خط زيبا به خدمت دين و مذهب
درآمد و در مساجد گسترش پيدا كرد.
با گسترش دين اسلام و جمعيت مسلمانان، هنرهاي ديگر
اسلامي به وجود آمد كه همه آنها از خط سرچشمه مي‌گرفتند كه مي‌توان به هنرهاي
تذهيب و تشيع اشاره كرد.
اما نكته قابل توجه اينجاست كه كاربرداين هنرها دراماكن
مذهبي به عنوان تزيين نيست بلكه به عنوان تجليل است. اگرما دريك روبناي مكان مقدس
و يا گنبدي با هزينه‌هاي بالا طلايي و تذهيب مي‌كنيم، اين امر بابت تزيين آن مكان
و براي نمايش نيست، بلكه براي نشان دادن تجليل و فاخر بودن آن مكان است و ما به اين
وسيله عظمت و بزرگي آن مكان را نشان مي‌دهيم.
اما سرآغاز هنر خوشنويسي در دين اسلام از خط كوفي سرچشمه
مي‌گيرد و در طول ساليان مختلف به تربيت خطوط مختلف ابداع و عرضه شد و مي‌بينيم كه
در هر دورهٔ تاريخي يك نوع خط ابداع مي‌شود و هر خطي ار خط ديگري نشات مي‌گيرد. به
عنوان مثال ازخط‌هاي كه به خدمت اسلام در مي‌آيد خط ثلث است و اين نوع خط انواع
مختلف مانند خطوط ريحاني و ديواني دارد.
خط ديواني براي مصارف روز مره و خط ثلث براي كتيبه نويسي
استفاده مي‌شود و خط ثلث محقق در روبناهاي اماكن اسلامي به خصوص در كتيبه نگاري‌هاي
كمربندي، زير گنبدي‌ها با آيات قرآن مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
بهترين نمونه اين نمونه‌هاي خط در ايران، خط استاد رضا
عباسي است كه در سال ۴۱۰ (ه. ق) اين خطوط را در كمربندي گنبد
مسجد مير لطف الله نوشتند و نظير آن در گنبد خواجه ربيع خراسان رضوي نيز نوشته شد
كه با توجه به بازسازي اين گنبد در ۲۵ سال گذشته آسيبي به خط استاد عباسي
نرسيد. در اين بين نمي‌توان به راحتي از خطوط نستعليق ميرعماد، در كتيبه‌هاي
ديواري و روگچي كه در اصفهان وجود دارد، گذشت.
در دوره قاجار نيز خوشنويسي مانند ميرزا غلامرضا خطوطي
را درمسجد سپه سالار (مسجد مطهري در خيابان بهارستان) نوشتند كه تا الان نيزمانند
الماس مي‌درخشد. با اين حال مقوله خوشنويسي اسلامي از گذشته تا به امروز در متن
ذهن هر خوشنويس ايراني در درجه اول كلمات متبركه قرآني است و ما شاهد آن هستيم كه
هم كتاب‌هاي متبرك و هم كتيبه‌هاي متعددي از آثار اسلامي و از هنرمندان ايراني
موجود مي‌باشد.
خوشبختانه امروزه در كشورمان، خوشنويس و كتيبه نويس
اسلامي بسياري براي نوشتن خط ثلت محقق در روبناهاي اماكن زيارتي داريم و بهترين
خوشنويس و كتيبه نويس در دوره معاصر استاد محقق هستند وبا اينكه ايشان جوان هستند
اما حرف اول را در نوشتن اين نوع خط در زيارتگاه‌ها و اماكن مذهبي مي‌زنند.
بخش ديگر هنر خوشنويسي كه در خدمت دين اسلام مي‌باشد،
نوشتن آيات كتاب قرآن كريم است و من معتقدم كه هيچ خطي نمي‌تواند جاي خط نسخ را
بگيرد. اين خط براي نوشتن وكتابت قرآن كريم به كاررفته است چون زيبا‌ترين خط است و
به راحتي خوانده مي‌شود و اعراب پذيري آن بيشترازهرخط ديگري مانند ثلث ونستعليق
است.
خط نستعليق خط تزييني و زيباي است، اما براي نوشتن آيات
قرآن به دليل اعراب پذيرنبودن مناسب نيست و اعراب‌ها در كلمات سرجاي خود قرار نمي‌گيرد.
همين امر باعث مي‌شود كه كلمه غلط شود. البته درچند سال
گذشته اين اتفاق رخ داده و قرآن كريم به خط نستعليق نوشته شده اما ما اين را رد
نمي‌كنيم ما مي‌گوييم كه خط نسخ اعراب پذيرتراست.
* همانطور كه اشاره كرديد مقوله هنرخوشنويسي در
زيارتگاه‌ها واماكن مذهبي نقش پررنگي دارد. با توجه به اين كه اماكن مقدس و
زيارتگاه‌هاي ما مسلمانان در كشورهاي مختلف اسلامي قرار دارد هنر خوشنويسي چطور مي‌تواند
باعث اتحاد ميان مسلمانان شود؟
خوشبختانه اتحاد و هماهنگي بين ملت‌هاي مسلمان به خصوص
شيعه وجود دارد و زيارتگاه‌هاي مشترك ما در كشورهاي مختلف نظير سوريه، عراق
و…مكاني براي رقابت هنرمندان شيعه در فاخر شدن هر چه بيشتر آن زيارتگاه‌ها است.
اما جشنواره‌هاي خوشنويسي كه هرساله دركشورهاي اسلامي
برگزارمي شود نشانگراتحاد مسلمانان است و ما همواره شاهد هستيم در كشور تركيه
هرساله مسابقه خوشنويسي اسلامي برگزار مي‌شود.
درچند روزآينده ودرشهر الجزيره يك نمايشگاه خوشنويسي
اسلامي برگزار خواهد شد و ازايران، اساتيد جوان ما در آن شركت مي‌كنند و اين
هماهنگي ميان شيعيان ما وجود دارد.
در ايران با توجه به ماه مبارك رمضان، همايش‌ها و
نمايشگاه بين المللي خوشنويسي برگزار مي‌شود ولي چون تبليغاتي در اين خصوص صورت
نمي‌گيرد اين جشنواره‌ها به شكل چراغ خاموش در حركت هستند.
اما فعاليت‌ها در تمام كشورهاي مسلمان ادامه دارد و آنها
نيز به زيارتگاه‌ها و اماكن مقدسه خود بها مي‌دهند ولي تبليغات كم و ضعيف‌تر از آن
است كه به گوش همه برسد.
* شاهد هستيم كه دراماكن مذهبي مانندعتبات عاليات و
مرقد مطهر امام حسين (ع) و حضرت عباس (ع) خطوط زيباي ايراني به كار رفته است. به نظرشما
اين هنر به چه اندازه مي‌تواند در پيشبرد فرهنگ زيارت موثر باشد؟
زيبا نگاه داشتن هرچيزي مي‌تواند اثرگذاري بيشتري داشته
باشد وهمچنين باعث مي‌شود كه آن مكان صفاي بيشتري را براي مخاطب ايجاد كند.
به عنوان مثال اگر در يك گلستان قدمي بزنيم و سجاده خود
را در آن جا بيندازيم و نماز بخوانيم بهتر از آن است كه در بيابان بي آب و علفي و
با عجله نمازمان را به جا بياوريم.
آن نمازي كه در صفا و صميميت بجا آورده مي‌شود مسلما
صفاي بيشتري خواهد داشت. نمي‌توانيم از يك شاخه گل به راحتي بگذريم چون نعمت خداست
هنر خوشنويسي نيز اينگونه است و چطور مي‌توانيم از زيباي‌هاي كه بشر با دسترنج خود
مي‌آفريند و هديه از جانب خداست به راحتي بگذريم.
ما مي‌گويم بهترين و بالاترين هنرمند، خداست و ما از خدا
هنر را ياد مي‌گيريم. به نظر من هنريعني تك بودن واگرتكرار و كپي شود ديگر هنر
نيست بلكه صنعت است. بنابراين چون خداوند خود تك آفرين است به همين دليل هرچيزي را
كه خدا خلق كرده نامش هنراست.
خود خلقت بشر با توجه به ۷ ميليارد جمعيت در روي كره زمين و
هركدام از آنها ۱۰ سر انگشت دارند و اگر اين ۱۰ نوع را ضرب در ۷ ميليارد كنيم ببينيم كه خدا چه
هنرمندي است، چون هيچكدام از اين ۱۰ سرانگشت مانند همديگر نيستند.
بنابراين آن چه كه خدا به معناي هنر در اختيار ما قرار
داده وظيفه ما است كه از آن استفاده كنيم و در اختيار مسلمانان ديگر نيز بگذاريم
تا آنها از زيباي آن استفاده كنند. اماكن متبركه اي كه در كشورهاي عراق و سوريه
هستند، ما ايراني‌ها نقش بسزاي در به كاربردن هنرخوشنويسي در آنها داريم بخاطر و ايراني‌ها
هر كجا كه ساخت و سازمذهبي و ديني صورت بگيرد، پيشقدم هستند وهيچ ملتي مانند ملت
مسلمان ايران ذوق وشوق احداث بناي مذهبي و اماكن متبرك را ندارد.
تعصبي كه ما شيعيان نسبت به آرايش و برپا كردن يك مرقد
مبارك و گنبد و ضريح مطهر داريم هيچ كسي ندارد. در سوريه، عراق، كربلا و حتي درشهر
لندن مسجد ايراني‌ها را مي‌بينيم و ساير شهرهاي دنيا جاي پاي ايران و هنرمندان
ايراني به وضوح ديده مي‌شود.
ما احترام زيادي را براي دينمان قائل هستيم. امكان ندارد
كه شما در دفتر هر هنرمند جوان و سالخورده اي برويد اثراتي از دين وآيه اي از قرآن
نباشد. خوشنويسي در ايران با مذهب عجين است.
*به عنوان هنرمند برجسته خوشنويس چه خاطره اي از سفر
به مكه و يا زيارتگاه‌ها داريد؟
ما خوشنويس‌ها يك مرام و مسلكي داريم. هر كجا كه قدم مي‌گذاريم
و حتي به مهماني هم مي‌رويم قلم و دواتمان در كنارمان هست. در سفرهاي زيارتي نيز
ما يك كيف كوچك همراه داريم كه هر خطي را در هركجا و يا كلمه اي از قرآن را ببينيم
حتما همان جا آن را مي‌نويسيم و اين كاراثرات و يادگاري‌هاي خاص خود را براي
خوشنويس به همراه دارد. اگرهم دسته جمعي به زيارت برويم هركدام قلم و كاغذي آماده
داريم و به شكل رقابتي كلمات قرآني را مي‌نويسم و به شكل رفاقتي به همديگر نشان مي‌دهيم.
خاطره چه بهتر از اين مي‌توان بگويم كه ما هر كجا مي‌رويم جستجوي خوشنويسي مي‌كنيم
و به شكل تحقيقي به خطوط نگاه مي‌كنيم و اين عوامل در ميان هنرمندان خوشنويسي
طبيعي است چون برخي از هنرمندان خوشنويس ايراني سهم بزرگي در احداث بناهاي مذهبي
در كشورهاي ديگر دارند مثلا درعتبات عاليات وساخت و ساز آن وبسياري ازكتيبه نگاري وخوشنويسي‌هاي
اماكن مقدس و زيارتگاه‌ها به دست ايراني‌ها مانند آقاي موحد و عبدالرضايي وآقاي
آهنگران انجام شده است.
منبع:حج
211008
