آیین های عزاداری در نقاط مختلف ایران

همه ساله و همزمان با آغاز ماه محرم، مردم هر منطقه و استاني، با هر فرهنگ و زبانی، به گرامیداشت این ماه میپردازند. آيين هاي عزاداري به فراخور فرهنگ و شيوه هاي مرسوم هر منطقه و استاني متفاوت است و از ديرباز همواره در قالب هيات هاي مذهبي و راه اندازي دسته جات و تکايا برگزار شده است.

*استان آذربايجان غربی

ماه هاي محرم و صفر در آذربايجان ماه هايي است که مردم استان اعم از شيعه و سني و حتي اقليت ها از هر حرکتي که به نوعي بيانگر سرور و خوشحالي باشد ،دوري مي جويند. دراعتقادات محلي مردم استان توسل به دسته هاي عزاداري براي شفاي بيماران از سالار شهيدان جايگاه ويژه اي دارد طوري که بارها مشاهده شده بيماراني از هموطنان مسيحي مقيم شهرهاي استان نيز در مسير دسته هاي عزاداري نشسته و از شهيدان کربلا طلب حاجت کرده اند. در روزهاي تاسوعا و عاشورا در مناطقي از شهراروميه که جمعيتي از اقليت هاي ديني نيز در آن سکونت دارند مسيحيان زيادي را مي توان يافت که همراه با ديگر مردم در مسير عبور دسته ها قرار گرفته و براي امام حسين(ع) و شهداي کربلا اشک مي ريزند. در عزاداري هاي مردم آذربايجان غربي به مانند برخي مناطق کشور از نماد هايي مانند علم، کتل و اسب به عنوان مظهر ذوالجناح و گهواره به ياد حضرت علي اصغر(ع) طفل شيرخوار کربلا استفاده مي شود که اين سمبل ها در ايجاد فضاي حزن و اندوه به عزاداري ها نقش موثري ايفا مي کند. به اعتقاد مردم منطقه دادن نذري به گهواره "علي اصغر(ع)" موجب شفاي کودکان بيمار مي شود و دادن نذر به ذوالجناح نيز موجب گشايش در کارها خواهد شد. شبيه خواني نيز از جمله آيين هايي است که معمولا در روز عاشورا در برخي از روستاهاي شهرهاي اروميه، خوي، سلماس و ماکو انجام مي گيرد که اين شبيه خواني ها به نوعي بازسازي صحنه هاي روز عاشورا در صحراي کربلاست و چگونگي به شهادت رسيدن ياران امام حسين (ع) و خود آن حضرت است. پخش نذورات از جمله نان فتير، شربت، شير داغ و حلوا در امامزاده ها مرسوم است و حتي در برخي از امامزاده ها مردم گوسفند قرباني کرده و گوشت آن را در بين دسته ها پخش مي کنند. در سحرگاه روز سوم که در اروميه به آن "اهل قبيله" گفته مي شود در برخي از مناطق تعدادي از جوانان در حالي که لباس هاي عربي به تن کرده اند از مساجد خارج شده و اشعاري را به مضمون زير مي خوانند "اي اهل قبيله برويم جسم بي سر و بي کفن امام حسين (ع) را دفن کنيم ."

*شهر کاشان

در گذشته سه مجلس مهم عزاداري درکاشان یکی از شهرهای استان اصفهان شهرت داشته است؛ از جمله مجلس روضه خواني بيت آيت الله مدني که بيش از دو قرن نسل به نسل بر پا مي شود. دومين مجلس روضه خواني همه ساله در بيت"آيت الله يثربي پشت مشهدي" در مسجد حبيب ابن موسي (ع) برپا مي شود و يک قرن از سابقه برپايي آن مي گذرد. سومين مجلس در مسجد "درب يلان" از طرف مرحوم"حاج ارباب حسن تفضلي" دو قرن پيش، از پدر وي به يادگار مانده است که هنوز همه ساله برگزار مي شود. بنا بر سنت ديرينه، دسته جات سينه زني هيات هاي عزاداري کاشان بايد در ليالي و ايام عاشوراي حسيني از بازار سرپوشيده اين شهر عبور کنند زيرا بر اين باورند که هياتي که از بازار نمي گذرد، عنوان و اعتبار هياتي ندارد. يکي از عزاداري هاي سنتي کاشان،"عزاداري سقايي"است که قرن ها بين شيعيان خاصه در کشور ايران و عراق رايج بوده و بتدريج فراموش شده، ولي در کاشان و برخي نقاط همچنان پا برجا مانده است.

*استان خوزستان

سنج، دمام وبوق هر سه از سازهاي تشکيل دهنده همنوازي در آيين عزاداري ايام محرم در خوزستان است که سابقه آن به بيش از۱۰۰سال مي رسد.در آبادان مجموع نوازندگان دمام و سنج بين پنج ، هفت و گاهي ‪۹نفر متغير است ، بطوريکه يک نفر بعنوان "اشکون" در جلو صف دمام زنان قرار مي گيرد و ساير نفرات در طرفين او مي ايستند. در پايين صف دمام زنان، يک سنج زن قرار دارد و ساير سنج زنان در لابلاي دمام زنان جاي مي گيرند و براساس نت مشخص، نواي سنج و دمام را مي نوازند. در اين خطه نوحه از اقبال بي نظير عمومي بهره مند است و مراسم سينه زني همراه با آواز نوحه که خود نوعي "ملودرام" حزن انگيز است، تحقق مي يابد. اين مراسم با ترتيب و برنامه خاصي شروع و اوج آن زماني است که نوحه خوان اعلام وا حدمي کند.

*استان خراسان جنوبي

شهرستان بيرجند مرکز خراسان جنوبي نيز با فرارسيدن ماه محرم الحرام با نصب پرچم هاي سياه و علم هاي مخصوص عزاداري در مساجد، حسينيه ها و تکايا به عزاداري مي پردازند. سخنراني پيرامون فلسفه قيام عاشورا در اغلب مساجد و حسينيه هاي شهر و روستاهاي بيرجند، سينه زني، زنجيرزني، روضه خواني، علم بندان، علم گرداني، نخل بندي، نخل گرداني، مشعل گرداني و تعزيه خواني ازشيوه هاي مراسم عزاداري ماه محرم در بيرجند است. برگزاري مراسم "مشعل گرداني" در روستاي خور و برکوه و "سنگ زني" در روستاي درخش بيرجند، شبيه گرداني، تعزيه خواني، آتش زدن نمادين خيمه ها، راه اندازي کاروان هاي سبزپوش و سرخ پوش از ديگر آيين هاي سوگواري شهادت سالار شهيدان در روز عاشورا در اين شهرستان است. در مراسم مشعل گراني روستاي خور، مشعل به شکل استوانه اي است که از  تسمه آهني تشکيل شده که بعضي از آن ها بلندتر است و پايه مشعل فلزي و حدود دو متر ارتفاع دارد اين مشعل را در شب نهم محرم روشن مي کنند درمراسم "سنگ زني" روستاي درخش، سنگ عبارت است از دو تکه چوب استوانه اي هشت سانتيمتري که نخي از آن عبور کرده و در پشت دست قرار مي گيرد. اين روستا هشت نفر سنگ زن دارد که از شب پنجم محرم اين کار را همراه هيات با آهنگ نوحه سينه زني يا زنجيرزني انجام مي دهند و يا نوحه جداگانه مي خوانند. مردم معتقدند که سنگ زني به نشانه سنگي است که کفار به دندان رسول خدا زده اند.

*استان سمنان

اجراي تعزيه، تشکيل هيات هاي عزاداري، سينه زني و زنجيرزني، حرکت شتران با کجاوه به عنوان نمادي از کاروان کربلا و اسرا، نخل گرداني، اطعام دادن و نذري دادن بويژه در شب هاي تاسوعا و عاشورا و شام غريبان از جمله سنت هايي است که هر سال در ماه محرم در استان سمنان برگزار مي شود. تعزيه يکي از اين سنت هاست که طرفداران زيادي دارد، هنرمندان اين استان تعزيه را نوعي هنرنمايي براي تثبيت و تجلي نهضت حسيني و قيام عاشورا مي دانند و معتقدند زيبايي نهضت کربلا در تعزيه ناب و اصيل متجلي مي شود. تعزيه در حقيقت نوعي پيام رساني است که براي نهادينه کردن فرهنگ عاشورا مي توان از آن استفاده کرد. "نخل گرداني" به خصوص در شهرهاي سمنان و شاهرود مرسوم است که نمادي از تشييع جنازه امام حسين (ع) است، همچنين حرکت شتران با کجاوه ها که نمادي از کاروان کربلا و اسرا است. برپايي خيمه نيز يادآور خيمه هاي امام حسين(ع) در کربلاست، اطعام دادن و نذري دادن در ماه محرم مخصوصا در شبهاي تاسوعا و عاشورا به عزاداران حسيني يکي ديگر از رسوم اين استان به شمار مي رود. مردم شهر شاهرود نيز از دوران قديم در روز پنجم محرم به ياد جان فشاني هاي حضرت ابوالفضل العباس(ع)، آيين طوق بندان (علم بندان) را با شور و احساسات مذهبي خاصي برگزار مي کنند. آنان با برپايي اين آيين نمادين نشان مي دهند که اگر در هنگام شهادت علمدار کربلا نبودند که به ياريش بشتابند امروز همه آماده اند تا به ياد آن روز علم حضرت ابوالفضل العباس (ع) را برافراشته نگاه دارند. تکيه بازار شاهرود که به "تکيه زنجيري" معروف است و از بزرگترين تکاياي اين شهر شاهرود به حساب مي آيد وظيفه جمع آوري طوق ها و برگزاري دسته طوق- بندان را بر عهده دارد. عاشقان ابوالفضل العباس(ع) سپس در قالب هياتي به سوي مساجد و تکاياي ديگر به راه مي افتند و در طول مسير به چاوشي و خواندن مصيبت مي پردازند.

*استان سيستان و بلوچستان

نوحه خواني، سينه زني، زنجيرزني، برگزاري زيارت عاشورا، تعزيه خواني از جمله آيين هاي معمول مردم سيستان در ايام محرم به شمار مي رود. پخت حليم و شعله زرد، امتناع مردم سيستان از پخت غذا در سه روز قبل از واقعه عاشورا، پشت بام رفتن ريش سفيدان و تلاوت قرآن و ذکر دعا براي اعلام رسيدن ماه محرم و برگزاري مجالس روضه و عزاداري در منازل از جمله آداب خاص مردم سيستان در ماه محرم و ۱۸روز پس از آن است. تعزيه درسيستان به صورت روز شمار اجرا مي شود به اين صورت که شبيه خوانان هر روز ماه محرم را به يکي از ياران امام حسين (ع) مثلا حضرت علي اکبر(ع) و يا حضرت ابوالفضل (ع) اختصاص مي دهند. در بلوچستان مردم اهل تسنن با آغاز ماه محرم خود را در سوگ سرور و سالار شهيدان سهيم دانسته و با اجراي برنامه هاي وعظ و سخنراني درمحافل مذهبي به استقبال از اين ماه مي روند. با آغاز اولين روز از ماه محرم امامان جمعه، پيش نمازان مساجد و ملايان اهل تسنن با سخنراني در مساجد و محافل مذهبي، مردم را از اهميت اين ماه آگاه مي سازند و با روايت احاديث مختلف سعي دارند مظلوميت امام حسين (ع) و نقش وي در اسلام و همچنين عظمت اين ماه پر برکت را به نمازگزاران منتقل کنند. در ماه محرم زنان دست از انجام کارهايي مثل حصيربافي و سوزن دوزي بر مي دارند و بيشتر سعي دارند خود را با ذکر و تسبيح و نماز و روزه مانوس کنند. اکثر مردمان بلوچستان و برادران و خواهران اهل تسنن روزهاي تاسوعا و عاشورا روزه مي گيرند، آنها بر اين باورند که گرفتن روزه در اين ايام اجر و ثواب بسياري دارد. پخت انواع غذاهاي محلي از قبيل حلوا، خورشت و برنج و همچنين پخش شير و خرما ميان خانواده هاي کم درآمد از ديگر آيين هاي روزهاي تاسوعا و عاشورا در بلوچستان است. مردم چابهار با برپايي آيين هاي نوحه خواني، تعزيه، روضه خواني، سخنراني، سينه زني و زنجير زني همچنان ياد قيام سرور و سالارشهيدان را زنده نگاه داشته اند. در ظهر عاشورا مردم محلي در بندر مرزي چابهار با آداب و رسوم خاصي با آتش زدن خيمه ها به ياد اسيران کربلا بر سر و سينه مي زنند و با حضرت زينب (س) و اسيران همدردي مي کنند. زنان پاکستاني مقيم چابهار نيز دردهه اول محرم بانوحه خواني و برپايي آيين هاي ويژه به سوگواري پرداخته و در شب تاسوعا نيز با بستن حجله حضرت قاسم(ع) به عزاداري خاص حضرت قاسم (ع)   مي پردازند.

*استان قزوين

هيات هاي مذهبي استان قزوين براي تجليل از مقام ممتاز علمدار کربلا حضرت ابوالفضل (ع) علامتي تهيه و به هنگام عزاداري علامت و چهل چراغ را پيشاپيش هيات حمل مي کنند. عزيمت هزاران مشتاق اهل بيت و عزادار حسيني از سراسر کشور به شهر قزوين وحضور در حسينيه "آقا سيد جمال" با سابقه بيش از يکصد سال دراين شهر براي برآورده شدن حاجت ها وشفاي بيماران بر غناي عزاداري ها وسوگواري امام سوم شعيان مي افزايد. دخيل بستن روي علامت، عزاداري و حضور دسته هاي سينه زني و زنجير زني در کوچه و خيابان ها و اجتماع آنان در زيارتگاه "امامزاده حسين"از برنامه هاي هيات هاي مذهبي در دهه اول محرم است. بارگاه "امامزاده حسين(ع)" که در بين مردم قزوين به "شاهزاده حسين" معروف است از فرزندان امام هشتم رضا(ع) بوده و درروزهاي تاسوعا و عاشوراي حسيني محل عزاداري هيات هاي مذهبي شهر قزوين است.

*استان کهگيلويه و بويراحمد

صداي سنج و طبل عزا در شهرها و روستاها، شيون و زاري مردان و زنان عزادار حسيني، شور و نشاط پيران و جوانان عاشق اهل بيت همگي نشان از غم و اندوه شيفتگان امام حسين (ع )در کهکيلويه و بويراحمد دارد. نماد هايي از کربلا و قبر شش گوش حضرت علي اکبر(ع) ساخته شده از آلومينيوم و چوب و نصب لامپ هايي با رنگ هاي مختلف ، زيبايي خاصي به مراسم اين شهر مي بخشد. اين سمبل هاي مذهبي که بر روي پايه هاي فلزي ، در شهر ياسوج گردانده مي شود و سياه چادرهايي که با پارچه هاي سبز و سياه پوشيده شده حکايت از رويداد عظيم تاريخي عاشورا و صحراي کربلا دارد. در آيين هاي عزاداري ابا عبدالله الحسين (ع) هر شب در اين سياه چادرها، خار و خاشک هايي به آتش کشيده مي شود که بيانگر گوشه هايي از صحنه کربلا و اسارت حضرت زينب (س) و امام سجاد (ع) است. برگزاري نمايش هايي از صحنه هاي کربلا بويژه شهادت امام حسين (ع) و يارانش از ديگر برنامه هاي عزاداراي در اين منطقه است.

*استان کرمانشاه

اعتقاد و باور خاص مردم به حضرت ابوالفضل العباس (ع)، علي اکبر(ع) ، علي اصغر(ع) ، حربن يزيد رياحي و زنان و کودکان سيدالشهدا(ع)، در اين ايام و برگزاري آيين هاي ويژه سوگواري به نام آنان نمونه ايي ازباورداشت هاي مذهبي مردم اين استان است. يکي از آيين هاي عزاداري در اين ماه علم بندي است که از يک روز مانده به ماه محرم تا روز هفتم اين ماه در مناطق شهري و روستايي استان گيلان برگزار مي شود. درروز اول اين مراسم مردم مناطق مختلف با پذيرايي از عزاداران در مساجد و حسينيه ها در بعد از ظهر با تشکيل دستجات مختلف سينه زني و خواندن نوحه پرچم هاي سياه را به نشانه عزاداري سيدالشهدا(ع) به بالاي سردر مساجد و گنبدهاي آن نصب مي کنند. اين مراسم در دهکده تاريخي ماسوله و شهرستان مذهبي آستانه اشرفيه جلوه ايي ويژه دارد و هرساله افراد مختلفي براي شرکت دراين مراسم به اين روستا مي آيند. پخت نوعي شيريني به نام "ککه" يا "کشته"، دادن شربت و نصب منبع هاي آب در اطراف مساجد و سطح شهر، اطعام دهي ، پرداخت نذورات ، راه اندازي علم و کتل ، حمل پرچم هاي سبز با عبارت هاي "يا حسين شهيد" به وسيله کودکان و نوجوانان و سقاشدن کودکان سياهپوش با عنوان نذر حضرت علي اصغر (ع) از جمله جلوه هاي زيباي آيين هاي سوگواري در اين منطقه است.

*استان مازندران

برخي از مردم در يکي دو روز قبل از ماه محرم در استقبال از اين ماه در خانه خود مراسم روضه خواني برپا مي کنند و اطعام مي دهند. يکي از آيينهای خاص ماه محرم در مازندران آيين " نخل گرداني " در روستاي "نوا" در شهرستان آمل است. از روز اول تا هفتم محرم مردم به عزاداري مي پردازند و سعي مي کنند در اين روزها کليه نذورات خود را ادا کنند و براي مراسم نخل گرداني آماده شوند. در روز هفتم محرم، مردم روستاي نوا و بسياري از اهالي اطراف به کنار نخلي مي روند و به آن سلام مي کنند.روز هشتم محرم نخل را بيرون مي آورند و در محله ها مي گردانند مردم نيز به همراه نخل مي روند. در روز هشتم، نهم و دهم، همراه نخل گرداني، نذوراتي مانند "شير" بين مردم توزيع مي شود. نخل را به در هر خانه که مي برند، صاحب خانه نذر خود مانند شربت، خرما شير، دود کردن اسپند را به جاي مي آورد و اگر نذر قرباني کردن گوسفند باشد قرباني مي کند. در شامگاه عاشورا، که شام غريبان است، نخل را دور محل مي گردانند و همه مردم پابرهنه و شمع به دست همراه نخل به امامزاده محل مي روند و تا صبح به سينه زني و عزاداري مي پردازند. دسته گرداني يکي ديگر از مظاهر مشخص مراسم عزاداري در ايام محرم است که با اشکال زنجيرزني  سينه زني، شام غريبان و مراسم قوم بني اسد، نواي ياحسين را از مساجد و تکايا به خيابان ها مي کشاند و جلوه هاي عشق و ارادت مردم به امام حسين(ع) و خاندان مطهرش را به رخ عالم مي کشد. برخي از روستاها از گذشته در اين دو روز پذيراي عزاداران حسيني بوده اند و همچنان با حفظ اين سنت در روزهاي عاشورا و تاسوعا از همه کساني که براي عزاداري مي آيند پذيرايي مي کنند. اين کار به صورت عمومي صورت مي گيرد و همه مردم روستا در اين روز در حد مقدورات خود براي عزاداران غذا تهيه مي کنند. از آداب و رسوم بومي منطقه غرب مازندران که سال ها است نسل به نسل چون امانتي گرانمايه به نسل حاضر رسيده، آيين "کرنازني" در محرم است.  کرنا زني" ويژه عزاي امام حسين (ع) بوده و در محلاتي چون آخوند محله، نارنج بن، تالش محله فتوک و سادات محله شهرستان رامسر و برخي مناطق استان گيلان سابقه اي چند قرني دارد. امروز در معدود شماري از روستاهاي غرب مازندران و شرق گيلان مراسم" کرنا زني" انجام مي گيرد و متاسفانه روز به روز اجراي اين آيين کم رنگتر مي شود. اين آيين با آغاز ماه محرم شروع مي شد و در واقع نوعي وسيله براي اعلام برپايي سينه زني و نوحه خواني براي گرامي داشت شهداي کربلا بود و مردم با شنيدن طنين ناله " کرنا "در مجلس عزا حضور مي يافتند. معمولا هيات هاي عزادار عصر تاسوعا در مساجد جمع شده و شب عاشورا را تا به صبح در مسجد بيدار مي ماندند و در سپيده دم پس از اداي فريضه نماز صبح عزاداران پيشاپيش کرناچي ها به سوي گورستان ها حرکت مي کردند.پيش از حرکت دسته هاي سينه زني، نواي حزن انگيز کرنا در حالي که سکوت همه جا را فرا گرفته بود،در فضاي مسجد طنين انداز مي شد و کساني که مشتاق حضور در عزاداري بودند با شنيدن صداي " کرنا" از دور و نزديک به مسجد مي آمدند و هيات را همراهي مي کردند. آيين " کرنازني " بيشتر به صورت دسته جمعي و در محوطه مسجد انجام مي گرفت و علاوه بر روزهاي تاسوعا و عاشورا در سوم و هفتم شهادت امام حسين(ع) و يارانش نيز کرنا نواخته مي شد. دسته هاي کرناچي مشتمل بر دو سر گروه و بين پنج تا هفت نفر کرناچي بودند و گاهي سر کرناچي که رهبري کرناچيان را بر عهده داشت آهنگي را شروع به نواختن مي کرد و کرناچيان از وي پيروي مي کردند يا او آهنگي را مي نواخت و کرناچيان ديگر دم مکمل آن را مي نواختند. سرکرناچي آهنگ يا امام سر مي داد و کرناچيان ياحسين را در دميدنشان بيان مي داشتند و اين نواختن تا زمان خستگي ادامه داشت و گاهي هم کرناچيان پيشاپيش هيات ها در بيرون از مسجد حرکت مي کردند. به گفته برخي کرناچي ها هنر " کرنازني" چندين قرن است که در خاندانشان موروثي است. گرچه امروز در اين مناطق، کرنا زني آن شور و حال گذشته را ندارد اما عاشقاني هستند که اين رسم بر جاي مانده از نياکان خود را هنوز در ماه محرم انجام مي دهند.

*استان مرکزي

 "نخل گرداني" يکي از آيين هاي ويژه عزاداري براي تکريم امام حسين(ع) در شهرستان خمين است که سابقه آن به بيش از ‪ ۴۰۰سال مي رسد. در روز عاشوراي حسيني مراسم نخل گرداني که از ديرباز از خاندان هاي قديم اين خطه نسل به نسل در ميان آنان به ارث رسيده است اجرا مي شود. اين نخل به منزله "عماري" حضرت امام حسين (ع) با حالتي شبيه خيمه، از چارچوب هايي به شکل چادر صحرايي ساخته شده و با پارچه هاي سبز و مشکي، سپرو شمشير، کلاه خود و تصاوير معصومين تزيين مي شود. اين نخل به روايتي به منزله خيمه امام حسين (ع) و به روايتي تابوت آن حضرت است. عزاداران خمين هرسال در روز عاشورا، نخل را از محل خود واقع در کنار امامزاده شاهزاده ابوطالب به سمت ميدان ‪ ۱۵خرداد و از آنجا به "چاله نخل" در مرکز شهر حمل مي کنند. مردم منطقه معتقدند که با گذشتن از زير اين نخل، امام حسين (ع) حافظ خود و فرزندانشان مي شوند. آيين سوگواري "طوق گردان" يکي از آداب و رسوم کهن مردم شهر ساوه در ماه محرم و روز سوم است. دراين آيين عزاداران حسيني در قالب هيات هاي سينه زني و زنجير زني طوق يا علامت آن هيات را به خانه يکي از صاحبان نذر انتقال مي دهند و پس از ذبح گوسفند توسط صاحب نذر، طوق را با آب و گلاب شست و شو مي دهند. مردم عزادار پس از شست و شو و تزيين طوق، آن را طي مراسمي همراه بانوحه خواني و مرثيه سرايي با تشريفات خاص جهت اداي سلام به بارگاه امامزاده سيد علي اصغر (ع) شهر ساوه منتقل مي کنند. در اين مراسم پس از اداي سلام واحترام به دراين بارگاه مقدس، طوق را به هيات هاي عزاداري و مساجد حمل مي کنند. مردم ساوه مراسم "طوق گردان" را بيانگر آغاز حرکت لشکر امام حسين(ع) به سمت کربلا و شروع عزاداري محبان آن حضرت و تداوم راهش مي دانند.