تار و پود عبادت، خوف و طمع است

عقیق: قرآن حکیم در آیه 56 سوره اعراف می فرماید: وَ لَا تُفْسِدُواْ فىِ الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَ ادْعُوهُ خَوْفًا وَ طَمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِینَ / در زمین آن گاه که به صلاح آمده است فساد مکنید. و خدا را از روى بیم و امید بخوانید. و رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است.
خداوند در این آیه به یکی از مهم ترین اصول اعتدال در درون آدمی که نشانه های آن در عبادت و پرستش آدمی هم متجلی می شود اشاره می کند. اعتدال آن است که آدمی نه آن قدر از رحمت واسعه خداوند مأیوس باشد که هیچ امیدی به مغفرت و بخشش او نداشته باشد بنابراین لذت و حلاوت بندگی آرام آرام در ذهن و ذائقه اش چرکین شود و نه آن که هیچ خوف و ترسی از لغزش های احتمالی خود در قلبش نباشد که در آن صورت هم بعید نیست سر از عصیان و طغیان درآورد.
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان با اشاره به بخش آغازین این آیه - وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها- می فرماید: در این عبارت خداوند دستور مى‏دهد به اصلاح امور مردم، و ریشه‏کن ساختن ظلم از میان آنان. در مرحله دوم دستور مى‏دهد به اینکه عبادت‏شان مانند عبادت بت‏پرستان از یکى از دو راه خوف و طمع نباشد، بلکه در هنگام عبادت هم خوف داشته باشند و هم طمع.

ایشان در ادامه به بحث تاریخی درباره انتظارات و رفتارهای بت پرستان در دوره جاهلیت نسبت به بت هایشان می پردازند و می افزایند: بت‏ پرستان بت‏هاى خود را یا از سر ترس و براى محفوظ بودن از شرشان مى ‏پرستیدند یا به طمع خیرات و برکات آنها در برابرشان خاضع مى‏ شدند. اما این رویه بطورى که تجربه شده است آدمى را به ترک عبادت وادار مى‏سازد، چون عبادت از راه خوف تنها و بدون امید معمولا انسان را دچار نومیدى و وادار به ترک عبادت مى‏کند، هم چنان که عبادت تنها از راه امید و بدون خوف نیز انسان را به وقاحت و بیرون شدن از دایره عبادت وا مى‏ دارد، لذا فرمود:" وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً" تا هر یک از خوف و طمع، مفاسد دیگرى را جبران نموده و عبادت نیز مانند سایر کائنات در مجراى ناموس عام جهانى، یعنى ناموس جذب و دفع قرار گیرد.

اما خداوند در بخش پایانی این آیه - إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ- اعتدال در عبادت و اجتناب از فساد در روى زمین بعد از اصلاح آن را" احسان" خوانده، و کسانى را که به این دستورات عمل کنند"محسنین" نامیده، که رحمت خدا نزدیک به آنان است.
در اینجا ممکن است کسى اشکال کند که چرا نفرمود:" رحمة اللَّه قریبة" جواب داده شده که: چون"رحمت" مصدر است و در مصدر، مذکر و مؤنث یکسان است. بعضى در جواب این اشکال گفته‏اند: در حقیقت منظور از"رحمت" احسان است، و چون احسان مذکر است، لفظ"قریب" را نیز مذکر آورد. بعضى دیگر گفته ‏اند:" قریب" بر وزن فعیل و به معناى مفعول است و در فعیل به معناى مفعول، مذکر و مؤنث یکسان است، هم چنان که در آیه17 سوره شورى نیز فرموده:" لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ".

اما در تفسیر نمونه هم در این باره آمده است: مراد قرآن کریم از این که مى‏گوید: "خدا را با ترس و امید بخوانید" این است که نه آن چنان از اعمال خود راضى باشید که گمان کنید هیچ نقطه تاریکى در زندگى شما نیست که این خود عامل عقب‏گرد و سقوط است، و نه آن چنان مأیوس باشید که خود را شایسته عفو خدا و اجابت دعا ندانید که این یأس و نومیدى نیز خاموش کننده همه تلاشها و کوششها است، بلکه با دو بال"بیم" و"امید" به سوى او پرواز کنید، امید به رحمتش و بیم از مسئولیتها و لغزشها.
و در پایان آیه براى تأکید بیشتر روى اسباب امیدوارى به رحمت خدا، مى‏گوید: "رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است" ممکن است این جمله یکى دیگر از شرائط اجابت دعا باشد، یعنى اگر مى‏خواهید دعاى شما، دعاى توخالى و تنها گردش زبان نباشد باید آن را با "اعمال نیک" خود همراه سازید، تا به کمک آن، رحمت الهى شامل حال شما گردد و دعایتان به ثمر رسد و به این ترتیب در این دو آیه اشاره به پنج قسمت از شرائط قبولى دعا شده است: نخست اینکه از روى تضرع و در پنهانى باشد، دیگر اینکه از حد اعتدال تجاوز نکند، سوم اینکه با تولید فساد و تبهکارى همراه نگردد، چهارم اینکه توأم با بیم و امید متوازن باشد، پنجم اینکه با نیکوکارى توأم گردد.