جایگاه مسجد جمکران به روایت مراجع عظام تقلید

عقیق: بعد از انتصاب حجت‌الاسلام ‌والمسلمین رحیمیان به تولیت مسجد مقدس جمکران از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی، تولیت جدید به منظور ارائه گزارش و دریافت نظرات به دیدار مراجع معظم تقلید شتافت و از آنجا که سخنان این بزرگان حاوی نکات ارزشمندی در جهت شناخت هرچه بیشتر این مسجد فراملی است که مقام معظم رهبری از آن با عنوان «پایگاه عظیم تشیع» یاد کرده‌اند، متن بیانات این مراجع عظیم الشأن از شماره جدید مجله «پاسدار اسلام» در ادامه می‌آید:

 

آیت‌الله مکارم شیرازی: من از قدیم‌الایام به آنجا(مسجدجمکران) عشق می‌ورزیدم

مسأله مهم این است که ما در زمانی زندگی می‌کنیم که راه‌های فساد به سوی جوامع بشری کاملاً گشوده شده است. ما در مقابل این زهر‌ها باید پادزهر داشته باشیم. در مقابل این عوامل فساد باید عوامل اصلاح داشته باشیم. یکی از آن‌ها می‌تواند چیزی مانند مسجد جمکران باشد. مسجد جمکران باید جاذبه داشته باشد و هفته‌ای چند صد هزار نفر به سوی خودش جذب کند؛ اینجا بیایند و توبه کنند، مسائلی را بشنوند و آثاری ببینند. امثال این گام‌های مختلف را باید برداریم تا با این مفاسدی که در حال غلبه بر جامعه است مقابله کنیم.

من تعجب می‌کنم از کسانی که باز هم درباره مسجد جمکران منفی‌بافی می‌کنند. ما می‌گوییم حسن بن مثله جمکرانی‌ای بود یا نبود؛ اما مسجدی هست که نام امام زمان در آن برده می‌شود و عبادتی هست که عبودیت خالص است؛ صد مرتبه «ایاک نعبد و ایاک نستعین»، چنین عبادتی چنان جذابیتی ایجاد کرده که هفته‌ای صدها هزار نفر و در ایام مخصوص میلیون‌ها نفر به این مکان می‌روند.

کدام عقل اجازه می‌دهد که با این چنین مرکز مؤثری مخالفت کنند؟ به خصوص که آن مسأله تاریخی در خواب نبوده و در بیداری اتفاق افتاده. این مسأله را علمای بزرگ تأیید کرده‌اند و مخالفت‌کنندگان نباید در مقابل علما بایستند.

به هر حال این مخالفت‌ها با تریبونی که می‌تواند گروه زیادی را از فساد باز دارد و به مکتب پیروان اهل ‌بیت(ع) دعوت کند باعث تعجب است. به همین دلیل من هم از قدیم‌الایام به آنجا عشق می‌ورزیدم و چند کار هم کردیم تا در مقابل کسانی که درباره این مسجد منفی‌بافی می‌کنند، به سهم خودمان بر مسجد صحه بگذاریم؛ یکی مرکز شیعه‌شناسی است که مرکز بسیار عظیمی است و مباحث مربوط به شیعه و امام زمان(عج) که در شهر مقدس قم آغاز شده، به آنجا منتقل می‌شود تا در کنار یک مرکز عبادی، یک مرکز فرهنگی قوی نیز باشد.

دومین کار، انتقال شبکه ولایت به آنجاست که کارهای ساخت استودیو در حال انجام است. شبکه ولایت شبکه‌ای است به زبان فارسی، عربی و انگلیسی که مسائل مربوط به شیعه و اهل بیت(ع) را به تمام دنیا پخش می‌کند. سومین اقدام، ساخت درمانگاه است که ما امیدواریم درمانگاه بسیار مجهزی ساخته شود تا مردم به قصد استشفا به آنجا بیایند. ما در آنجا تا امروز 3-2 میلیارد تومان خرج کرده و می‌کنیم. این درمانگاه باید راه‌اندازی شود و این گوشه‌ای از آثار عشق ما به این مرکز است.

ظرفیت این مرکز بیشتر از این است و می‌شود با برنامه‌ریزی‌های جامع و کامل، از این ظرفیت استفاده بیشتری کرد که هر کس به آنجا می‌آید با دست پر برگردد و یکی از قطب‌های اسلامی منحصر به ایران نباشد و از مناطق مختلف بتوانند مشرف بشوند؛ به‌ خصوص که فرودگاه قم هم در حال راه‌اندازی است و از مناطق مختلف می‌توانند به آنجا بیایند، توسل بجویند و اصلاح شوند و بازگردند.

یکی از نکات مهم این است که بیشترین مشتریان جمکران جوانان هستند، همان جوانانی که در خطر هستند. این واقعاً نقطه قوت بسیار خوبی برای جمکران است که می‌تواند جوانان را جذب کند.

برنامه‌هایی که فرمودید برنامه‌های خوبی است و لازمه سفره پهن کردن این است که غذا هم تهیه شود، جا هم تهیه شود و فضا فضایی باشد که مردم دچار مشکلات نشوند. امکانات مسجد جمکران باید توسعه پیدا کند؛ به اندازه توسعه امکانات، حضور مردم بیشتر می‌شود و پذیرش بیشتری صورت می‌گیرد.

من به سهم خودم آماده‌ام تا جایی که وقت و توانم اجازه می‌دهد در خدمت این مرکز باشم. چون می‌دانم باعث اصلاح بسیاری از جوانان می‌شود، باعث پیشرفت مکتب شیعه می‌شود. منتها مراقب باشید خرافات را با آن نیامیزند. من شنیده‌ام لابه‌لای این زوّار، افراد فرصت‌طلبی می‌آیند، یکی خود را مأمور امام زمان معرفی می‌کند، یکی می‌گوید نایب خاصّم، دیگری بشارت ظهور می‌دهد و مردم را گول می‌زنند و سرکیسه می‌کنند.

باید نیروهای اطلاعاتی و امنیتی در میان جمعیت باشند و جلو این افراد را بگیرند. هر جا که محل استفاده باشد، محل سوءاستفاده هم هست. چون نیت شما و همکاران‌تان خالص است، إن‌شاءالله امام زمان(عج) کمک می‌کند و پیشرفت خوبی می‌توان کرد.

آیت‌الله شبیری زنجانی: این مسجد واقعیتی است که نمی‌توان آن را انکار کرد

اگر کسی در مسأله تاریخ مسجد ایجاد شبهه کند، قضایای مستقیم و متواتر یقینی‌ای که خیلی از افراد با رفتن به آنجا و توسل پیدا کردن، مشکلات مهم‌شان حل شده را نمی‌تواند انکار کند.

این مسجد مکانی است که اولیا و مقدسین و رجال معنوی، سالیان دراز در آنجا توسل به شخص اول فعلی عالم داشته‌اند. بنابر این مسجد جمکران قطعاً مورد عنایت خداوند است و طبیعی است که مشکلات در آنجا حل شود. ما می‌دانیم که خیلی از افراد به حسب ظاهر مشکلات لاینحل داشتند و به آنجا رفتند و مشکل‌شان حل شده است.

امام خمینی(ره) بیماری داشتند که احتمال نجات از آن بعید به نظر می‌رسید، و هنوز این خبر بین مردم منتشر نشده بود، پسر دایی ما دکتر ولایی برای رسیدگی با یکی از وزرا آمدند و گفت: «حال ایشان وخیم است» کسی هم نمی‌دانست که ایشان مریض شده‌اند. ما با یکی از رفقا گفتیم «باید برویم مسجد جمکران برای توسل». رفتیم و الحمدلله خطری که احتمال نجات از آن بعید به نظر می‌آمد حل شد. به هر حال ما تجربه این چنینی در باره مسجد جمکران داریم، اشخاص دیگر هم تجربه‌های مختلفی دارند.

این مسجد محل امیدی برای مردم است. إن‌شاء‌الله خدمتی که به مسجد جمکران می‌شود، خدمت به شرع مقدس و ولایت است و ما تا حد توان برای دست اندرکاران دعا می‌کنیم که بتوانند اینجا را خوب حفظ کنند.

گاهی اعتقادات و حفظ اعتقادات وابسته به همین‌هاست. همین که بیایند و ببینند که مشکلات حل شده، خود این در حفظ دین خیلی دخالت دارد. من امیدوار هستم خداوند به همه آقایان توفیق کامل و جزای خیر در دنیا و آخرت بدهد.

در همایشی که درباره کتاب تاریخ قم برگزار شده بود حاضر شدم، همان کتابی که تاریخ جمکران در آن آمده و در سال 378 هجری قمری نوشته شده است. این کتابی است که راجع به حضرت معصومه(س) هم مطالبی دارد. کتاب بیش از 1000 سال قدمت دارد و مورد اعتماد است. اینها اولاً همه شاهد بر تأیید مسجد جمکران است. مگر عبارتی که آن عبارت هم مشخص شد غلط است. می‌گفتند شیخ صدوق رحمت‌الله‌ سال ساخت جمکران را سال 393 هجری قمری ذکر کرده است در حالی که سال فوت ایشان 381 قمری است. این چگونه ممکن است؟ اما بعداً این مشکل حل شد به اینکه شباهت بین «تسعین» و «سبعین» باعث اشتباه شده است، بالاخره معلوم شد 393 اشتباه بوده و تاریخ درست آن 373 بوده است که در زمان حیات شیخ صدوق بوده و از این ناحیه نیز اشکالی به تاریخ ساخت مسجد نیست.

آیت‌الله صافی گلپایگانی: من افتخار می‌کنم که خادم این مسجد باشم

از خداوند متعال برای همه آرزوی مزید توفیق می‌کنم و امیدوارم که همه در این مقاصد بزرگ و با اهمیتی که دارید إن‌شاء‌الله موفق باشید و بتوانید کاری کنید که ترویج دین و امر تعظیم شعائر که الحمدلله در مسجد مقدس جمکران برقرار شده و برقرار بوده است، روز به روز توسعه پیدا کند و مردم از توجهات حضرت ولیّ عصر(عج) بهره‌مند شوند. امیدوارم که این مقاصد فراهم بشود.

همان طور که فرمودید، مسأله و قضیه مسجد جمکران و ولایت و توجه به این مقام مقدس خیلی خیلی با اهمیت است و بزرگان و علما و اشخاصی که ملتفت بودند، همیشه مواظب بودند که در حدی که بتوانند، از این مکان مقدس بهره‌مند باشند و استفاده کنند. إن‌شاء‌الله که این برنامه‌ها توسعه پیدا کند. این توجهی که خود به خود در مردم پیدا شده، مسأله مهمی است. البته این توجه همیشه بوده و با کیفیت‌های مختلف همیشه عرض ارادت می‌کرده‌اند، اما این حضور و این همه جمعیت که به اینجا می‌آیند، نشانه یک توجه خاص است. اینجا باید مورد استفاده مردم باشد و منافع معنوی‌ای که خداوند متعال در نظر دارد شامل حال مردم شود.

إن‌شاء‌الله این برنامه‌ها روز به روز مناسب‌تر باشد و اثرگذار باشد. علما و بزرگان ما همه به مسجد جمکران افتخار می‌کردند مرحوم پدرم رحمت‌الله‌علیه پیاده به مسجد جمکران می‌رفتند. در آن زمان اسب بود و بعضی به ایشان اصرار می‌کردند شما سوار بشوید. می‌گفتند من می‌خواهم پیاده باشم. این کار را با کیفیت خاصی انجام می‌دادند. ما باید توجه داشته باشیم که قداست این مسجد باید خیلی بیشتر حفظ شود و محافظت بشود؛ مخصوصاً جنبه‌های دینی و مذهبی... گرچه تا حدی فراهم شده و باید بیشتر شود. اینها مسائلی است که باید رعایت شود و هر چه بیشتر رعایت شود، إن‌شاء‌الله روز به روز بر عظمت امر افزوده می‌شود.

مسجد جمکران الحمدلله رونق خاصی پیدا کرده و علت این رونق را هم من معنوی می‌دانم که یکباره مردم این ‌طور حضور پیدا کردند و و می‌آیند و خسته نمی‌شوند و باز هم می‌آیند و باز هم می‌آیند. امیدوارم إن‌شاء‌الله شما و همه کسانی که در این راه خدمت می‌کنند، بتوانند روز به روز توفیق بیشتری پیدا کنند و بدانند که تعظیم امر حضرت ولی عصر(عج) باید در همه جا باشد، در همه امور باید باشد و ما باید مواظب باشیم که هیچ‌ کس فراموش نکند. مرحوم آیت‌الله‌العظمی آقای بروجرودی به طلاب سفارش می‌کردند که در مسافرت و سخنرانی و هر جا که می‌روید، حضرت را فراموش نکنید، یعنی باید همیشه یادتان باشد. این موضوع نکته‌هایی دارد که اگر بخواهم عرض کنم طولانی می‌شود. در همه برنامه‌ها هر کس می‌خواهد حرف بزند، هر کس می‌خواهد صحبت کند، هر کس می‌خواهد سخنرانی کند، باید به یاد امام زمان(عج) باشد و هر طور شده به یک اسمی و به هر نوعی اسم حضرت را ببرند. این نباید فراموش شود. این توصیه، نکته خیلی دقیقی دارد که از بعضی روایات هم استفاده می‌شود، این مسأله بسیار با اهمیت است. امیدوارم شما توفیق پیدا کنید و برنامه‌های تعظیم امر حضرت إن‌شاء‌الله بیشتر و بیشتر باشد و رونق بیشتری بگیرد.

خلوص نیت کسانی که در اینجا هستند هم مهم است؛ باید خلوص نیت داشته باشند، اگر فکرهای دیگری باشد ، به جایی نمی‌رسد، باید مواظب باشند. امیدوارم موفق باشید و مردم هر چه بیشتر از مسجد جمکران بهره‌مند بشوند و استفاده کنند. برنامه‌هایی باید اجرا شود که اسباب ترویج دین باشد و مردم بیشتر علاقه‌مند بشوند

روزی خدمت مرحوم آیت‌الله بروجردی مشرف بودم، شخص محترمی آمد و از مرحوم آیت‌الله بروجردی سؤال کرد که این نماز مسجد جمکران را می‌توانیم به قصد ورود بخوانیم؟ یعنی این نماز را قبول دارید؟ خیلی مهم بود که ایشان بفرماید. ایشان مقداری تأمل کرد و فرمودند «بخوانید، به قصد ورود». این خیلی مهم است. اینکه مرحوم آیت‌الله بروجردی بگویند به قصد ورود بخوانید خیلی مسأله مهمی است.

من افتخار می‌کنم که خادم این مسجد باشم، خلوص نیت کسانی که در این مکان مقدس هستند هم مهم است؛ باید خلوص نیت داشته باشند، امیدوارم موفق باشید و مردم هر چه بیشتر از مسجد جمکران بهره‌مند بشوند و استفاده کنند.

آیت‌الله نوری همدانی: شما باید در این پایگاه مهم، او را به دنیا بشناسانید

خداوند متعال به شما توفیق داده تا در پایگاه بزرگی مانند مسجد مقدس جمکران، برای شناساندن نقش ائمه(ع) خصوصاً حضرت ولی عصر(عج) تلاش کنید. ما پایگاه‌های متعددی داریم ولی مطالب منتشر شده در هر پایگاه باید با آن امام مرتبط باشد.

وقتی به نجف می‌رویم، آنجا پایگاه مهمی است که با بیان  مطالب مربوط به ولایت و غدیر تناسب دارد.

آخرین پایگاه، پایگاه امام عصر(عج) است و خیلی کار می‌توان در آن انجام داد و باید اینجا را به حدی تجهیز کرد که پاسخگوی دنیایی باشد که تشنه معارف اهل‌بیت(ع) است.

یکی از این مطالب، استضعاف و استکبار است. آیه 6 سوره قصص در این مورد است و بسیار پرمحتوا است که ائمه به آن تأکید می‌کردند. حضرت امیر(ع) می‌فرمایند: قسم به خدایی که دانه را شکافته، آن پروردگاری که انسان را آفریده، این دنیایی که به ما پشت کرده روزی به ما اقبال خواهد کرد؛ مثل همان ناقه‌ای که چموش است، ولی به فرزند خودش توجه می‌کند. امام سپس این آیه را خواندند. حضرت امیر علیه‌السلام فرمودند مستضعفین اهل‌بیت پیغمبر هستند. «ولیبعث الله مهدیهم و یعزهم و یذل اعدائهم». در تفسیر آیه آمده که نگاه کردند به امام حسن و امام حسین(ع) علیهما السلام «فبکی و قال انتم المستضعفون بعدی». امام عصر که متولد شدند، این آیه را خواندند. بنابراین این آیه خیلی پرمحتوا است. معنایش این است که در دنیا استضعافی خواهد آمد و چند قرن است که مسلمانان دچار استضعاف می‌شوند. مستضعف با ضعیف فرق دارد. مستضعف کسی است که امکانات دارد و قدرت دارد، اما سلطه‌گران آمده‌اند و بر اینها سلطه پیدا کرده‌اند و از همه جهت استضعاف به وجود آورده‌اند؛ استضعاف فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و...

استکبار یعنی خودبزرگ‌بینی و خودبزرگ‌سازی. هم خودشان را بزرگ می‌بینند و هم خودشان را بزرگ کردند و این نتیجه تضعیف دیگران است. مستکبرین در مقابل مستضعفین هستند. کسانی که ذاتاً قابلیت و استعداد و امکانات داشتند، اما در زیر سلطه مستکبران کوبیده شدند و مستضعف شدند و آن‌ها بر تمام شئون زندگی اینها مسلط شدند؛ هم فرهنگ‌شان، هم سیاست‌شان، هم اقتصادشان. چند قرن به همین ترتیب بوده و ادامه هم دارد.

وقتی صحیفه نور و آثار و کلمات امام، این فقیه فرزانه، مدیر، مدبر، شجاع، قهرمان میدان علم و قلم و بیان و عارف و حماسه‌آفرین، مجاهدی قدرتمند، فریادگری با صلابت امام خمینی(ره) را مطالعه می‌کنیم، می‌بینیم در این 22 جلد صحیفه نور، که یک جلد آن فهرست و 21 جلد دیگر صحیفه است، امام(ره) در تمام مجلدات نسبت به مستضعفان توجه خاصی دارند و رسالت خود و کار خود را قیام برای نجات مستضعفان از چنگال مستکبران می‌داند. این یک مسأله ساده نیست که یک شخصی این قدر قدرت پیدا کند و تحول در کل جهان به وجود بیاورد. امروز کل مستکبران جهان تحت‌تأثیر اقدامات امام خمینی مضطر و پریشان شده‌اند. امام تحولی در دنیا به وجود آورد که چهره مستکبران را به مردم شناساند. راه‌های نفوذ آن‌ها را برای ما معین کرد و راه استخلاص از چنگال آن‌ها را نشان داد.

کسی که مستضعفان را نجات خواهد داد، حضرت مهدی(عج) است و شما باید در این پایگاه مهم، او را به دنیا بشناسانید. به هر حال پایگاهی که امید می‌آفریند، پایگاهی که قدرت را به مستضعفان می‌دهد، مستضعفان جهان را از چنگال مستکبران نجات می‌دهد، همین پایگاه جمکران و فرهنگ جمکران است و این خیلی نیاز به کار دارد. ما روایات فراوانی در همین‌باره از حضرت مهدی(عج) داریم که برای مردم بیان نشده است. یکی از مطالب خیلی مهم، فتنه آخرالزمان است. یکی از دلایل آن اعجازات است، اعجاز اهل بیت(ع) که جریان‌های چند صد سال بلکه هزار سال بعد را با تمام جزئیات بیان کرده‌اند. اینها معجزه‌های بسیار بزرگی است. سوره‌ای هست در قرآن به نام سوره محمد؛ سوره چهل و هفتم قرآن است. در آیه 17 سوره مبارکه محمد آمده: «فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا السَّاعَهَ أَن تَأْتِیَهُم بَغْتَهً فَقَدْ جَاء أَشْرَاطُهَا فَأَنَّی لَهُمْ إِذَا جَاءتْهُمْ ذِکْرَاهُمْ» روایات فراوانی از اهل‌ بیت(ع) حاکی از این است که این آیه مربوط به آخرالزمان است.

قدیمی‌ترین تفسیر ما تفسیر «علی بن ابراهیم» است. در آنجا 65 علامت برای آخرالزمان ذکر شده است که پیغمبر خدا(ص) در حجة‌‌الوداع کنار خانه کعبه ایستادند و فرمودند: «الا أخبرکم باشراط الساعه». پیامبر(ص) علامات آخرالزمان را بیان کردند. نزدیک‌ترین فرد به پیامبر در آن لحظه سلمان بود. سلمان تعجب کرد و گفت: «إن ذلک لکائن». چنین چیزی خواهد شد؟ پیغمبر فرمودند «بله. چنین چیزی خواهد شد.» سلمان تعجب می‌کرد. اما ما امروز در دنیا این علامت‌ها را می‌بینیم. می‌بینیم در جریان حمله به افغانستان، مستکبرین نیروهای‌شان را از کشورهای مختلف برای حمله به مسلمانان جمع کردند و از مشرق و مغرب حمله‌ور شدند. «فالویل لضعفاء امتی منهم، والویل لهم من اللهف لایرحمون». در روایات ما این مطالب را می‌بینیم و می‌دانیم چنین اتفاقاتی به وقوع خواهد پیوست. وظیفه ما چیست؟

یکی از فتنه‌های بزرگی که در آخرالزمان به وجود می‌آید، از فتنه سامری بدتر و بالاتر است، از فتنه دجال بالاتر است. اینها جای تحقیق و پژوهش بسیاری دارد و برای مردم هم بیان نشده است. مردم نمی‌دانند منظور از دجال چیست. منظور از سفیانی چیست. یمانی چیست. اینها همه در روایات ذکر شده است. این روایات باید برای مردم بیان بشود تا مردم بدانند در فتنه آخرالزمان وظیفه‌شان چیست و چه خواهد شد. باید در برابر مردم افق روشنی باز شود تا بدانند امیدشان حضرت مهدی(عج) است و بدانند چگونه ظهور خواهد کرد و بعد از آن چه خواهد کرد.

روایاتی که ما درباره حضرت مهدی(عج) داریم، درباره هیچ امامی به این اندازه روایت نداریم. شما احتیاج به تجهیزات فراوان دارید. باید هفته‌ای چند ساعت در تلویزیون و رسانه‌ها به طور منظم وقت داشته باشید که بتوانید این معارف را بعد از تحقیق و مطالعه برای مردم بیان کنید، برای دنیا بیان کنید تا راهنمایی و روشنگری صورت بگیرد؛ همین بیدارگری که از ایران سرچشمه گرفت و کشورهای مسلمان را درنوردید و حتی وارد اروپا و آمریکا شد.

به همین دلیل بود که آن‌ها ترسیدند از اینکه در مصر، لیبی، بحرین و عربستان، حکومت اسلامی به وجود بیاید و دست به کار شدند. حرکتی که با الله ‌اکبر شروع شد و بعد از نماز جمعه آغاز شده، حرکت اسلامی است. ولی این حرکت را طوری لوث کردند و در آن دخالت کردند و همچنان هم مشغول هستند که مبادا مثل ایران بشود و منتهی به یک حکومت اسلامی بشود. ما در برابر اینها کاری نکرده‌ایم. امروز باید یک‌دل و یک‌جهت در برابر دشمن بایستیم و مانع از لوث شدن حرکت اسلامی بشویم. لازم است این کار صورت بگیرد. لازم است ما یک جبهه قوی مستضعفان را شکل بدهیم و افراد سرشناس و کسانی که مردم به آن‌ها ایمان دارند و اعتقاد دارند و سوابق درخشان دارند در آن حضور داشته باشند، مثل سیدحسن نصرالله که در لبنان است. ما اگر یک نفر مثل ایشان در عراق داشتیم، در یمن داشتیم، در عربستان داشتیم، و در جاهای دیگر اینچنین کسانی بودند، اینها را با همدیگر مرتبط می‌کردیم و همه سینه سپر می‌کردند در مقابل استکباری که نمی‌خواهد این حرکت‌ها به ثمر برسد. در آن صورت همه با هم بودند. شرط اول این کار هم این است که اینها کفن‌پوش باشند. خودشان را برای شهادت آماده کنند. اگر اینچنین انسان‌هایی بودند، می‌توانستند حرکت‌های منطقه را راهنمایی کنند و مرم هم دلگرم می‌شدند. چون اینچنین رهبری‌ای نبود، مصر به این شکل درآمد، تونس به آن شکل درآمد، بحرین به آن شکل درآمد. اینها همه حرکت‌های اسلامی بود. چرا به این روز افتاد؟ چون راهنما و رهبر و تشکل نداشتند.

دنیای امروز در همه زمینه‌ها نیازمند این است که مستضعفان تشکل داشته باشند، با هم ارتباط داشته باشند، جلو بیفتند و در برابر استکبار سینه سپر کنند؛ در مقابل استکبار که می‌خواهد این حرکت‌ها به ثمر نرسد. این از این طرف. از طرفی هم شما باید کار کنید، شما باید راه را نشان بدهید که بر اساس روایاتی که از اهل‌بیت(ع) درباره فتنه‌‌های آخرالزمان داریم، و خیلی فتنه سختی است، چه باید بکنیم و وظیفه مسلمان‌ها چیست. لازم است نیرو جذب کنید و آن‌ها را متشکل کنید، از همه کشورها با شما باشند و اینجا پایگاهی بشود که بیایند درس بگیرند. این روایات، از معجزات اسلام است. بیشتر از هزار سال است که این مطالب گفته شده است. مردم باید اینها را یاد بگیرند و منتظر باشند که وقتی اینطور شد، روز به روز مستکبران صحنه را ترک می‌کنند و جهان برای مسلمانان آماده‌تر می‌شود.

خلاصه اینکه شما خیلی جای کار کردن دارید. جنابعالی هم که الحمدلله چندین سال توفیق داشتید در محضر امام و رهبر معظم انقلاب، امام(ره) و رهبر معظم انقلاب دامت‌ برکاته حضور داشته‌اید. شما با فرهنگ آن‌ها از ما هم آشناتر هستید. آشنا بودن با فرهنگ آن‌ها، برای شما توفیقی است. شاید فکر کنید از تهران به غربت آمده‌اید، اما نه، این یک توفیق است. خداوند به شما توفیق داده است. شما هم باید برای این پایگاه خیلی مهم تلاش کنید. گرچه تجهیزات و وسایل می‌خواهد. بیشتر از همه، افراد می‌خواهد؛ افراد اهل مطالعه، اهل دقت و تحقیق و درد آشنا که با داشتن یک دردی به شما کمک کنند. باید افرادی دلسوز و دردآشنا داشته باشید و جذب کنید. باید ده‌ها یا صدها نفر داشته باشید و هر کدام در بخشی از روایات و آیات کار کنند تا بتوانیم این معارف را به دنیا عرضه کنیم. چون فرهنگ‌ها بالا رفته، مردم می‌پذیرند.

امروز گرفتاری کشورهای اسلامی مثل اردن و عربستان و بحرین و... مسائل سیاسی است، چرا که استکبار و استبداد بر اینها مسلط شده، اما در خود اروپا و آمریکا که 99 درصد در مقابل یک درصد، مشکل‌شان اقتصادی است، ما باید تبلیغ کنیم و به آن‌ها جواب بدهیم که اسلام پاسخگوی همه احتیاجات است و از نظر اقتصادی هم جواب دارد. بنده چون دو سال نماینده امام(ره) در اروپا بودم، می‌دانم که مشکل اقتصادی خیلی مهم است. آنجا یک عده مخصوصی ثروت‌ها را در دست دارند؛ بانک‌ها و تشکیلات دارند، دولت‌ها را به وجود می‌آورند و دولت‌ها که به وجود آمدند به نفع آن‌ها قوانین وضع می‌کنند. برای مثال در کشورها جنگ‌افروزی می‌کنند تا اسلحه‌شان را بفروشند. ما باید به این 99 درصد بگوییم که اسلام پاسخگوی شماست. آنجا هر روز تظاهرات است. آن‌هایی که مورد اعتراض‌اند، همان ثروتمندان هستند. همه چیز دست آن‌هاست. آن‌ها از خودشان که نمی‌خواهند مایه بگذارند؛ کاری می‌کنند که مردم بیشتر پریشان بشوند و محروم‌تر بشوند. این است که جمع می‌شوند و نتیجه نمی‌گیرند. ریاضت اقتصادی چیست؟ یعنی فشار بیشتر به همان مردم وارد می‌کنند. از ما می‌پرسند، می‌گوییم اسلام نجات‌دهنده و پاسخگو است. جمکران پایگاهی است برای پاسخ دادن به همه مشکلات امروز بشر، و برای نشان دادن افق روشنی در برابر مردم جهان. جمکران پایگاهی است که همه مستضعفان را با هم متحد و متشکل کنید؛ همانطور که خداوند متعال موسی و فرعون را متشکل کرد تا قیام کنند. کار شما باید این باشد. بنده به سهم خودم به عنوان یک طلبه از طلاب حوزه علمیه قم در خدمت شما حاضرم. با توجه به سوابقی که جنابعالی دارید این کار از عهده شما خارج نیست. خیلی خوشوقت شدیم. ان‌شاءالله ‌تعالی تحول عظیمی به وجود بیاورید. ان‌شاءالله ‌تعالی خداوند به همه عزیزان که خدمت‌شان هستیم، توفیق طی نمودن این راه عنایت بفرماید.

آیت‌الله سبحانی: من تعجب می‌کنم از برخی افراد که نسبت به این مسجد توجه کامل را ندارند

مسجد جمکران از دو حیثیت برای ما حائز اهمیت است؛ اول اینکه اینجا مسجدی است که وقتی در آن نماز می‌خوانیم سر تا پا توحید است. در نمازی که ما در آنجا می‌خوانیم کراراً می‌گوییم «ایاک نعبد و ایاک نستعین». اینجا قبل از آنکه خانه امام باشد، خانه خداست. به جهت اینکه ما در آنجا خدا را توحید می‌کنیم. کسانی که علاقه‌مندند توحید در جهان گسترش پیدا کند، ببینند عملی که در اینجا هست، نمازی که در اینجا هست، مظهر توحید در عبادت و توحید در استعانت است. چه مسجدی بالاتر و چه عملی بالاتر از آنکه انسان را به توحید دعوت کند؛ که بداند معبود فقط خداست و آنکه کمک می‌کند خداست. اگر به مضمون نمازی که در آنجا خوانده می‌شود توجه کنیم، برای ما نکات مهمی دارد.

دوم اینکه این مسجد همه ما را به محبوب خودمان، و به موعود تمام ملل متصل می‌کند. «السلام علی المهدی الذی وعدالله به الامم». مسجد جمکران مسجد امام زمان(عج) است و آمدن به اینجا در حقیقت یک نوع زنده کردن خاطره امام زمان(عج) است که در دل‌ها به او توجه پیدا می‌کنیم.

نباید غفلت کنیم که این مسجد دو امتیاز دارد که در جاهای دیگر این دو امتیاز کم است و یا نیست؛ هم دعوت به توحید و دعوت به اینکه معبود و مستعان یکی است، و هم توجه دادن ما به اینکه باید به یاد امام‌مان باشیم.

گاهی سؤال می‌کنند که این همه دعا می‌کنیم «عجل ‌الله ‌تعالی‌ له الفرج» برای چیست؟ اولاً احتمال دارد دعای ما مستجاب شود. ثانیاً خود این دعا، زنده کردن نام امام زمان و خاطره امام زمان(عج) در دل‌هاست. این دعاها ما را به یاد کسی می‌اندازد که امام فعلی است؛ فعلیت امام با ایشان است. این دعاها برای ما یک سرمایه معنوی است.

من تعجب می‌کنم از برخی افراد که نسبت به این مسجد توجه کامل را ندارند و از مزایای این مسجد آگاه نیستند؛ مخصوصاً مزایای معنوی. مردم از اصفهان و شیراز و جاهای دیگر می‌آیند و دو رکعت و چهار رکعت نماز در اینجا می‌خوانند و نوعی تحول فکری در آن‌ها پیدا می‌شود و تا یک هفته نسبت به گناه بیمه هستند. خود این برای ما سرمایه است. یکی از وسایل بیمه شدن و گناه نکردن و حتی کمتر گناه کردن جوانان همین است. از آنجا که برمی‌گردد یک نوع تحول فکری در او پیدا می‌شود.

یک توصیه کوچک دارم؛ ـ البته ادب آموختن از لقمان غلط است، شما لقمان و حکیم زمان هستید ـ و آن اینکه از تمام ظرفیت‌های این مسجد استفاده شود. خصوصاً برای نمازگزارانی که از خارج می‌آیند و زبان فارسی بلد نیستند، به زبان‌های دیگر جزوه‌های مختلفی آماده باشد. این جزوه‌ها علاوه بر اینکه باید تاریخ مسجد را بیان کند، مطالبی هم درباره حضرت ولی‌عصر(عج) به زبان ترکی، آلمانی و انگلیسی به غیرفارسی‌زبان‌ها انتقال بدهد. این جزوه‌ها باید مختصر و 16 صفحه یا 32 صفحه باشد. مطالعه کتاب 100 صفحه‌ای و 200 صفحه‌ای مشکل است، اما اگر 16 یا 32 صفحه باشد، راحت‌تر است. باید در همه موضوعاتی که مربوط به حضرت مهدی(عج) یا مربوط به تشیع است این کار انجام شود. این مسأله باید خیلی جدی گرفته شود. بخش فرهنگی مسجد جمکران که بحمدلله خوب است و تا امروز کتاب‌های زیادی منتشر کرده و من گاهی خودم به این بخش آمده‌ام، باید کار را جدی‌تر دنبال کند. اگر به این بخش عنایت شده، که حتماً شده، از این به بعد افزایش پیدا کند. در حقیقت این بخش باید یک نوع دارالمبلغین یا دارالتبلیغ برای تبلیغ حضرت حجت(عج) باشد و همه موضوعاتی که درباره ایشان وجود دارد.

من عرائضم را کوتاه می‌کنم و از حضرتعالی و هیئت همراه تشکر می‌کنم. والسلام علیکم و رحمت‌الله و برکاته.

آیت‌الله یزدی: باید توجه داشته باشیم که حضرت حجت(عج) به خاطر حضرت معصومه(س)به این نقطه توجه کردند

خوشامد عرض می‌کنم خدمت جنابعالی و همکاران و دوستان محترمی که در خدمت‌شان هستیم. همین‌طور که توضیح فرمودید، شهر مقدس قم در روایات و کلمات بزرگان، «عُش آل محمد صلوات‌الله‌ و سلامه ‌علیه‌وآله» تلقی می‌شود. معنای این عبارت این است که از صدر اسلام و از آن روزهای اولیه اسلام، قم پایگاه اصلی شیعه بوده و در تاریخ تکاملی خود فراز و نشیب‌های زیادی را گذرانده تا اینکه امروز به یک نقطه نسبتاً مورد توجه جهانی رسیده است. شخصیت‌های برجسته‌ای که اشاره فرمودید، صحابه ائمه، شیعیان و همچنین علمای بزرگ تاریخ صد ساله اخیر حوزه علمیه و علمای قبل از تأسیس حوزه علمیه که در این شهر بوده‌اند، همگی نشانه قداست شهر مقدس قم هستند.

خوشبختانه در کتب تاریخی هم وضعیت تاریخی شهر قم تا حدود زیادی بیان شده و کتاب‌هایی در این زمینه نوشته شده است. مرحوم دوانی ـ خدا رحمت‌شان کند ـ یک کتاب تاریخ درباره قم دارند که نسبتاً کتاب جامعی است. کتاب‌های دیگری هم نوشته شده است. اصولاً درباره شهر قم منابع زیادی هست که وضعیت آن را نشان می‌دهد.

شاید مقصود از عبارت «نواحیها و ضواحیها» که در روایات آمده، اشاره به وضعیت امروز شهر قم باشد. در روایتی از امام رضا علیه‌السلام آمده که «اِذا عَمَّتِ الْبَلْدانَ الْفِتَنُ فَعَلَیْکُمْ بِقُمْ وَ حَوالیها وَ نَواحیها فَاِنَّ الْبَلاءَ مَدْفُوعٌ عَنْها. هنگامى که فتنه‏ها شهرها را فراگرفت بر شما باد به قم و حوالى آن و نواحى آن، زیرا بلا از آن برداشته شده است.» (تاریخ قم، ص 97؛ بحارالانوار، ج 60، ص 14)

ظاهراً منظور از نواحی قم این نیست که به روستاهای قم که نقاط خوش آب و هوایی است بروید و استراحت کنید، اینکه خیلی لطفی ندارد، چون در شهرهای دیگر و نواحی و اطراف شهرهای دیگر جاهای خوش آب و هوای بهتری هست. تفسیر یا تأویل نمی‌کنم اما برداشت من از اطراف و نواحی قم که در روایات اشاره شده این است که تنها به نقطه مرکزی قم نگاه نکنید و به اطراف قم و مسائلی که در نواحی آن وجود دارد و امکاناتی که در اطراف آن هست هم توجه داشته باشید. به هر حال مقصود روایت، صرفاً پیدا کردن نقطه‌ای که خوش آب و هوا باشد و دارای رفاه باشد نیست، بلکه مقصود روایت این است که نقطه‌ای را پیدا کنیم که در پرورش ما دخالت داشته باشد و ما را از فتنه‌ها حفظ کند.

ما طلبه‌ها معمولاً می‌گوییم «تناسب حکم و موضوع»؛ معنای تناسب حکم و موضوع این است که از موضوع می‌فهمیم که حکم چه می‌خواهد بگوید و برای چیست. وقتی فتنه‌ها سراغ شما می‌آید، یعنی فتنه شما را سرگردان می‌کند که نمی‌دانید راه و چاه چیست، نمی‌دانید چطور باید زندگی کرد، و نمی‌دانید کدام طرف درست می‌گوید. مسأله‌ای پیش می‌آید، یکی راست است، یکی چپ است، یکی میانه است، یکی تندرو است، یکی کندرو است و نمی‌دانید تکلیف چیست. روایت فرموده است در این موارد «علیکم بقم و ضواحیها»؛ بروید به قم و اطراف قم.

اینکه در روایت آمده «به قم و اطراف آن بروید»، مقصود این نیست که به یک نقطه خوش آب و هوا بروید تا از فتنه محفوظ بمانید. نمی‌گوید هیچ کاری نکنید و بروید یک جایی استراحت کنید و بعد ندانید چه می‌گذرد در کشور. این تفسیر، تفسیر غلطی است.

اگر به کسی که نمی‌داند کجا می‌خواهد برود و چطور می‌خواهد زندگی کند، بگویند برو جایی که اصلاً ندانی زندگی یعنی چه، این درست است؟ اینکه بگوییم وقتی فتنه به وجود آمد، روستایی در قم را پیدا کن که نه آب و نه برق و نه تلفن و نه تلویزیون و نه هیچ دیگر نداشته باشد و آنجا استراحت کن تا وقتی که محیط آرام بشود و برگردی به زندگی‌ات، این راهنمایی و ارشاد است؟ قطعاً ارشاد نیست.

قم و نواحی قم یعنی برو جایی که راه را نشانت می‌دهند، جاهایی که هدایتت می‌کنند، جایی که می‌توانی از فتنه خلاص بشوی و به راحتی راه حق و راه خیر را و راه خدا را پیدا کنی. الحمدلله امروز به احترام برپایی نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، مقدار زیادی راه روشن شده و مسائل خیلی معلوم است. الحمدلله رهبری آگاه و بیدار داریم، فقیه عالی ‌مقام و بزرگواری در رأس این نظام در مسائل وارد می‌شوند، هدایت می‌کنند و راهنمایی می‌کنند. با اطمینان به رهنمودهای رهبری می‌توان راه را پیدا کرد. من بارها عرض کرده‌ام؛ کشوری که رهبری دارد، نباید آدم‌ مضطرب در آن زیاد باشند. چون به هر حال راه را از رهبر می‌پرسد و آنچه که خیر است در آن پیش می‌رود. اما در همین شرایط هم احیاناً مسائلی پیش می‌آید که واقعاً کسانی این طرف قضیه، کسانی آن طرف قضیه، افکار مردم را متشتت می‌کنند. بنابراین این حدیث باید این چنین معنا بشود که در چنین مواقعی به قم بروید و از قم و اطراف آن بخواهید.

من از این روایت این طور می‌فهمم که وقتی فتنه‌ها بر شما عارض شد، مسجد جمکران یکی از آن ضواحی و نواحی‌ای است. اینکه امام عصر(عج) اشاره می‌کنند که اینجا مسجد است و باید اینجا مسجد بسازید، بعید است مقصود فقط این باشد که بیایید اینجا و دو رکعت نماز بخوانید و بروید. اگر اینطور بود، مسجد امام هست، مسجد امام حسن عسکری(ع) که اینجا هست. قبل از این مسجد هم مساجد قدیمی منسوب به ائمه(ع) هست. اگر آنطور بود، حضرت حجت(عج) باید به مسجد امام حسن عسکری(ع) اشاره می‌کردند. ولی گفته‌اند اینجا؛ که از اطراف قم هم حساب می‌شده است. گفته‌اند اینجا مناسب مسجد است و باید مسجد ساخته شود. مسجد جمکران به اشاره حضرت ساخته می‌شود تا پایگاهی برای ارشاد و هدایت به وجود بیاید. البته نماز هم یکی از راه‌های هدایت و ارشاد است.

شاید من و شما و دوستانی که سن‌شان اجازه می‌دهد یادشان باشد که مسجد جمکران مسجد کوچکی بود و دو اتاق کوچک هم در اطراف آن بود. ولی بحمدلله بعد از پیروزی انقلاب اسلامی همین‌طور که سایر واحدهای ارشادی و هدایتی رشد پیدا کرد، حوزه‌های علمیه رشد پیدا کرد، علما و بحث‌های علما رشد کرد، کتاب‌ها و تألیفات و رشته‌های علمی و دینی افزایش یافت، مسجد هم به همان تناسب رشد پیدا کرد و امروز بحمدلله امکانات خوبی هم در آن فراهم شده که مورد توجه مردم است.

نکته اصلی این است که زائر یا مؤمنی که به مسجد مقدس جمکران می‌آید و می‌خواهد دو رکعت نماز بخواند، خود این نماز یک نوع ارشاد و هدایت است، اما اکتفا به این نماز کافی نیست. نماز تحیت که برای همه مسجدهاست. اما نماز منسوب به حضرت بقیةالله(عج) خاص این مسجد است و من نمی‌دانم چطور ممکن است مؤمنی این نماز را با صد بار «ایاک نعبد و ایاک نستعین» بخواند و عوض نشود و حالش دگرگون نشود. ممکن است کسی در مراحل اولیه مثل عادت نمازهای یومیه بگوید «ایاک نعبد و ایاک نستعین» و به معنای آن هم توجهی نکند، اما اینکه گفته‌اند صد بار باید بگویی، یعنی اینکه در بیستمین بار یا سی‌امین بار، نمازگزار و زائر تغییر کند و تکان بخورد که آیا واقعاً راست می‌گویی که «ایاک نعبد و ایاک نستعین»؟ من مطمئن هستم 90 درصد کسانی که این نماز مقدس را می‌خوانند، در همین تکرار ایاک نعبد و ایاک نستعین مقداری تغییر می‌کنند و توجه پیدا می‌کنند و ما باید آن‌ها را آموزش بدهیم که این نماز با نماز یومیه فرق دارد و تکرار «ایاک نعبد و ایاک نستعین» فلسفه دارد، دلیل دارد، جهت دارد و فقط وِرد نیست، فقط رمز نیست. مثل دعاها و دستورات دراویش و صوفیه نیست. این دستوری است که از ناحیه امام(ع) اشاره شده و از ناحیه معصومین(ع) اشاره شده، برای اینکه مؤمنین تغییر کنند و توجه عمیق‌تری پیدا کنند.

بنابراین هدف مسجد مقدس جمکران در حقیقت ارشاد و هدایت و راهنمایی اشخاص است تا از فتنه‌ها نجات پیدا کنند. خوشبختانه و بحمدلله امروز به نقطه‌ای رسیده‌ایم که می‌بینیم در شب‌های چهارشنبه یا شب‌ها و روزهای دیگر افرادی هستند که به اینجا می‌آیند یا به زیارت حضرت معصومه(س) می‌آیند و دو رکعت نماز می‌خوانند و برمی‌گردند. این یعنی چه؟ این چه جاذبه‌ای است که می‌بینیم کسی که شاید هیچ مشکلی نداشته باشد، می‌آید اینجا و برمی‌گردد و یکی دو بار که می‌آید اینجا و برمی‌گردد، دلبستگی پیدا می‌کند و علاقه خاصی پیدا می‌کند؟ گویی می‌فهمد یک جاذبه دیگری اینجا وجود دارد، فقط جاذبه عمارت و ساختمان و نقشه‌ها و در و دیوار نیست، بلکه جاذبه‌های دیگری هم وجود دارد.

بنابراین یکی از مقدس‌ترین نقاطی که می‌تواند آدم را از فتنه نجات بدهد جمکران است. معنای نجات از فتنه این است که وقتی زائر به اینجا می‌آید توجه‌اش به خدا بیشتر شود و در و دیوار با او سخن بگوید، گوینده با او سخن می‌گوید، نماز جماعت آنجا با او سخن بگوید، مراسمی که برگزار می‌شود با او سخن بگوید.

توجه به مسأله فرهنگی و مسائل تبلیغی، یک نقطه اصلی رشد مسجد جمکران است. رشد فقط فضای تعمیر و توسعه دادن نیست. خیلی هم تند نروم و جسارت نکنم؛ مسجدالحرام را هم توسعه دادند، مسجدالنبی را هم توسعه دادند ولی بعد می‌بینید که چندین برابر حاجیان کتاب چاپ می‌کنند. امسال ایرانی‌ها چند نفر رفته بودند مکه؟ اما 500 هزار جلد کتاب فارسی وهابی در عربستان تهیه شده و در اختیار فارسی‌زبان‌های مختلف گذاشته شده است؛ چه ایرانی‌ها و چه دیگر فارسی‌زبان‌ها. این یعنی چه؟ یعنی او از این فرصت استفاده می‌کند که هدف سوء خود را تبلیغ کند ولی وقتی در 15 شعبان اینجا مراسمی برگزار می‌شود و میلیونی جمعیت به اینجا می‌آیند یا حرم حضرت معصومه(س) را زیارت می‌کنند، چند جزوه و کتاب هست که به تناسب سنین مختلف به کودک و نوجوان و مسن و پیرمرد و فاضل و عالم داده شود؟ چند کتاب به آن‌ها می‌دهید یا چند تابلو هست که زائران را تکان بدهد؟

بحث را کوتاه کنم نجات از فتنه برای اشخاص مختلف فرق می‌کند، به‌ خصوص نسل جوان امروز. کسی که امکانات و وسایل دارد، ممکن است با دوستش به سینما برود، به ورزشگاه برود، ماهواره ببیند، یا حتی فیلم نامناسب ببیند. ممکن است همین کس با دوست خود به جمکران بیاید. این را چطور می‌خواهید هدایت کنید؟ باید به زبان خودش با او صحبت کنید. با شرایط فکری و فهم خودش با او صحبت کنید. باید در ذهن و فکر او تغییر ایجاد کنید؛ از تابلوها و نوشته‌ها استفاده کنید. شنیدنی‌ها هم البته جای خودش را دارد. اما باید شرایطی فراهم کرد که وقتی این جوان در حال راه رفتن است، چیزهایی ببیند که روی او تأثیر بگذارد. تابلویی را ببیند که او را تکان بدهد.

دیدنی‌ها اثر خودش را دارد. به همین دلیل است که مقام معظم رهبری می‌گویند شهرها باید چهره اسلامی داشته باشد. یعنی کسی که یک شهر را می‌بیند، معلوم بشود این شهر، شهر اسلامی است. وقتی رهبری این قدر ظریف و دقیق هستند که می‌گویند معماری‌های شهرستان‌ها باید اسلامی باشد، طبیعی است که مراکز هدایت و ارشاد بیشتر از اینها باید جنبه‌های اسلامی ایرانی داشته باشد. اسلامی ایرانی یعنی اینکه به مکتب خاندان عصمت و طهارت نزدیک‌تر باشد.

در این جاده جدیدی که اسم آن را هم بلوار پیامبر اعظم(ص) گذاشته‌اند و خودبه‌خود تسهیلاتی هم فراهم کرده و افراد بیشتری هم می‌توانند از این مسیر به جمکران بروند و در مدت‌زمان کمتری زائران را به جمکران می‌رساند، چند تابلو هنری هست؟ این تابلوها چه چیزی دارند؟

یک جمله هم بگویم و عرضم را ختم بکنم. نکند کسانی از تهران بیایند اینجا و دو رکعت نماز بخوانند و برگردند و کاری به حضرت معصومه(س) نداشته باشند، نمی‌توانیم بگوییم این کار درستی است. درست است که جمکران یک مسجد است و با اشاره حضرت بقیة‌الله(عج) ساخته شده و فضائل مسجد را دارد و در ردیف مساجد درجه یک عالم اسلامی حساب می‌شود، اما نسبت به مرقد مطهر حضرت معصومه(س) نباید رقابت به گونه‌ای باشد که زائران، حرم حضرت معصومه(س) را فراموش کنند، بلکه باید توجه داشته باشیم که حضرت حجت(عج) به خاطر حضرت معصومه(س) به این نقطه توجه کردند. حضرت معصومه(س) مرکز قم حساب می‌شوند و مسجد جمکران «ضواحیها». «علیکم بقم و ضواحیها»؛ حوزه علمیه در کنار حضرت معصومه(س) است و زائر طبعاً با مراجع آشنا می‌شود، با طلبه‌ها آشنا می‌شود. کسی که تقدس مسجد او را تا اینجا کشانده ، باید بداند که اینجا قم است و قم شدن این شهر به خاطر حضرت معصومه(س) است.

منبع:مشرق