گزارش از کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی
کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی مجموعه‌ای عظیم از ذخائر اسلامی است که از جنس عرش روی فرش بنا شده و ویژگی‌های خاص آن موجب شده شهره آفاق در جهان باشد.
عقیق:برای شناخت هر فرهنگ و تمدن، به کتب و دست نوشته‌هایی که از آن دوران به جا مانده است مراجعه می‌شود تا فرهنگ آنان مورد ارزیابی قرار بگیرد. دین اسلام، کامل‌ترین و جامع‌ترین دینی است که از سوی خداوند برای مردم زمین نازل شده است و در آن کتاب و کتابخانه سنگ بناى فرهنگ و تمدن اسلامى به شمار می‌رود.نظر به اینکه مهمترین معجزه نبی مکرم اسلام کتاب و نخستین پیام آن «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ» است، کتاب در میان مسلمانان از ارزش والایی برخوردار است.
برگ‌های زرین تقویم تاریخ نشان می‌دهد که علما و فرزانگان اسلامى با استفاده از کتاب نقشی اساسى در انتقال علم و فرهنگ ایفا کرده و سفارشات فراوانی داشته‌اند. در سده‌هاى نخستین، بسیارى از عالمان، فقیهان، محدثان و دانشوران مسلمان به تدوین علوم اسلامى پرداختند و رساله‌ها، کتاب‌ها و مجموعه‌هایی ارزشمند در رشته‌هاى گوناگون به نگارش در آوردند و از این رهگذر هزاران کتابخانه تاسیس شد که هر یک گنجینه‌ای از تمدن و فرهنگ به شمار می‌رود.
آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى (ره) که یکی از بزرگترین علما و مراجع قرن اخیر در جهان تشیع به شمار می‌رود بزرگترین فرهنگبان میراث اسلامى در چهار سده اخیر به شمار مى‌آید.
این عالم برجسته از سنین جوانى در جمع‌آورى ذخایر و میراث عظیم فرهنگى علماى اسلام اهتمام داشت و به تنهایی مقابل چپاولگران فرهنگ ایستاد و آثار ارزشمند و نسخه‌های بسیار نفیس اسلامى را از چنگ آنان بیرون کشید و به جمع‌آورى ذخایر اسلامى پرداخت.
نتیجه سال‌ها تلاش و از خودگذشتگی این عالم فرزانه، تاسیس کتابخانه‌اى است که اکنون شهره آفاق شده و یکى از بزرگترین کتابخانه‌هاى جهان اسلام به شمار می‌رود.
گام‌های نخستین برای تاسیس کتابخانه
بنیان این کتابخانه بزرگ، در زمانی که آیت‌الله مرعشی‌نجفی در نجف اشرف به تحصیل اشتغال داشتند شکل گرفت و با توجه به اینکه در آن روزگار ارزش و اهمیت میراث اسلامى چندان روشن نبود ایشان با تهیه فهرستى از کتب ارزشمند خطى و چاپى نادر را که در کمتر کتابخانه‌اى یافت می‌شد، تهیه کرد. سپس با تلاش فراوان به مجموعهاى نفیس از نسخه‌هاى خطى و کتاب‌های چاپى نایاب دست یافت.
با مهاجرت ایشان از عراق به ایران که در سال ١٣٤٢ قمری صورت گرفت، مجموعه‌هاى فراهم شده به ایران انتقال یافت و ایشان این مجموعه را در منزل شخصى خویش نگه‌داری می‌کرد و به جمع‌آورى دیگر نسخه‌هاى نفیس همت گمارد.
جمع‌آورى تدریجى کتاب‌ها و استقرار آن‌ها در چند اتاق منزل شخصی، ایشان را با کمبود مکان مواجه ساخت. به همین دلیل ٢٧٨ نسخه خطى نفیس که بیشتر به فارسى بودند را به کتابخانه دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران و شمار بسیارى از نسخه‌هاى خطى و چاپى دیگر خود را به کتابخانه‌هاى آستان قدس رضوى در مشهد مقدس، آستانه حضرت معصومه (ع) در قم، آستانه حضرت شاهچراغ در شیراز، آستانه حضرت عبدالعظیم در شهر رى و مدرسه فیضیه در قم اهدا کرد که مجموعه این کتب به هزاران جلد می‌رسد.
آیت‌الله مرعشى نجفی پس از تاسیس مدرسه مرعشیه در سال ١٣٨٥ قمری با تخصیص 2 اتاق در این مدرسه به کتابخانه مجموعهاى از کتاب‌هاى چاپى و بخشى از نسخه‌هاى خطى جمع‌آوری شده را به این مکان انتقال داد و سپس با حضور بسیارى از علما و مدرسان حوزه علمیه قم کتابخانه جدید گشایش یافت.
بنای کتابخانه‌ای بزرگ به دلیل استقبال بسیار گذاشته شد
استقبال روزافزون پژوهشگران و محققان این کتابخانه را با کمبود جدى فضا مواجه کرد و این موضوع موجب شد چهار سال بعد زمینى به مساحت یک‌هزار مترمربع، روبه‌روى مدرسه مرعشیه که در حال حاضر کتابخانه در طبقه سوم آن قرار دارد خریدارى شد و در سال ١٣٩٠ قمری به دست مبارک آیت‌الله مرعشى کلنگ بناى کتابخانه‌اى بزرگ بر زمین زده شد.
پانزدهم شعبان ١٣٩٤ قمری کتابخانه عمومى آیت‌الله مرعشى‌نجفى (ره) با بیش از 16 هزار جلد کتاب خطى و چاپى و با حضور تعداد بسیارى از استادان و محققان و طلاب حوزه علمیه قم افتتاح شد.
با بزرگ شدن کتابخانه و اطلاع یافتن دانشمندان برای استفاده از این منابع ارزشمند حضور علاقه‌مندان و مشتاقان بیشتر شد به همین دلیل در سال ١٣٥٨شمسی 500 مترمربع دیگر از زمین‌های سمت غربى کتابخانه خریداری و به قسمت قدیمی این کتابخانه اضافه شد و این مجموعه ارزشمند با زیربنای چهار هزار و 500 متر در پنج طبقه به محفلی برای مشتاقان و علاقه‌مندان تبدیل شد.
فرمان امام خمینی (ره) به گسترش کتابخانه آیت‌الله مرعشی‌نجفی
استقبال بى‌نظیر حوزویان و دانشگاهیان کتابخانه را برای چندمین بار با کمبود فضا رو به رو کرد. به همین دلیل امام خمینى (ره) طى حکمى که در تاریخ ٢٤ اسفند سال 67 صادر شد دولت را به تسریع در گسترش این مجموعه بزرگ موظف کرد.
در پى این حکم، ساختمان قدیمى شرکت بیمه ایران از سوى دولت به کتابخانه اهدا شد و تولیت کتابخانه نیز تعدادى از خانه‌هاى پیرامون کتابخانه را خریدارى کرد و در مجموع، غیر از ساختمان قدیمى کتابخانه، زمین آن به بیش از 2 هزار و 400 متر وسعت یافت.
پس از بررسى کارشناسان و سفر به کشورهای گوناگون برای دستیابی به نقشه‌ای جامع، طى مراسمى که در 13 تیر سال 69 برگزار شد کلنگ ساختمان جدید به زمین زده شد.
در این مراسم تنى چند از شخصیت‌های برجسته مذهبى، سیاسى، علمى و فرهنگى حضور داشتند ولی در نهایت اندوه، ٤٧ روز بعد این عالم برجسته چشم از جهان فرو بست و پایان کار ساختمان جدید را مشاهده نکرد.
وجود 60 هزار عنوان نسخه خطی در کتابخانه آیت‌الله مرعشی‌نجفی
هم‌اکنون شمار نسخه‌های خطی کتابخانه آیت‌الله مرعشی‌نجفی به 60 هزار عنوان می‌رسد که این شمار مشتمل بر بیش از ٣١ هزار جلد است.
٦٥ درصد این نسخه‌های خطی به زبان عربى و بقیه آن به زبان فارسى و اندکى به زبان ترکى، اردو، تاتارى، حبشى، پهلوى و لاتین است که این شمار نسخه خطى هیچ‌گاه ثابت نیست و به طور متوسط هر سال بیش از ٧٥٠ تا یک‌هزار نسخه خطى نفیس گزینش، خریدارى و یا به صورت هدیه به این گنجینه افزوده مى‌شود.
فقه و اصول، کلام و عقاید، منطق و فلسفه، عرفان و تصوف، حدیث، تفسیر و علوم قرآن، ادبیات، اخلاق، طبیعیات، تراجم و رجال و درایه، انساب، علوم غریبه و اعداد، فیزیک، شیمى، ریاضى، جغرافى، هیئت و نجوم، طب و موسیقى از جمله موضوعات این نسخ خطی ارزشمند است.
در این مجموعه نسخ خطی ارزشمندی از علما به چشم می‌خورد که بر زیبایی و شگفتی این مجموعه نفیس می‌افزاید.
کهن‌ترین نسخه این گنجینه بخشى از قرآن کریم است که به خط کوفى نوشته شده که می‌شود قدمت آن را به اواخر سده دوم و سوم هجرى منتسب کرد.
از دیگر نسخ خطی کهن ارزشمند در این کتابخانه می‌توان به 2 جزء از قرآن کریم به خط کوفی على بن هلال، مشهور به ابن‌بواب که سال ٣٩٢ قمری در بغداد به کتابت در آمده است، اشاره کرد.
همچنین 2 جلد تفسیر التبیان شیخ طوسى که بر خود او خوانده شده مورخ ٤٥٥ قمری و نهج‌البلاغه شریف رضى سال ٤٦٩ قمری از اصلی‌ترین و کهن‌ترین نسخه موجود در جهان و اعراب القرآن فرّاء مورخ سال ٤٤٦ قمری و چند نسخه نفیس و کهن دیگر مربوط به ادیان و مذاهب گوناگون نیز در این کتابخانه وجود دارد که در نوع خود بسیار نفیس هستند.
دعاهایى مانند انجیل به خط لاتین در قطع بسیار بزرگ که در هفت سده قبل بر روى پوست نوشته شده و نیز نسخه‌هایى از اوستا به خط پهلوى از دیگر نسخ خطی نفیس این کتابخانه به شمار می‌رود.
نسخه‌هاى فراوان بسیار کهن و نفیس دیگرى در این گنجینه وجود دارد که در سده‌هاى ششم هجرى به بعد کتابت شده و تعداد بى‌شمارى از آن‌ها نسخه اصل بوده و تاکنون به چاپ نرسیده است.
این گنجینه مهمترین و بزرگترین بخش کتابخانه است که آن را از دیگر کتابخانه‌ها متمایز ساخته و شهرت و اعتبار و جایگاه ویژه‌اى دارد.
بیش از 12 هزار نسخه خطی به چاپ رسیده است
با توجه به نایاب بودن نسخ خطی موجود در این گنجینه تاکنون 30 جلد کتاب شامل 12 هزار و 200 نسخه خطى چاپ و منتشر شده است و بیش از 60 جلد دیگر نیز به وسیله گروه فهرست‌نگاران به سرپرستى آیت‌الله سید محمود مرعشی‌نجفی به تدریخ چاپ و منتشر خواهد شد.
بخش دیگری از این کتابخانه بزرگ به گنجینه مکتوب اختصاص دارد که شامل بیش از 100 هزار سند دستنویس از پنج سده قبل تاکنون است.
احکام شاهان و امیران و حاکمان، اجازات حدیث به خطوط علماى بزرگ، عقدنامه‌ها، اسناد تملیکى نامه‌هایى به خطوط علما و مراجع بزرگ در این کتابخانه موجود است.
گنجینه نسخه‌های چاپى بسیار کهن
در این گنجینه نمونه‌هایى از نسخه‌هاى چاپى بسیار کهن و نفیس قرار دارد که مشتمل بر نسخه‌هایى به عربى، فارسى، ترکى، لاتین و ارمنى است که در سده‌هاى دهم و یازدهم هجرى به چاپ رسیده‌اند.
همچنین در این کتابخانه، نسخه‌هاى چاپ سنگى نادر و کمیاب به زبان‌های فارسى، عربى، ترکى، اردو، ازبکى، تاتارى و ... وجود دارد که اوایل سده سیزدهم به بعد در ایران و چند کشور دیگر چاپ شده است و تعداد آن‌ها به بیش از 30 هزار جلد مى‌رسد.
بیش از 2 هزار و 500 عنوان مجله و روزنامه به زبان‌های فارسى، عربى، ترکى و اردو (غیرلاتین) نیز وجود دارد که در میان آن‌ها تعدادى از مجلات و روزنامه‌هاى چاپ سنگى از عصر قاجار و مجلاتى قدیمى به زبان عربى چاپ کشورهاى اسلامى از 100 سال قبل به چشم مى‌خورد.
در این مجموعه کتاب‌های ممنوعه که سبب گمراهى افراد مى‌شوند گردآورى و از دسترس عموم دور نگه داشته شده است و تنها محققان و پژوهشگرانى که در نقد و رد آن‌ها بررسى و تحقیق مى‌کنند با تایید این کتابخانه می‌توانند از این آرشیو استفاده مى‌کنند. کتاب‌هاى این آرشیو شامل کتب گروهک‌های ملحد و ضدمذهب، مسلک‌های غیرشناخته شده و غیررسمى و کتبى که بر ضداسلام و علیه پیامبران و ائمه اطهار (ع) نوشته شده باشد، است.
این کتابخانه بزرگ دارای بخش‌های گوناگونی است که تنها به گوشه‌ای از آن اشاره شده ولی با توجه به اینکه کتب و نسخ خطی همواره مورد آسیب و بلایای طبیعی قرار دارد نیازمند حفاظت ویژه‌ای است که مرکز حفاظت ذخایر و منابع کتابخانه نسبت به این موضوع مهم توجه دارد.
حفاظت از نسخ خطی در برابر آسیب‌ها
تهیه و اجراى برنامه‌هاى عملى براى حفاظت و نگه‌دارى از مجموعه ذخایر و اسناد کتابخانه از مسئولیت‌های این بخش است که با توجه به سنگینی این مسئولیت، چند واحد به اقدامات لازم اهتمام دارند.
بخشی در این مجموعه وجود دارد که به آسیب‌شناسی نسخ خطی می‌پردازد. این مجموعه داراى یک آزمایشگاه پیشرفته براى شناسایى انواع آسیب‌هایی است که بر کتاب‌ها و اسناد وارد مى‌شوند.
در این واحد تجهیزات فنى جدید، مانند میکروسکوپ‌های بسیار قوى با دوربین‌های حساس براى شناسایى حشرات و قارچ‌های کتاب‌خوار و عکسبردارى رنگى از نوع آفت وارده به کتاب و بزرگ‌نمایى و چاپ آن‌ها وجود دارد که پس از بررسى و شناخت نوع آسیب، اقدام لازم براى زدودن آن به عمل مى‌آید.
مرکز قرنطینه و آفت‌زدایى کتاب‌ها و اسناد که بیمارستان کتاب نام دارد از دیگر بخش‌هایی است که در سه اتاقک فلزى بخوردهى پیشرفته با تجهیزات مربوطه، قرنطینه سازی کتب و اسناد مکتوب و غیرمکتوب را به مدت ٧٢ ساعت انجام می‌دهد. بخشى نیز به زدودن و اسیدگیرى کتاب‌ها اختصاص دارد.
مرکز مرمت و بازسازى کتب خطى و اسناد دستنویس این مرکز به حفاظت از نسخ خطی اهتمام دارد و این بخش یکى از بخش‌های حساس و مهم کتابخانه به شمار مى‌رود که تعدادى از افراد مجرب نسخه‌هاى فرسوده و آسیب‌دیده را ترمیم و بازسازى می‌کنند و تا آنجا که امکان دارد از روش‌های سنتى استفاده می‌شود.
مرکز میکروگرافى از دیگر مراکزی است که به حفاظت نسخ خطی اهتمام دارد. با توجه به اینکه نسخه‌هاى خطى میراث فرهنگى به شمار می‌رود و وظیفه حفاظت از آن‌ها بر عهده همگان است، این واحد نیز در کتابخانه شکل گرفته و هدف از تاسیس آن تهیه میکروفیلم از نسخ خطى نفیس کتابخانه است تا بدین وسیله خدمات‌دهى ایمن‌تر و نگه‌دارى بهتر انجام پذیرد.
مرکز صحافى و جلدسازى کتاب‌های چاپى نیز از دیگر مراکزی است که حفظ و مرمت این آثار گران‌بها را بر عهده دارند.
مجموعه سکه‌های قدیمی در گنجینه اشیای غیرمکتوب
گنجینه اشیاى غیرمکتوب از دیگر بخش‌های این کتابخانه سترگ است که در آن سکّه، تمبرهاى قدیمى ایرانى و خارجى، آلبوم عکس‌هاى قدیمى و چند اسطرلاب نگه‌دارى مى‌شود.
مجموعهاى از قفل‌های فولادى بسیار قدیمى منسب به چند سده گذشته که به در مساجد یا مدارس قدیمى تعلق داشته‌اند به همراه مجموعهاى از سکه‌هاى قدیمی پیش از اسلام و بعد از اسلام تا عصر قاجار در این بخش وجود دارد که ٩٦ قطعه آن در شهر قم در سده‌هاى گوناگون ضرب شده است و برخى از این سکه‌ها از جنس طلاى ناب و بقیه از جنس نقره هستند.
نمایشگاه نسخه‌های خطی کتابخانه
بخش دیگری از این کتابخانه به نمایشگاه دائمى نسخه‌های نفیس خطى کتابخانه اختصاص دارد که در این نمایشگاه، شماری از نسخه‌هاى بسیار نفیس خطى کهن، هنرى، علمى، خطوط خوشنویسان، نسخه‌هاى اصل به خطوط مؤلفان وجود دارد که بیش از یک‌هزار سال پیش تا عصر حاضر نگه‌دارى مى‌شود که ویژه میهمانان بازدیدکننده از کتابخانه است.
چاپ 165 عنوان کتاب از نسخه‌های نفیس خطی اسلامی
در این بخش از کتابخانه، تعدادى از پژوهشگران به تصحیح و تحقیق نسخه‌هاى نفیس خطى اسلامى مى‌پردازند که تاکنون چاپ و منتشر نشده‌اند. در این بخش تاکنون بیش از ١٦٥ عنوان کتاب در 400 جلد با موضوعات گوناگون به عربى و فارسى، تحقیق و چاپ و منتشر شده است.
بخشی از این مجموعه عظیم به آرشیو عکس‌های رنگی و سیاه و سفید قدیمی اختصاص دارد که بخشی از این عکس‌ها به عصر قاجار مربوط می‌شود و بخشی دیگر نیز مربوط به مراسم گوناگون از آغاز به کار کتابخانه تا زمان حاضر است.
گنجینه آثار علمى مکتوب و غیرمکتوب آیت‌الله مرعشی‌نجفی
در این گنجینه آثار تالیفى آیت‌الله مرعشى که در موضوعات گوناگون علمى است به همراه نمونه‌هایى از نسخه‌هاى چاپى که این عالم فقید با دست خود حاشیه‌نویسى کرده‌اند و نمونه‌هایى از آثار تالیفى چاپ شده ایشان به ضمیمه لباس و لوازم شخصى آن بزرگوار در آخرین روزهاى حیات نگه‌دارى مى‌شود که مورد بازدید میهمانان کتابخانه قرار مى‌گیرد.
بخش از این کتابخانه هم به مجموعه کتب یا مقالاتى که درباره قم به زبان‌های گوناگون نوشته شده است، اختصاص دارد و به‌زودى دوره کامل کتاب «انوارالمشعشعین در تاریخ قم» که نخستین جلد آن در سال‌های دور با چاپ سنگى منتشر شده و 2 جلد دیگر آن که چاپ نشده است در این مرکز چاپ و منتشر خواهد شد. همچنین کتاب «تحفةالفاطمیین فى احوال قم و القمیّین» به فارسى در 2 جلد بزرگ که تاکنون چاپ نشده است به‌زودی چاپ و منتشر مى‌شود.
بررسى و تنظیم و انتشار آثار علمى آیت‌الله مرعشی‌نجفی
بخشی از این کتابخانه به بررسى و تحقیق و تنظیم و انتشار آثار علمى آیت‌الله مرعشی‌نجفی اختصاص دارد که زیر نظر مستقیم متولى کتابخانه صورت می‌گیرد.
با توجه به اینکه آیت‌الله مرعشی‌نجفی در علم نسب‌شناسی مهارت داشتند بخشی از این کتابخانه بزرگ به بخش تبارشناسى اختصاص دارد که در این بخش بیشترین منابع درباره علم نسب به زبان‌های مختلف گردآورى شده و در نظر است به تنظیم و نشر آثار موسس کتابخانه بپردازد.
تاکنون بیش از ١٠ عنوان از آثار دانشمندان مشهور علم نسب به عربى از سوى این کتابخانه چاپ و منتشر شده است.
دایرةالمعارف کتابخانه‌هاى جهان، یکى از واحدهاى فرهنگى، علمى و پژوهشى این کتابخانه است که در آذر سال ١٣٧٠ به منظور تدوین و تالیف دایرة‌المعارفى تخصصى درباره کتابخانه‌هایى که داراى مجموعه‌هاى خطى اسلامى هستند، تاسیس شد.
هدف از تاسیس این مجموعه از آنجایی سرچشمه گرفته است که مسلمانان و دیگر ملت‌ها از پیشینه فرهنگى و تمدن پرشکوه اسلامى اطلاع دقیقى نداشته و در مقابل، منبع و مرجعى که جامع و علمى باشد و بتواند آنان را به محل این ذخایر رهنمون سازد در دست نیست.
تاکنون بیش از ١٠٤ هزار شناسه عناوین کتابخانه‌هاى گوناگون از صدر اسلام تا عصر حاضر از تمام مراکز جهان فراهم شده است که این کار هم‌اکنون نیز ادامه دارد. در این راستا کتاب درآمدى بر دایرةالمعارف کتابخانه‌هاى جهان نیز چاپ و منتشر شده است و جلد نخست این مجموعه آماده و به تدریج چاپ و منتشر خواهد شد.
این کتابخانه بزرگ از بخش‌های گوناگون پرشماری برخوردار است که آن را از سایر کتابخانه‌ها متمایز می‌سازد و روزهای بسیاری را پذیراى میهمانان داخلى و نیز شخصیت‌هاى برجسته خارجى است و بسیاری ناموران سیاسی و فرهنگی جهان از این کتابخانه بازدید کرده و نام بیشتر آنان در دفتر یادبود کتابخانه ثبت شده است.
امروزه کمتر کسی است که نام این کتابخانه بزرگ را نشنیده باشد به واقع باید گفت این کتابخانه مجموعه‌ای عرشی است که روی فرش بنا شده است.
منبع: خبرگزاری فارس
212002
