عقیق: حجتالاسلام علیرضا پناهیان در نشست خبری فراخوان نقطه سر خط با تأکید بر سابقه عمیق، تاریخی و تمدنی هیئتها و آئینهای عزاداری در ایران، تصریح کرد: پدیده عزاداری را نمیتوان صرفاً به دورههایی مانند صفویه یا آلبویه محدود دانست. شواهد تاریخی متعدد، از جمله آئین عزاداری مشهد اردهال منتسب به فرزند امام موسی کاظم (ع) نشاندهنده ریشهدار بودن عزاداری در فرهنگ ایرانی است.
وی با اشاره به آغاز توجه دانشگاهی به هیئت از اواخر دهه ۱۳۸۰، این مقطع را شروع پژوهشهای علمی جدی در این حوزه دانست و افزود: با وجود انجام برخی پایاننامهها و تحقیقات، همچنان در ابتدای مسیر پژوهش قرار داریم. پدیده هیئت، و بهویژه مداحی بهعنوان قلب تپنده این آئین، ظرفیت گستردهای برای مطالعه در شاخههای مختلف علوم انسانی دارد.
پناهیان با بیان اینکه هیئت موضوعی قابل بررسی در حوزههایی چون روانشناسی، روانشناسی اجتماعی و روانشناسی دین است، گفت: تأثیر هیئت بر آرامش روانی، شکلگیری هویت جمعی و تحولات درونی مخاطبان، نیازمند پژوهشهای عمیق و روشمند است. از منظر جامعهشناسی نیز، هیئت پدیدهای اثرگذار در تقویت پیوندهای اجتماعی و معنابخشی به کنش جمعی به شمار میرود.
وی همچنین بر اثر سیاسی وضعی هیئت تأکید کرد و اظهار داشت: حتی در غیاب موضعگیریهای صریح سیاسی، هیئتها در مقاطع مختلف تاریخی میتوانند بهمثابه کنشگر اجتماعی سیاسی ایفای نقش کنند.
این استاد حوزه، اقتصاد هیئت را از دیگر عرصههای مغفول پژوهشی دانست و گفت: هزینهکردهای مردمی، گردش مالی مراسم و الگوی تأمین و توزیع منابع در هیئتها، موضوعاتی جدی برای مطالعه علمی هستند.
وی همچنین به ابعاد هنری و معماری هیئت پرداخت و افزود: از شکلگیری حسینیهها و روضهخانهها در معماری ایرانی گرفته تا تعزیه، شعر آئینی و هنرهای نمایشی، همگی نشاندهنده عمق و غنای هنری فرهنگ عزاداریاند. نمونههایی از معماری آئینی در مسیر نجف تا کربلا و کتیبههای تاریخی فارسی نیز گواه عظمت تاریخی فرهنگ زیارت و عزاداری هستند.
پناهیان در بخش دیگری از سخنان خود، با تأکید بر جایگاه ویژه شعر آئینی در هیئتها اظهار داشت: در بسیاری از هیئتها ممکن است سخنرانی وجود نداشته باشد، اما شعرخوانی همواره رکن ثابت و محترم مجلس است. شأن شعر آئینی تا آنجاست که گاه هدایای شاعران از مداحان بیشتر است و بر ذکر نام شاعر تأکید میشود؛ امری که نشاندهنده وجود فرهنگی عمیق و ریشهدار در پیوند با اهلبیت (ع) است.
وی با اشاره به ضرورت نگاه علمی و عالمانه به آنچه در هیئتها میگذرد، گفت: نقد و آسیبشناسی زمانی ثمربخش خواهد بود که مبتنی بر پژوهش دقیق باشد. مسیر اصلاح و رشد هیئتها از تشویق و تقویت نمونههای صحیح و موفق میگذرد، نه از نفی و تخطئه. حمایت از بیان درست، روشهای مناسب و اقدامات مثبت، هیئتها و مداحی را بهصورت طبیعی به سمت وضعیت مطلوب هدایت میکند.
پناهیان هیئت مذهبی را پدیدهای قابل مطالعه در دانش مدیریت و حکمرانی دانست و افزود: هیئتها نمونهای کمنظیر از حکمرانی مردمپایه، شایستهسالارانه و بدون تنش را به نمایش میگذارند؛ جایی که گردش مسئولیتها بر اساس میزان فداکاری و خدمت شکل میگیرد و رئیس خادمان، در عمل خادم همه است.
وی با اشاره به جلوههای نظم اجتماعی در هیئتها و آئین اربعین گفت: در این پدیده عظیم، نظم اجتماعی نه از مسیر رقابت، بلکه از شدت محبت شکل میگیرد؛ نظمی که در مقیاسی جهانی و با حداقل مداخلات انتظامی، میلیونها انسان با زبانها و فرهنگهای مختلف را کنار یکدیگر قرار میدهد و خود موضوعی شایسته پژوهشهای عمیق علمی است.
پناهیان در ادامه، گسترش هیئتها در کشورهای مختلف را نشانه ظرفیت بالای انتقال فرهنگی تشیع دانست و تصریح کرد: انتقال فرهنگ شیعی بیش از هر ابزار دیگری از مسیر مداحی و ذکر اهلبیت (ع) انجام میشود. این ظرفیت، نوعی دیپلماسی عمومی اثرگذار است که نیازمند مطالعات جدی در حوزههای علوم انسانی، هنر و بهویژه موسیقی است.
وی با اشاره به خلأ تبیینهای عالمانه در حوزههای علمیه افزود: هرچند روایات فراوانی درباره ذکر، اشک و محبت اهلبیت (ع) وجود دارد، اما چرایی و جایگاه این مفاهیم کمتر بهصورت منسجم تبیین شده است. دانشهایی چون تفسیر، کلام، عرفان و اخلاق میتوانند در این زمینه نقش مهمی ایفا کنند.
پناهیان در پایان، هیئت و عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین (ع) را معجزه زنده و جاری دین پیامبر اکرم (ص) توصیف کرد و گفت: هیئتهای حسینی پدیدهای بیبدیل در جهان هستند. شناخت، صیانت و معرفی علمی این جریان عظیم فرهنگی، ضرورتی انکارناپذیر است و اگر چنین پدیدهای در هر فرهنگ دیگری وجود داشت، بدون تردید دهها برابر بیش از این مورد مطالعه و توجه قرار میگرفت.
