عقیق: حضرت آیت الله مکارم شیرازی در نوشتاری به مناسبت ولادت حضرت معصومه(س) و روز دختران (۱ ذی القعدة) پرداختند و گفتند:
اولین روز از ماه ذی القعدة، در تقویم به عنوان سالروز میلاد حضرت معصومه(سلام الله علیها) و گرامی داشت مقام دختران، ثبت شده است. این تاریخ برای اولین بار در کتاب «نورالآفاق» نوشته شیخ جواد شاه عبدالعظیمی به عنوان روز ولادت آن حضرت ذکر شد و از این کتاب به منابع دیگر راه یافت(۱) اما نویسندگان و صاحب نظرانی دیگر، صحت این تاریخ را برای آن مناسبت مورد تردید جدی قرار داده اند.(۲) به طور کلی و همان گونه که ذبیح الله محلاتی، نویسنده و مورخ ایرانی نیز در کتاب «ریاحین الشریعة» تصریح می کند، درباره جزئیات زندگی آن حضرت اطلاعات زیادی قابل دستیابی نیست که مهم ترین آنها عبارت اند از: تاریخ ولادت، درگذشت، زمان دقیق حرکت از مدینه به ایران.(۳)
ویژگی های شخصی حضرت معصومه(س)
فاطمه معصومه(سلام الله علیها) دختر امام کاظم(علیه السلام) بود. در کتاب هایی چون «الارشاد»(۴) و «تذکرة الخواص»(۵)، از چند تن از دختران امام کاظم(ع) به نام «فاطمه»، سخن به میان آمده است اما دقیقا مشخص نیست که حضرت معصومه(سلام الله علیها) کدامیک از آن فواطم بوده است. نام مادر آن حضرت که مادر امام رضا(علیه السلام) نیز بوده(۶)، «نجمه» بوده است. امام کاظم(ع) به این بانوی با فضیلت و با تقوا القاب فراوانی از جمله «طاهره» نیز داده است.(۷)
معروف ترین لقب ایشان «معصومه» است. گفته شده این لقب مقتبس از حدیث منتسب به امام رضا(علیه السلام) است که در آن از این بانوی جلیل القدر با عنوان «معصومة» یاد کرده است و فرموده است که: «مَن زارَ المَعصُومَةَ بِقُمّ کَمَنْ زارَنی»؛ (هر کس ایشان را زیارت کند، بهشت بر او واجب می گردد).(۸)
مقام علمی و حدیثی حضرت معصومه(س)
حضرت معصومه(سلام الله علیها) از لحاظ علمی و حدیثی«عالمه» و «محدثه» بود. روایاتی که از آن حضرت نقل شده غالباً درباره امامت و ولایت علی(علیه السلام) است که با اثبات ولایت او ولایت سایر امـامـان معصوم نیز ثابت می شود. برای نمونه حضرت معصومه با چند واسطه از حضرت زهرا نقل می کنند که فرمود: پیامبر در شب معراج به بهشت رفت و بر روی پرده ای در قصر بهشت دید که چنین نوشته شده: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌ وَلِیُ الْقَوْمِ»؛ (معبودی جز خدای یکتا و بی همتا نیست محمد رسول خدا و علی ولی و رهبر مردم است) ... و بر روی پرده درگاه قصر دیگری نوشته شده است: «شِیعَةُ عَلِیٍّ هُمُ الْفَائِزُون»؛ (شیعیان علی رستگارند).(۹) احادیث شبیه به این حدیث که از آن حضرت نقل شده اند فراوان اند و علامه امینی نیز در «الغدیر» به برخی از آنها اشاره کرده است.(۱۰)
مقام شفاعت حضرت معصومه(س)
شفاعت که به معنای کمک نمودن یک موجود قوی به موجود ضعیف تر برای طی کردن آسان تر مراحل رشد است(۱۱) در قیامت از آنِ هر کس نیست، بلکه مقام مقرّبان درگاه خداست(۱۲) و به وسیله بندگان خاص خدا انجام می گیرد(۱۳) شفاعت از حکمت خداوند سرچشمه می گیرد(۱۴) یعنی روی حساب و کتابی است و تا کسی شایسته شفاعت نباشد، اذن برای شفاعت او داده نمی شود(۱۵) و طبعاً شفیعان باید افراد و الا مقام و بلند مرتبه ای باشند که از ضعیفان دستگیری کنند(۱۶) لذا خداوند به مؤمنان راستینی که نهایت اخلاص را دارا هستند و در اعمال نیک خود جز به پاداش الهی نظر ندارند(۱۷) نوید می دهد علاوه بر پاداش معمولی که آن را خود گاهی صدها یا هزاران برابر عمل ز فضل خود بر آنان افزوده، مقام شفاعت نیز به آنها داده می شود.(۱۸) به این ترتیب آنها نه تنها خود اهل نجاتند که برای دیگران نیز به فضل پروردگار مایه می گردند.(۱۹)
درباره منزلت و جایگاه حضرت معصومه(سلام الله) باید گفت که به تصریح احادیث به جای مانده از اهل بیت(علیهم السلام) ایشان دارای مقام شفاعت اند. امام صادق(علیه السلام) در این باره فرموده ند: «...أَلَا إِنَّ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِیَةَ أَبْوَابٍ ثَلَاثَةٌ مِنْهَا إِلَی قُمَّ تُقْبَضُ فِیهَا امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِی اسْمُهَا فَاطِمَةُ بِنْتُ مُوسَی وَ تُدْخَلُ بِشَفَاعَتِهَا شِیعَتِی الْجَنَّةَ بِأَجْمَعِهِمْ»(۲۰)؛ (آگاه باشید بهشت هشت در دارد که سه در آن به سوی قم است، بانویی از فرزندان من در آنجا وفات می کند که نامش فاطمه دختر موسی است، همه شیعیان ما به شفاعت او وارد بهشت می شوند).
همچنین مقام معنوی او در مرحله ای است که در فرازی از زیارت نامه معروفش که توسط امام رضا(علیه السلام) بیان شده است می خوانیم: «یا فاطِمَةُ اشْفَعی لی فیِ الْجَنَّةِ، فَانَّ لَکِ عِنْدَ اللَّهِ شَاْناً مِنَ الشَّاْنِ»(۲۱)؛ (ای فاطمه مرا در بهشت شفاعت کن چرا که در پیشگاه خدا دارای جایگاه با عظمت هستی).
سفر حضرت معصومه(س) به ایران
حضرت معصومه(سلام الله علیها) در سال ۲۰۱ هـ ق به قصد دیدار برادر از مدینه به سوی خراسان حرکت کرد. درباره علت سفر ایشان به ایران برخی معتقدند امام رضا(علیه السلام) بعد از استقرار - جبری اش با نقشه مأمون - در ایران نامه ای خطاب به خواهر گرامی اش حضرت فاطمه معصومه(س) مرقوم فرمود و آن حضرت به مجرد رسیدن نامه برادرش خود را آماده سفر نمود. اما این روایت در کتابهای دست اول و قدیمی ذکر نشده است.(۲۲)
طبق نقل دیگر حضرت معصومه(سلام الله علیها) که از کودکی همراه امام رضا(علیه السلام) بودند و علاقه بسیاری به ایشان داشتند و علوم و معارف زیادی نیز از ایشان کسب نمودند، بعد از سفر امام رضا(ع) به ایران حضرت معصومه نیز طاقت دوری از برادر و امام زمان خود را نداشت و به همراه گروهی از اطرافیان خود از مدینه به سمت ایران حرکت کرد، اما هنگامی که به ساوه رسید بیمار و بستری شد. آن حضرت که از وجود قم و سکونت شیعیان در آن اطلاع داشت، درخواست کرد که او را به قم ببرند(۲۳) وقتی مردم قم خبر ورود آن حضرت به ساوه را شنیدند تصمیم گرفتند آن حضرت را به شهر خود دعوت کنند، بدین جهت پسران و نوادگان سعد اشعری به محضر آن حضرت رسیده و ایشان را به قم آورده و در کمال احترام از وی پذیرایی نمودند.(۲۴)
فضیلت زیارت حضرت معصومه(س)
علاوه بر روایتی که ابتدای بحث از امام رضا(علیه السلام) راجع به لقب حضرت معصومه(سلام الله علیها) ذکر کردیم و بیان نمودیم که امام(ع)، پاداش زیارت خواهرشان را بهشت معرفی کرده اند، باید توجه داشته باشیم که روایات زیادی درمورد اهمیت زیارت این بانوی مکرمه عظیم الشأن وجود دارد که به دو مورد از آنها اشاره می کنیم.
نویسنده کتاب کامل الزیارت به نقل از پدر و برادر بزرگوارش مطابق روایتی از امام جواد(علیه السلام) چنین نقل می کند: «مَنْ زارَ عَمَّتی بِقُمْ فَلَهُ الْجَنَّةُ»(۲۵)؛ (هر کس [مرقد] عمّه ام [حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها)] را در قم زیارت کند، بهشت از آن اوست). شیخ حسن قمی در کتاب ارزشمند «تاریخ قم» نیز در روایت دیگری از امام صادق (ع) نقل کرده که فرمودند: «أَنَّ زِیَارَتَهَا تُعَادِلُ الْجَنَّة»(۲۶)؛ (زیارت حضرت معصومه همسنگ بهشت است).
برکات مزار حضرت معصومه(س) در نشر معارف اهل بیت(ع) از قم
ورود حضرت معصومه به قم باعث برکات فراوانی گردید و به یمن وجود بارگاه ایشان در قم، امروزه قم از بزرگ ترین مراکز علمی و با شکوه ترین حوزه های علمیه جهان می باشد. اهمیت زیارت ایشان، علما و دانشمندان فراوانی را به سوی این شهر جذب و برکات فراوانی را نصیب قم کرد، که مهم ترین آنها گسترش مراکز علمی بود و نقش بسزایی در تحکیم و گسترش حوزه علمیّه و رفت و آمد و ارتباط علما و راویان و شاگردان برجسته امامان(علیهم السلام) داشت. ورود ایشان به قم، و مرقد مطهر او، و سپس ورود امامزادگان و راویان احادیث و دانشمندان کوفه و دیگر شهرها به قم، موجب تحوّلات تازه و مؤثّری در استحکام و گسترش تشیّع گردید.(۲۷)
هم اینک حرم مطهر آن بانوی سرفراز کانون علم و عمل و مرکز نور و هدایت به صور گوناگون است: تدریس، تدرّس، مباحثه، مناجات، دعا، اذان، نماز جماعت، اقامه عزا و سوگواری عزیزان خدا، مراسم جشن و سرور در اعیاد مذهبی، سخنرانی های سودمند مذهبی، ارشاد، وعظ و خطابه، قرائت قرآن کریم، ذکر مصیبت امام حسین(علیه السّلام)، مدیحه و مرثیه سرائی خاندان عصمت، نشر معارف اهل بیت، آشنایی ملل مسمان جهان با یکدیگر و ده ها عناوین افتخارآمیز دیگر از فیوضات این کانون فیض لاینقطع و گسترده الهی است.(۲۸)
جمله ای درباره قم در روایات معصومین(ع) هست که درباره کمتر جایی و شاید هم درباره هیچ مکانی وارد نشده باشد. آن جمله این است که: «زمانی فرا می رسد که از قم علم و دانش به تمام دنیا صادر می شود». در نهایت این جمله، این عبارت وجود دارد که: «حَتَّی الْمُخَدَّرَاتُ فِی الْحِجَال»(۲۹)؛ (حتی دخترانی که در حجله ها هستند). این اتمام حجت عمومی بسیار عمومی است و ما می بینیم که امروزه در پرتوی حضرت فاطمه معصومه(ع)، حوزه علمیّه تأسیس شد و در پرتو این حوزه علمیه علم از اینجا به مناطق مختلف جهان منتشر گردید.
جایگاه دختران در اسلام
در سال ۱۳۸۵هـ ش، شورای عالی انقلاب فرهنگی، براساس پیشنهاد فرهنگسرای دختران، روز تولد حضرت معصومه(سلام الله علیها) را به عنوان «روز ملی دختران» تصویب و اعلام نمود. لزوم توجه اهمیت نمادین به این روز جهت تلاش هرچه بیشتر برای اصلاح امور و روندهای اجتماعی مربوط به دختران ما را بر آن می دارد که نگاهی بسیار اجمالی به دیدگاه دین مبین اسلام درباره دختران داشته باشیم.
اعراب قبل از اسلام دختران خود را زنده به گور می کردند و حتی در آن زمان وجدان این گونه اشخاص از این جنایت ننگین ممانعت نمی کرد.(۳۰) لذا در آن زمان کمتر کسی بود که پدری را که تازه دختر معصومش را زنده زیر خاک کرده ملامت کند. زیرا تولد دختر را ننگ می پنداشتند و عجیب اینکه حتی قوانین طبیعی را در این زمینه نادیده گرفته و می گفتند: «بچه های دختران ما فرزندان ما نیستند، فرزندان ما تنها بچه های پسران ما می باشند».(۳۱) از این رو هر پدری با انجام چنین عمل ننگینی حس می کرد که وظیفه وجدانی خود را به نحو اکمل انجام داده است، بنابراین وجدان شاد و آرامی داشت.(۳۲)
لیکن با ظهور اسلام، مبارزه با خرافه در ابعاد مختلفش به ویژه در مبارزه با ننگ پنداری تولد فرزند دختر به اوج خود رسید(۳۳) زیرا اسلام برای احیای ارزش های انسانی و الهی گام به میدان گذارده بود، و سخت با این تفکر جاهلی به مبارزه برخاست و از طریق موعظه و اندرز و آموزش های فرهنگی، و برای احیای شخصیت از دست رفته زن، قیام کرد.(۳۴) هم چنین از طریق وضع قوانین به نفع زنان و شرکت دادن آنها در مسائل مختلف و سرانجام از طریق شدت عمل در مقابل کسانی که حاضر نبودند در برابر این حقایق تسلیم شوند(۳۵) از زنان تبعیض زدایی کرد.
تولد دختر در احادیث اسلامی به عنوان گشوده شدن ناودانی از رحمت خدا به خانواده معرفی گردید(۳۶) و خود پیامبر(صلی الله علیه و آله) آن قدر به دخترش بانوی اسلام فاطمه زهرا(سلام الله علیها) احترام می گذاشت که مردم تعجب می کردند. مثلا آن حضرت با تمام مقامی که داشت، دست دخترش را می بوسید.(۳۷) پیامبر(ص) با این عمل می خواست حقیقتی را نیز به مردم تفهیم کند و دیدگاه اسلام را در زمینه دیگری روشن سازد و در فضای جهل زده جامعه عربی آن روز، انقلاب فکری و فرهنگی بیافریند و بگوید: دختر، موجودی نیست که باید زنده به گور شود، ببینید من دست دخترم را می بوسم، او را بر جای خود می نشانم و این همه عظمت و احترام برای او قائلم. دختر انسانی است همچون سایر انسان ها، نعمتی است از نعمت های پروردگار، موهبتی است الهی. دختر نیز می تواند مانند پسر مدارج کمال را طی کند و به حریم قرب خدا راه یابد. پیامبر(ص) به این ترتیب شخصیت در هم شکسته زن را در آن محیط تاریک احیا فرمود.(۳۸)
در حدیثی می خوانیم که به پیامبر(صلی الله علیه و آله) خبر دادند خدا به او دختری داده است ناگهان نگاه به صورت یارانش کرد دید آثار ناخشنودی در آنها نمایان گشت - گویی هنوز رسوبات افکار جاهلی از مغز آنها بر چیده نشده - پیامبر(ص) فوراً فرمود: «این چه حالتی است در شما می بینم؟! خداوند گلی به من داده آن را می بویم، و اگر غم روزی او را می خورید، روزی اش با خدا است».(۳۹)
در حدیث دیگری از پیامبر(صلی الله علیه و آله) می خوانیم که فرمود: «چه فرزند خوبی است دختر! هم پر محبت است، هم کمک کار، هم مونس است و هم پاک و پاک کننده».(۴۰) در روایتی دیگر از رسول اکرم(ص) نقل شده است که فرمود: «کسی که بازار می رود و تحفه ای برای خانواده خود می خرد... هنگامی که می خواهد تحفه را تقسیم کند نخست باید به دختر و بعد به پسران بدهد، چرا که هر کس دخترش را شاد و مسرور کند چنان است که گویی کسی از فرزندان اسماعیل علیه السلام را آزاد کرده باشد».(۴۱)
تجلیل اسلام از جایگاه دختران و تأکید بر لزوم توجه و محبت و اکرام آنان منحصر به این موارد نیست و آن قدر توصیه پربسامدی است که در منابع روایی شیعه بخش های جداگانه ای را به خود اختصاص داده است.(۴۲)
این روایات آن قدر فراوان اند که حتی ارائه فهرستی اجمالی از آنها در امکان این وجیزه مختصر نیست اما شاید بتوان به برخی از مهم ترین و مشهورترین آنها اشاره کرد. در ادامه بیانات نبوی گذشته، در حدیث دیگری از آن حضرت می خوانیم که: «هر خانه ای که در آن دختر باشد، هر روز دوازده برکت و رحمت از آسمان ارزانی اش می شود و زیارت فرشتگان از آن خانه قطع نمی گردد، در حالی که در هر شبانه روز برای پدر آن دختران عبادت یک سال نوشته می شود».(۴۳) نیز از حضرت شان روایت شده که فرمود: «هر کس سرپرستی دو یا سه دختر را داشته باشد، با من در بهشت خواهد بود».(۴۴)
از امام صادق(علیه السلام) نیز درباره دختران نقل شده که فرمود: «پسران نعمتند و دختران حسنه و نیکی، و خداوند از نعمت ها می پرسد، ولی بر نیکی ها پاداش می دهد».(۴۵) در جایی دیگر از همان امام درباره پاداش اخروی سرپرستی دختران روایت شده که فرمود: «آن که سرپرستی دو دختر را عهده دار شود، این کار او را از آتش و عذاب باز خواهد داشت.(۴۶) امام رضا(علیه السلام) نیز در بیانی مشابه این نوید را داده اند که: «خداوند بر دختران مهربان تر از پسران است و هر کسی بانویی از محارم خود را شاد کند، روز قیامت از سوی خداوند شاد می گردد».(۴۷)
توجه اسلام به علم آموزی و رشد معنوی دختران
قبل از ظهور اسلام در محیط حجاز علم آموزی وجود نداشت و تعداد کسانی که فقط سواد خواندن و نوشتن داشتند در تمام مکه در مردان از ۱۷ نفر تجاوز نمی کرد، و می گویند از زنان نیز تنها یک نفر بود که خواندن و نوشتن می دانست.(۴۸)
لیکن اسلام درباره تحصیل علم و دانش بیش از آنکه متصوّر است، توصیه نموده و برای پی ریزی فرهنگ اساسی، تحصیل علم را یک فریضه عمومی اعلام کرده پیامبر(ص) فرمود: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِم»(۴۹)؛ (تحصیلِ دانش بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است). در این حدیث علم بدون قید و شرط ذکر شده و شامل تمام رشته های علمی است و هیچ استثنایی از لحاظ زن و مرد هم ندارد زیرا «مسلم» جنس است و همه افراد مسلمان را شامل است. آن حضرت در حدیثی دیگر فرموده: «اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنِ الْمَهْدِ إِلَی اللَّحْدِ»(۵۰)؛ (ز گهواره تا گور دانش بجوی). مسلمانان باید در تمام دوران عمر خود تحصیل علم کنند یعنی تحصیل علم فصل و زمان و جنسیت معینی ندارد.(۵۱) لذا روایات و متون تاریخی نشان می دهد اسلام و پیامبر(صلی الله علیه وآله) طرفدار علم و دانش و نوشتن بود و طلب دانش را بر هر مرد و زن لازم شمرده اند.(۵۲)
اختلاف دامنه داری که بین نیروهای جسمی و روحی زن و مرد وجود دارد مانع از آن نخواهد بود که از نظر مقامات معنوی و دانش و تقوی گروهی از زنان از بسیاری از مردان پیشرفته تر باشند.(۵۳) این گونه است که در«علم رجال» اسلامی، به بخش خاصی مربوط به زنان دانشمندی که در صف روات و فقهاء بودند برخورد می کنیم که از آنها بعنوان شخصیت هایی فراموش ناشدنی یاد کرده است.(۵۴) در این بین حضرت معصومه(سلام الله علیها) - همان گونه که بیان شد - از مقام و جایگاه بالایی از جمله در عرصه علمی بهره مند بودند.
سخن آخر:
دختران باید درس بخوانند و علوم روز را بدانند؛ به موازات این امر معلمانی از خودشان پرورش یابند و در قسمت های مختلف فعال باشند(۵۵)، به بالاترین مراحل رشد و کمال روحی و اجتماعی دست یابند و با مواظبت از افتادن در دام نقشه هایی که می خواهد آنها را به امور بی ارزش مشغول نگه دارد، از خدمت به جامعه خویش غافل نشوند و مسئولین و قانون گذران نیز باید چنین زمینه ای را در عرصه های مختلف برای شان تسهیل کنند و همه امکانات مادی و معنوی و آموزشی را صرف پرورش آنها به عنوان آینده سازان کشور فراهم نمایند. دختران امروز، مادران نسل فردای این سرزمین اند و عمیق ترین تأثیر را در تربیت و رشد بالنده - یا خدای ناکرده، ناامید کننده - آنها دارند.
در دنیای امروز که فرهنگ منحط جهان مادی، زنان و دختران را به عنوان ابزاری برای هوس های خود و تبلیغ کالاهای شان می خواهد(۵۶) شایسته است دختران با نگهبانی از مرزهای عفاف و خودسازی و تهذیب نفس از سیرۀ حضرت معصومه(سلام الله علیها)، آن اسوه معنویّت و زهد و ایمان و پارسایی و عمل صالح و بی اعتنایی به زرق و برق و تجملات دنیا، تأسّی کنند تا به اهداف متعالی نائل گردند.(۵۷)
پیشنهاد برای مطالعه: مقام و منزلت حضرت فاطمه معصومه(س)
پی نوشت:
(۱). مقاله «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح حال او»، استادی، رضا، فصلنامه نور علم، شماره ۵۰ و ۵۱، فروردین و تیر ۱۳۷۲ ، ص۳۰۱.
(۲). ن.ک: همان؛ ریاحین الشریعه، محلاتی، ذبیح الله، دارالکتب الاسلامیه، بی تا، ج ۵، ص ۳۱ و ۳۲؛ جرعه ای از دریا، شبیری زنجانی، سیدموسی، مؤسسه کتاب شناسی شیعه، قم، ۱۳۹۴ه
منبع:حوزه
