البته همان طور كه رهبر معظم انقلاب از انسان ۲۵۰ ساله سخن گفته و روح حاكم در حيات همه ائمه بزرگوار را يكسان دانسته اند، اما حسب شرايطي كه وجود داشته است، چگونگي بروز و بهره گيري از شرايط متفاوت بوده است. طبق نقل مورخان، در بسياري از برهه‌هاي تاريخي ائمه و شيعيان در اوضاع سخت و دشواري مي‌زيستند و فرصتي براي بيان جزئيات احكام و برپايي حوزه درسي و شاگرد‌پروري نبود اما زمينه‌هاي فرهنگي اجتماعي در دوره امام باقر(ع) و به ويژه در دوره امام صادق(ع) فراهم آمد كه در دوران هيچ يك از امامان وجود نداشت؛ يعني روزگار آن دو از نظر سياسي دوره ضعف و تزلزل حكومت بني اميه و فزوني قدرت بني عباس بود و اين دو گروه چندي به كشمكش و مبارزه با يكديگر سرگرم بودند.

تبليغات و مبارزات سياسي عباسيان از زمان هشام بن عبدالملك آغاز شد و در سال ۱۲۹ه‍. ق به مبارزه مسلحانه و عمليات نظامي بدل گرديد و سرانجام در سال ۱۳۲ه‍. ق به پيروزي رسيد. بني اميه در اين دوره به مشكلات سياسي فراواني دچار شدند و ازاين‌رو توانايي براي فشار آوردن بر امام و شيعيان و پديد آوردن وضعي پراختناق مانند دوره امام سجاد(ع) را نداشتند.

عباسيان نيز پيش از دستيابي به قدرت در پوشش شعار پيروي از خاندان پيامبر(ص) و گرفتن انتقام خون آنان به ميدان آمدند و ازاين‌رو بر امامان فشاري نمي‌آوردند و زمينه آرامش و آزادي نسبي امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و شيعيان فراهم شده بود و فرصت بسيار خوبي براي كوشش‌هاي علمي و فرهنگي آنان به شمار مي‏رفت.

دوره امام صادق(ع) از نظر فكري و فرهنگي نيز عصر جنبش بود؛ يعني شور و شوق علمي بي‌مانندي در آن زمان در جامعه اسلامي پديد آمد و بازار علوم اسلامي گوناگون مانند قرائت قرآن، تفسير، حديث، فقه، كلام و علوم بشري، مانند طب، فلسفه، نجوم و رياضيات رونق گرفت و هركس متاع فكري داشت آن را در اين بازار عرضه مي‏كرد. بنابراين امام مي‌بايست اين تشنگي علمي عجيب را رفع مي‌كرد. ازاين‌رو بيشتر روايات در منابع شيعه از اين دو بزرگوار به ويژه امام صادق(ع) رسيده است كه هزاران فرع فقهي را از آنها مي‌توان بيرون كشيد.

نشانه‌هاي فراواني براي عظمت علمي امام صادق(ع) وجود دارد و بزرگي او را فقيهان و دانشمندان بزرگ تشيع و اهل سنت مي‌پذيرند و در برابر عظمت علمي آن حضرت سر تعظيم فرود مي‏آورند و برتري علمي‌اش را مي‏ستايند.

«ابوحنيفه» پيشواي شهير فرقه «حنفي» مي‏گفت: «من دانشمندتر از جعفر بن محمد نديده‏ام» و مي‌افزود: منصور دوانيقي جعفر بن محمد را احضار كرده بود مرا خواست و گفت: «مردم شيفته جعفر بن محمد شده‏اند. براي محكوم ساختن او مسائل مشكل فراهم كن». من چهل مسئله مشكل آماده كردم. روزي منصور در «حيره» بود و مرا فراخواند. به مجلس وي رفتم و ديدم جعفر بن محمد در سمت راست او نشسته است. هنگامي كه چشمم به او افتاد عظمت او به اندازه‌اي در من تأثير گذاشت كه از ديدن منصور چنين تأثير نپذيرفتم. سلام كردم و با اشاره منصور نشستم. منصور رو به وي كرد و گفت: «اين ابوحنيفه است». او پاسخ داد: «بلي مي‏شناسمش». سپس منصور رو به من كرد و گفت: «اي ابوحنيفه! مسائل خود را با ابوعبدالله (جعفر بن محمد) در ميان بگذار». مسائل را مطرح كردم. هر مسئله‏اي مي‏پرسيدم او پاسخ مي‏داد: «عقيده شما در اين باره چنين و عقيده اهل مدينه چنان و عقيده ما چنين است». او در برخي از مسائل با نظر ما موافق و در برخي ديگر از آنها با اهل مدينه موافق و گاهي با هر دو گروه مخالف بود. چهل مسئله را مطرح كردم و او همه را پاسخ گفت. «ابوحنيفه» به اينجا كه رسيد با اشاره به امام صادق(ع) گفت: «دانشمندترين مردم آگاهترين آنان به اختلاف مردم در فتاوا و مسائل فقهي است».

«مالك» پيشواي مذهب فرقه مالكي مي‏گفت: مدتي نزد جعفر بن محمد رفت وآمد مي‏كردم و او را همواره در يكي از اين سه حال مي‌ديدم: نماز ‏خواندن، روزه‌داري و قرآن خواندن. هرگز نديدم كه او بدون وضو حديث نقل كند. برتر از جعفر بن محمد در علم و عبادت و پرهيزگاري هيچ چشمي نديده و هيچ گوشي نشنيده و به قلب هيچ بشري خطور نكرده است.

«شيخ مفيد» مي‏نويسد: به اندازه‌اي علوم از آن حضرت نقل شده كه زبانزد مردم گشته و آوازه آن همه جا پخش شده و از هيچ يك از افراد خاندان او به اندازه او علم و دانش نقل نشده است.

«ابوبحر جاحظ» از دانشمندان شهير قرن سوم هجري قمري مي‏گويد: جعفر بن محمد كسي است كه علم و دانش او جهان را پر كرده است و گفته مي‏شود كه ابوحنيفه و سفيان ثوري از شاگردان اويند و شاگردي اين دو براي اثبات عظمت علمي او بس است.

«سيد اميرعلي» با اشاره به فرقه‏هاي مذهبي و مكتب‌هاي فلسفي در دوران خلافت بني‏اميه مي‏نويسد:

فتاوا و آراي ديني تنها نزد سادات و شخصيتهاي فاطمي رنگ فلسفي به خود گرفته و گسترش علم در آن زمان روح بحث و جست‌و‌جو را برانگيخته و بحثها و گفت‌‌وگوهاي فلسفي در همه اجتماعات رواج يافته بود. رهبري اين حركت فكري را حوزه علمي شكوفا شده در مدينه به عهده داشت. اين حوزه را نبيره علي بن ابيطالب(ع) به نام امام جعفر ملقب به «صادق»(ع) تأسيس كرده بود. او پژوهشگري فعال و متفكري بزرگ شمرده مي‌شد و با علوم آن عصر به خوبي آشنايي داشت و نخستين كسي بود كه مدارس فلسفي اصلي را در اسلام تأسيس كرد. در مجالس درس او تنها كساني شركت نمي‌كردند كه بعدها مذاهب فقهي را تأسيس كردند. فلاسفه و طلاب فلسفه از مناطق دوردست در آن مجلس حاضر مي‏شدند. حسن بصري مؤسس مكتب فلسفي بصره و واصل بن عطا مؤسس معتزله از شاگردان او بودند كه از زلال چشمه دانش او سيراب مي‏شدند.

«ابن خلكان» مورخ شهير در اين‌باره مي‏نويسد: او از امامان دوازدهگانه اماميه و از بزرگان خاندان پيامبر است كه به علت راستي و درستي گفتار وي را صادق مي‏خواندند. فضل و بزرگواري او معروف‌تر از آن است كه نياز به توضيح داشته باشد. ابوموسي جابر بن حيان شاگرد او بود. جابر كتابي هزار صفحه‌اي تأليف كرد كه تعليمات جعفر صادق(ع) را برداشت و حاوي پانصد رساله بود.