ماجرای فتح قلعه خیبر توسط امام علی

عقیق:یکی از ماجراهای مهمی که در تاریخ اسلام روی داده و حضور حضرت امیرالمؤمنین امام علی (ع) در آن بسیار درخشنده و حائز اهمیت بوده، ماجرای فتح خیبر است. در این جنگ که میان لشکر مسلمانان با گروهی از یهودیان فتنه‌گر در منطقه خیبر روی داد و فرماندهی آن با پیامبر (ص) بود، امام علی (ع) نیز حضور داشتند. رشادت‌های آن حضرت به قدری بود که قلعه خیبر که در مرکز قلعه‌های آن منطقه بوده و دارای موقعیت استراتژیک و حساسی از لحاظ نظامی و شهری بود، توسط حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فتح شد، به طوری که آن حضرت در این قلعه را از جا کندند تا نشانی از شجاعت‌ها و ایمان مستحکم آن حضرت در جهاد الهی باشد.

در گفت‌وگویی که با دکتر راضیه امینی، استاد حوزه و دانشگاه و کارشناس اسلامی، انجام داده به بررسی رویدادهای مربوط به جنگ خیبر پرداختیم. آن طور که این محقق اسلامی توضیح می‌دهد، خیبر درواقع نام یک منطقه است که بسیار وسیع و حاصلخیز بوده و در حدود 160 کیلومتری شمال مدینه قرار دارد. این منطقه در دوران پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله در اختیار یهودیان بود. در منطقه خیبر حدود شش و به روایتی هفت قلعه وجود داشت که یهودیان آنها را بنا کرده بودند. آنها در کنار هر قلعه، برج مراقبت ساخته بودند تا ورود و خروج افراد به قلعه مورد مراقبت باشد و نگهبان‌هایی که در آن برج‌های مراقبت گماشته بودند گزارش ورود و خروج افراد را به روسای قلعه می‌رساندند. در جنگی که میان مسلمانان با فتنه گران خیبر روی داد، این قلعه‌ها با رشادت‌های مسلمانان و به خصوص امام علی علیه السلام فتح شدند و با پیروزی لشکر اسلام بعد از حدود 14 روز، جنگ به اتمام رسید.

فتنه گران عامل اصلی جنگ خیبر بودند

ماجرای اصلی جنگ خیبر چه بود و این اتفاق در چه سالی روی داده است؟

خیبر درواقع نام یک منطقه است که بسیار وسیع و حاصلخیز بوده و در حدود 160 کیلومتری شمال مدینه قرار دارد. این منطقه در دوران پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله در اختیار یهودیان بود.

با این وجود چرا بین مسلمانان و یهودیان در آن دوران جنگ روی داد؟ آیا این جنگ، جنگ میان ادیان بوده؟

دقت کنید که اسلام دین آزادی بیان است و پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله با دوستی و محبت مردم را به اسلام دعوت می کردند، نه با جنگ و مبارزه مسلحانه. به این ترتیب اصل واقعه خیبر و جنگی که در آن منطقه روی داد دلایل دیگری داشته است.

چه دلایلی؟

مردم یهودی مذهبی که در منطقه خیبر زندگی می کردند، یک گروه از یهودیان فتنه‌جوی مدینه را در منطقه خودشان پناه دادند و با دیگر دشمنان اسلام همکاری و همراهی کردند. به این ترتیب تبدیل شدند به یک خطر جدی در برابر مسلمانانی که می‌خواستند با صلح و دوستی در کنار ادیان دیگر زندگی کنند. به این صورت بود که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله متوجه فتنه آنها در منطقه خیبر شدند.

مسیر استراتژیک حرکت پیامبر صلوات الله علیه به سوی خیبر

همین ماجرا باعث شروع جنگ خیبر شد؟

بله. پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله بعد از این که از حدیبیه برگشتند، یکی از یاران خود را در مدینه به عنوان نماینده خودشان قرار دادند تا به امور مسلمانان رسیدگی کند و بعد خودشان به سمت منطقه خیبر حرکت کردند. وقتی فاصله خیبر تا مدینه را در نظر بگیریم با نوع جابه‌جایی‌هایی در آن دوران، تقریباً آن حضرت سه شبانه‌روز در راه بودند تا به منطقه خیبر رسیدند.

البته در این میان آن حضرت از مسیر میان خیبر و غطفان عبور می کردند تا حضورشان در این مسیر مانع از کمک‌رسانی‌های مردم منطقه غطفان به یهودیان فتنه‌جوی خیبر شود؛ اما یکی از مردم غطفان به نام عینیه بن حصن فزاری همراه با چهار هزار نفر از این مسیر در راه عبور بود تا به فتنه گران خیبر کمک برساند.

وقتی با پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله مواجه شدند، آن حضرت به او پیشنهاد داد تا از این کمک خودداری کند و به ازای آن نیمی از محصولات میوه خیبر برای آنها باشد. عینیه با سرکشی و گستاخی این پیشنهاد را قبول نکرد و اعلام کرد که از کمک به آنها منصرف نمی‌شود در حالی که خیلی زود از لشکر مسلمانان دچار ترس زیادی شد و بدون اینکه از میوه‌های خیبر نصیبی برده باشد، از راه کمک به فتنه گران خیبر برگشت.

قلعه‌های خیبر

در روایت‌ها عنوان شده که در قلعه خیبر به دست مبارک حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام از جا کنده شده است. در اینجا این سؤال به ذهن می‌رسد که چرا در آن منطقه قلعه بوده است؟ آیا خیبر منطقه جنگی یا مقر حکومت بوده؟

در منطقه خیبر حدود شش و به روایتی هفت قلعه وجود داشت که یهودیان آنها را بنا کرده بودند. آنها در کنار هر قلعه، برج مراقبت ساخته بودند تا ورود و خروج افراد به قلعه مورد مراقبت باشد و نگهبان‌هایی که در آن برج‌های مراقبت گماشته بودند گزارش ورود و خروج افراد را به روسای قلعه می‌رساندند.

در جنگی که میان مسلمانان با فتنه گران خیبر روی داد، این قلعه‌ها با رشادت‌های مسلمانان و به خصوص امام علی علیه السلام فتح شدند و با پیروزی لشکر اسلام بعد از حدود 14 روز، جنگ به اتمام رسید.

کنده شدن در قلعه خیبر به دست مبارک امام علی علیه السلام

در تاریخ بسیار نوشته و تکرار شده که حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام در فتح خیبر نقش مهمی داشته‌اند. در این باره چه اطلاعات مستندی موجود است؟

دقت کنید که منطقه خیبر دارای هفت قلعه بزرگ و مهم بود. در اوایل جنگ دو قلعه فتح شد ولی برای فتح قلعه سوم به بعد مشکلاتی به وجود آمد. چراکه فتنه گران یهود از بالای قلعه‌ها با منجنیق مسلمانان را هدف سنگ‌های خود قرار می‌دادند و در این مورد بسیار سرسختی کردند. به همین علت لشکر اسلام شهدایی در این جنگ داشت و چندین روز این مبارزه طول کشید.

در تاریخ طبری و برخی منابع دیگر این طور نوشته شده که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله ابتدا خلیفه اول را برای فتح قلعه فرستادند ولی او موفق نشد و دست خالی و با دادن شهدایی بازگشت.

بار دیگر آن حضرت خلیفه دوم را فرستادند که او هم توفیقی به دست نیاورد بلکه تعداد زیادی از مسلمانان کشته شدند و با توصیفی که بعد از بازگشت از مقاومت فتنه گران می‌کرد، باعث ایجاد هراس در میان مسلمانان می‌شدند.

در این مرحله بود که رسول خدا صلوات الله علیه، امام علی علیه السلام را برای فتح قلعه فرستادند؟

بله. در این شرایط بود که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله همه لشکر اسلام را جمع کرده و فرمودند: «پرچم را به دست کسی می‌دهم که خدا و پیامبر خدا را دوست دارد و خدا و پیامبر هم او را دوست دارند و خداوند این قلعه را با دستان او می‌گشاید. او مردی است که هرگز پشت به دشمن نکرده و از صحنه نبرد فرار نمی‌کند.» سپس پرچم را به دستان مبارک حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام دادند.

روز بعد رسول خدا صلی‌الله علیه و آله به امام علی علیه السلام دستور دادند که به سراغ نمایندگان قلعه بروند و آنها را به اسلام دعوت کنند، اگر قبول نکردند آنها را با وظایف خود تحت ادای اسلام از پرداخت جزیه و خلع سلاح آشنا کرده و در غیر این صورت با آنها بجنگند.

وقتی امام علی علیه السلام به سوی قلعه رفتند، دو نفر به نام‌های محرب و حارث که از شجاعترین مردان آن منطقه بودند با آن حضرت جنگیدند و فوراً بدن بیجانشان روی زمین افتاد. بعد از این مراحل، ماجرای کنده شدن در قلعه خیبر توسط دستان مبارک امام علی علیه السلام روی داد که مورد تعجب همه مردم در طول تاریخ قرار گرفت.

آیا در مورد وزن و جنس آن در اطلاعاتی وجود دارد؟

بله. در منابع تاریخ نوشته شده که آن در از جنس سنگ بوده و در بزرگی بود که وزن بسیاری داشت. بعد از آن ماجرا از امام علی علیه السلام سؤال کردند که آیا سنگینی و وزن آن در را احساس کردید؟ فرمودند: «به همان قدری که از سپر خود احساس سنگینی می‌کردم.»

در روایت دیگری هم نوشته شده که فرمودند: «من هرگز آن در را با قدرت بشری از جای نکندم، بلکه در پرتو نیروی خداوندی و با قلبی مطمئن به روز قیامت و راضی از آن، انجام دادم.»

سرانجام ساکنان منطقه خیبر

اشاره کردید که منطقه خیبر سرسبز و حاصلخیز بود. سرنوشت یهودیانی که قبلاً در این منطقه زندگی می کردند چه شد و برای محصولات چه تصمیمی گرفته شد؟

بعد از اینکه مسلمانان بر گروه فتنه گران پیروز شدند، پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله لطف و مرحمت بسیار بزرگی در حق اهالی خیبر کردند. آن حضرت قبول کردند که یهودیان در همان منطقه ساکن باشند و به زراعت و زندگی خودشان بر روی زمین‌های خود ادامه بدهند، فقط درآمد خود را با مسلمانان تقسیم کنند.

ماجرای خیبر در آیات قرآن

آیا در مورد ماجرای فتح خیبر و رشادت‌های امام علی علیه السلام در آیات قرآن کریم اشاره‌ای شده است؟

بله. ماجرای فتح خیبر در دو آیه از قرآن کریم مطرح شده است. یک بار در آیه 15 از سوره فتح که می‌فرماید: «سَیقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انطَلَقْتُمْ إِلَى مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْکمْ یرِیدُونَ أَن یبَدِّلُوا کلَامَ اللَّهِ قُل لَّن تَتَّبِعُونَا کذَلِکمْ قَالَ اللَّهُ مِن قَبْلُ فَسَیقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا بَلْ کانُوا لَا یفْقَهُونَ إِلَّا قَلِیلًا» به این معنا که: هنگامى که شما براى به دست آوردن غنائمی حرکت کنید، متخلّفان (حدیبیه) مى‏گویند: بگذارید ما هم در پى شما بیاییم، آنها مى‏خواهند کلام خدا را تغییر دهند؛ بگو: هرگز نباید به دنبال ما بیایید؛ این گونه خداوند از قبل گفته است. آنها به زودى مى‏گویند: «شما نسبت به ما حسد مى‏ورزید!» ولى آنها جز اندکى نمى‏فهمند!

یک بار هم در سوره نساء آیه 94 در مذمت نوع عملکرد یکی از مسلمانان در برخورد با یکی از یهودیان فدک که از توابع خیبر بوده، می‌فرماید: «یأیهُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِذَا ضرَبْتُمْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ فَتَبَیَّنُواْ وَ لَا تَقُولُواْ لِمَنْ أَلْقَى إِلَیْکُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا فَعِندَ اللَّهِ مَغَانِمُ کَثِیرَةٌ کَذَالِکَ کُنتُم مِّن قَبْلُ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَتَبَیَّنُواْ إِنَّ اللَّهَ کاَنَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا» به این معنا که: اى کسانى که ایمان آورده‏اید! هنگامى که در راه خدا گام مى‏زنید (و به سفرى براى جهاد مى‏روید) تحقیق کنید و به خاطر اینکه سرمایه ناپایدار دنیا (و غنایمى) به دست آورید، به کسى که اظهار صلح و اسلام مى‏کند نگویید: «مسلمان نیستى» زیرا غنیمت‌های فراوانى (براى شما) نزد خداست. شما قبلاً چنین بودید و خداوند بر شما منّت نهاد (و هدایت شدید). پس (به شکرانه این نعمت بزرگ) تحقیق کنید. خداوند به آنچه انجام مى‏دهید آگاه است.

افشای اسرار دل‌ها در سوره فتح

در سوره مبارکه فتح اشاره شده که عده‌ای می‌خواهند کلام خداوند را مبدل کنند. این ماجرا در جریان جنگ خیبر چگونه روی داد؟

اشاره کردیم که نبرد خیبر بعد از صلح حدیبیه اتفاق افتاد. قبل از آغاز جنگ، رسول خدا صلوات الله علیه به امر خدای متعال به مؤمنان مژده دادند که قلعه خیبر را فتح خواهند کرد. رسول خدا صلی‌الله علیه و آله به مؤمنان فرمودند که در این جنگ فقط افرادی می توانند شرکت کنند که در حدیبیه حضور داشته‌اند و غنیمت‌های جنگی هم به این افراد می‌رسد، پس هر کسی که در جریان حدیبیه تخلف کرده، نمی‌تواند در خیبر شرکت کند و نصیبی از غنیمت‌های آن هم نخواهد داشت.

به هر حال گروهی از مسلمانان در حدیبیه شرکت نکرده بودند. وقتی خبر سخن رسول خدا صلوات الله علیه به آنها رسید، طمع غنیمت‌ها را کردند و از آن حضرت اجازه خواستند تا در جنگ خیبر شرکت کنند. البته این درخواست برای شرکت در جنگ به این علت بود که آنها مژده پیروزی مسلمانان در خیبر را از آن حضرت شنیده بودند. پس فقط به طمع غنیمت آمده بودند و روحیه جهاد در راه خدا را نداشتند.

البته آنها اطلاع نداشتند که قبل از درخواستی که کرده‌اند، آیه‌های سوره مبارکه فتح نازل شده و از نیت درونی آنها پرده برداشته است. چون در این آیات می‌فرماید: «سَیقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انطَلَقْتُمْ إِلَى مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْکمْ یرِیدُونَ أَن یبَدِّلُوا کلَامَ اللَّهِ قُل لَّن تَتَّبِعُونَا کذَلِکمْ قَالَ اللَّهُ مِن قَبْلُ فَسَیقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا بَلْ کانُوا لَا یفْقَهُونَ إِلَّا قَلِیلًا؛ به زودى آنهایى که از شرکت در جهاد تخلف کردند وقتى که مى‏روید که غنیمت‏هاى جنگى را بگیرید خواهند گفت بگذارید ما هم با شما بیاییم. اینان مى‏خواهند کلام خداى را مبدل نمایند. بگو: نه شما هرگز ما را پیروى نمى‏کنید و این را خداى تعالى قبلاً به من خبر داده. وقتى این را بشنوند خواهند گفت: شما به ما حسد مى‏ورزید ولى باید بدانند که جز اندکى فهم ندارند.»

منبع:تسنیم