آشنایی با عجایب پاداش و عذاب!

عقیق:طبق آیه‌های قرآن کریم و روایت‌های رسیده از ائمه اطهار علیهم السلام، رفتار و گفتار ما در این دنیا مورد حساب دقیقی قرار می‌گیرد و به ازای هر عملی، پاداش یا عذابی در برزخ و قیامت به ما می‌رسد. نکته جالب در این میان آن است که بعضی از کارها و رفتارهای ما در این دنیا پاداشی مضاعف در آخرت خواهد داشت، برخی کارهای خوب ما موجب می‌شود بخشی از گناهان ما محو شود و در مقابل گاهی مرتکب گناهی می‌شویم که اعمال خوب ما را می‌پوشاند و پاداش آن از دستمان می‌رود. جالب‌تر آن است که ممکن در آخرت با پاداشی مواجه شویم که کار خیری به آن اندازه نکرده باشیم و این پاداش عظیم موجب تعجب و شگفتی ما شود. همان گونه که این امکان هم وجود دارد که مسیر زندگی دنیایی ما به گونه‌ای باشد که در قیامت، خود را مستوجب عذاب عظیمی بدانیم که هیزم‌های آن را در زندگی دنیا جمع کرده‌ایم.

به منظور آشنایی با ثمره برخی اعمال و تأثیر کارهای خوب یا بدی که به نوعی بر یکدیگر اثر می‌گذارند، گفت‌وگویی با دکتر مریم حاج عبدالباقی، پژوهشگر قرآنی و استاد حوزه و دانشگاه، انجام دادیم. آن طور که این محقق قرآنی شرح می‌دهد، کارهای نیکی وجود دارند که این اندازه دامنه پاداش آن‌ها گسترده است که اثر بخشی از گناهان یا همه آن‌ها را از بین می‌برند، به طوری که گناهان انسان نه در دنیا اثری بر زندگی او می‌گذارد و نه در آخرت و برزخ او را مستوجب عقاب و عذابی می‌کند. نمونه این کارهای خیر، اسلام و توبه هستند. البته توبه به معنای حقیقی آن، به طوری که انسان به طور حقیقی از گناهان و کارهای بد خود شرمنده و پشیمان باشد و اگر گناه او موجب شده حقی از کسی ضایع شود، آن را جبران کند. این مطلب مصداق آیاتی از سوره مبارکه زمر است که می‌فرماید: «قُلْ یا عِبادِی الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ، لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ؛ وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یأْتِیکمُ الْعَذابُ، ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ، وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیکمْ مِنْ رَبِّکمْ؛ بگو ای بندگان من که بر نفس خود ستم کردید، از رحمت خدا مأیوس نشوید که خدا همه گناهان را می‌آمرزد، چون که او آمرزگار رحیم است. و به سوی پروردگارتان برگردید و تسلیمش شوید، قبل از آنکه عذاب به سراغتان آید و آن وقت یاری نشوید. و بهترین آنچه از ناحیه پروردگارتان به سویتان نازل شده پیروی کنید.» در عین حال به جا آوردن نمازهای واجب، آثار بعضی از گناهان ما را از بین می‌برد. یعنی اگر کسی در طول روز نمازهای واجب خود را اقامه کند، بخشی از گناهان او حبط می‌شود و دیگر عذابی در انتظار او نخواهد بود. آنجا که خدای تعالی می‌فرماید: «وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَی النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیلِ، إِنَّ الْحَسَناتِ یذْهِبْنَ السَّیئاتِ؛ نماز را در دو طرف روز و پاره‌ای از شب بپا دار که حسنات سیئات را از بین می‌برد.»

وقتی کارهای خیر، هیچ پاداشی ندارد

آیا امکان دارد که ما در دنیا کار خوبی انجام بدهیم که به ازای آن منتظر باشیم در برزخ یا قیامت پاداش بگیریم ولی هرگز پاداشی به ازای آن کار دریافت نکنیم؟

بله. نظام پاداش و جزا که برای گفتار و اعمال و حتی نیت‌های ما قرار گرفته است، بر این اساس است که ممکن است کار خیری در دنیا انجام بدهیم ولی بعد از آن مرتکب شر و گناهی شویم که به کلی آن عمل را حبط کند و از تأثیر بیندازد.

در مقابل این نکته را هم باید بدانیم که امکان دارد در زندگی خود مرتکب گناهی شویم که آثار بزرگ و بدی در زندگی دنیا و آخرت ما داشته باشد، اما بعد از آن عمل شایسته‌ای انجام بدهیم و به عنوان مثال توبه کنیم. در این صورت ممکن است آن گناه حبط شود و دیگر اثر بدی در زندگی ما نداشته باشد. در آخرت هم به ازای آن عذاب نشویم. گویا که اصلاً آن گناه را مرتکب نشده‌ایم.

آشنایی با مفهوم حبط عمل

به اصطلاح «حبط عمل» اشاره کردید. در برخی از آیه‌های قرآن کریم و یا در احادیث هم از اصطلاح «حبط اعمال» استفاده شده است. مفهوم این عبارت چیست؟

کلمه «حبط» به معنی باطل شدن عمل و تأثیر نداشتن آن است. مفهوم حبط در آیه‌های قرآن کریم و همچنین در احادیث و روایات این است که اعمال انسان هم در دنیا و هم در آخرت باطل شود و دیگری تأثیر و نتیجه‌ای برای او نداشته باشد.

با این توضیح، وقتی کار خوبی انجام بدهیم و حبط شود، یعنی نه در زندگی دنیا ما اثری دارد و نه در آخرت به ازای آن پاداشی دریافت می‌کنیم. زمانی هم که عمل بد و گناهی از ما حبط شود، به این معنا است که نه در زندگی دنیای ما تأثیر بدی می‌گذارد و نه در زندگی آخرت مستوجب عذابی خواهیم بود. چون اساساً با حبط اعمال، آن اعمال از بین می‌روند.

تأثیر اعمال خوب و بد در زندگی دنیا

اینکه در آخرت باید مستوجب عذاب یا پاداش شویم، موضوعی است که نسبت به آن آگاهی داریم. اما چطور کار خوب یا بد ما در زندگی این دنیا هم اثر می‌گذارد؟

این مسئله هم یکی از قوانین الهی است. به عنوان مثال ایمان داشتن به خدای یکتا و انجام کارهای خیر همان طور که زندگی آخرت انسان مؤمن را پاک و مطهر می‌کند، در زندگی دنیایی او هم اثر می‌گذارد و زندگی دنیایش را هم مطهر و پاکیزه می‌کند.

این نکته همان مطلبی است که خداوند متعال در سوره آیه 97 مبارکه نحل به آن اشاره فرموده است: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ، فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً وَ لَنَجْزِینَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یعْمَلُونَ؛ هر کس چه مرد و چه زن عمل صالحی کند، به شرطی که ایمان داشته باشد، ما او را به حیاتی طیب زنده نموده و اجرشان را طبق بهترین آنچه می‌کردند می‌دهیم.»

در اینجا ممکن است یک سؤال برای مخاطب ایجاد شود. آیا ایمان انسان یا کافر بودن او در حل مشکلات و یا گذشتن از بحران‌های زندگی تأثیری دارد؟

بله. قطعاً ایمان انسان یا کفر او در زندگی دنیایی او اثر دارد. فرض کنید یک مشکل واحد برای دو نفر ایجاد شود که یکی مؤمن و خداشناس است و دیگری اعتقادی به خدا ندارد. طبیعی است که رفتار این دو نفر در برابر همان مشکل واحد، یکی و مانند هم نخواهد بود.

کسی که ایمان به خدا دارد در مواجهه با مشکل گرفتاری راه دعا، نیایش، صبر و ایمان را در پیش می‌گیرد. اگر مشکل او حل شود که این گشایش را نعمت و رحمتی از سوی خدا می‌داند و شکرگزار خواهد بود. اگر هم مشکل او حل شنود، باز هم در راه خدا صبوری می‌کند و با دعا و نیایش و انس با خالق خود، به آرامش روحی می‌رسد.

اما در مقابل انسان بی‌ایمان در برابر همان مشکل، شروع به ناشکری و جزع و فزع می‌کند. اگر مشکل او حل نشود که هر روز بر بی‌ایمانی‌اش اضافه می‌شود و حتی آرامش روحی و روانی نخواهد داشت. اگر هم مشکلش حل شود ممکن است شروع به سرمستی کرده و این بار هم بر گمراهی او افزوده شود.

اعمالی که کارهای خیر را بی‌اثر می‌کنند

بر اساس مطلبی که درباره حبط اعمال عنوان شد، می‌خواهیم بدانیم چه کارهایی ممکن است در زندگی انجام بدهیم که کارهای خیر ما را می‌پوشاند و اثر آن را از بین می‌برد؟

دقت کنید که یکی از احکام الهی بر این قرار گرفته است که بعضی از گناهان هستند که اگر کسی مرتکب آن شود، نیکی‌ها و کارهای خیر او را هم در دنیا و هم در آخرت حبط می‌کند و از اثر می‌اندازد. یعنی نه در این دنیا به ازای کارهای خوب خود اثر و نتیجه مثبتی دریافت می‌کند و نه در آخرت پاداشی در انتظار او خواهد بود.

یکی از کارهای ناشایست و گناهان بزرگ، ارتداد و خروج از دین است. آن طور که خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «وَ مَنْ یرْتَدِدْ مِنْکمْ عَنْ دِینِهِ فَیمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِک حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ؛ و کسی که از آیینش برگردد و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک (گذشته) او در دنیا و آخرت بر باد می‌رود.» به این مفهوم که اگر کسی به خدای یکتا ایمان داشته باشد ولی بعد از مدتی از دین خارج شود و در همان حالت بی‌دینی و در حالی که هنوز توبه نکرده، از دنیا برود، گویا هیچ کار خوبی در زندگی خود انجام نداده است. به این ترتیب هیچ پاداشی در برزخ و آخرت نخواهد داشت و مدام در عذاب به سر خواهد برد.

یکی دیگر از کارهای ناشایست و گناهان بزرگی که موجب حبط و از بین رفتن آثار و پاداش کارهای خیر می‌شود، کفر به خدای یکتا و آیات اوست و همچنین سرکشی کردن در برابر خداوند است. حکم این مطلب را هم خدای متعال در سوره مبارکه آل عمران فرموده است، با این مضمون که: «إِنَّ الَّذِینَ یکفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یقْتُلُونَ النَّبِیینَ بِغَیرِ حَقٍّ وَ یقْتُلُونَ الَّذِینَ یأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ؛ أُولئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ؛ کسانی که نسبت به آیات خدا کفر می ورزند و پیامبران را به ناحق می‌کشند و (نیز) مردمی را که امر به عدالت می‌کنند به قتل می‌رسانند و به کیفر دردناک (الهی) بشارت بده. آن‌ها کسانی هستند که اعمال (نیکشان، به خاطر این گناهان بزرگ) در دنیا و آخرت تباه شده است.»

این گناهان همه اعمال خوب را بی‌اثر می‌کنند؟

بله.

مجازات دشمنی با پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله

آیا گناهی هم وجود دارد که بخشی از کارهای خوب ما را، نه همه آن‌ها را، بی‌اثر کند؟

به عنوان مثال ممکن است کسی بگوید من به خدای یکتا ایمان دارم اما با رسول خدا صلی‌الله علیه و آله عناد و دشمنی داشته باشد، چه در زمان حیات آن حضرت و چه در این دوران. این نوع دشمنی او با رسول و فرستاده خدای متعال موجب می‌شود که برخی از کارهای خوب و حسنات او بی‌اثر شود و نتواند پاداش آن کارها را دریافت کند.

آیا این مورد هم در آیات قرآن بیان شده است؟

بله. آنجا که خدای متعال می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ کفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَینَ لَهُمُ الْهُدی لَنْ یضُرُّوا اللَّهَ شَیئاً، وَ سَیحْبِطُ أَعْمالَهُمْ، یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکمْ» به این معنا که: «به درستی آنان که کافر شدند و از راه خدا جلوگیری کردند و با رسول دشمنی ورزیدند آن هم بعد از آنکه راه هدایت برایشان روشن شد، هرگز هیچ ضرری به خدا نمی‌زنند و به زودی اعمال خودشان حبط می‌شود. ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خدا را و نیز رسول را اطاعت کنید و اعمال خود را باطل نسازید.»

مثال دیگر برای این سؤال در سوره مبارکه حجرات عنوان شده است که به این نکته اشاره کرده است که بلند کردن صدا در محضر رسول خدا صلی‌الله علیه و آله موجب حبط و از بین رفتن اثر برخی از حسنات می‌شود: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِی. وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کجَهْرِ بَعْضِکمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر درنیاورید، آن طور که با یکدیگر داد و فریاد می‌کنید، و زنهار مواظب باشید با این رفتار، اعمالتان ندانسته حبط نشود.»

عملی که گناهان را بی‌اثر می‌کند

به دو نمونه از گناهانی که موجب از بین رفتن آثار کارهای خیر می‌شود، اشاره کردید. آیا در مقابل، عمل خیری هم وجود دارد که اثر گناهان ما را از بین ببرد؟

بله. کارهای نیکی هم وجود دارند که این اندازه دامنه پاداش آن‌ها گسترده است که اثر بخشی از گناهان یا همه آن‌ها را از بین می‌برند، به طوری که گناهان انسان نه در دنیا اثری بر زندگی او می‌گذارد و نه در آخرت و برزخ او را مستوجب عقاب و عذابی می‌کند.

نمونه این کارهای خیر، اسلام و توبه هستند. البته توبه به معنای حقیقی آن، به طوری که انسان به طور حقیقی از گناهان و کارهای بد خود شرمنده و پشیمان باشد و اگر گناه او موجب شده حقی از کسی ضایع شود، آن را جبران کند. این مطلب مصداق آیاتی از سوره مبارکه زمر است که می‌فرماید: «قُلْ یا عِبادِی الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ، لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ؛ وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یأْتِیکمُ الْعَذابُ، ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ، وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیکمْ مِنْ رَبِّکمْ؛ بگو ای بندگان من که بر نفس خود ستم کردید، از رحمت خدا مأیوس نشوید که خدا همه گناهان را می‌آمرزد، چون که او آمرزگار رحیم است. و به سوی پروردگارتان برگردید و تسلیمش شوید، قبل از آنکه عذاب به سراغتان آید، و آن وقت یاری نشوید. و بهترین آنچه از ناحیه پروردگارتان به سویتان نازل شده پیروی کنید.»

در عین حال در آیات دیگری هم به این نکته مهم اشاره شده است. مانند آیاتی از سوره مبارکه طه که می‌فرماید: «فَمَنِ اتَّبَعَ هُدای فَلا یضِلُّ وَ لا یشْقی ، وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی؛ پس هر کس هدایتم را پیروی کند نه گمراه می‌شود و نه بدبخت، و هر کس از یاد من اعراض کند معیشتی تنگ خواهد داشت و روز قیامت هم او را کور محشور می‌کنیم.»

توبه و اسلام هم اثر همه گناهان را از بین می‌برد؟

همین طور است. به این مفهوم که اگر کسی توبه حقیقی کند و در همان حالت بمیرد، گویا اصلاً گناهی مرتکب نشده است. پس هیچ جزایی ندارد و همیشه در نعمت و رحمت خداوند متعال به سر خواهد برد.

تأثیر نمازهای واجب در آمرزش گناهان

با این وجود، آیا کار خیری هم وجود دارد که ما انجام بدهیم و از طریق آن بخشی از گناهانمان آمرزیده شود و دیگر اثری در زندگی دنیا و آخرتمان نداشته باشد؟

برای جواب این سؤال هم باید به آیات قرآن کریم مراجعه کنیم. آن طور که خداوند متعال می‌فرماید، به جا آوردن نمازهای واجب، آثار بعضی از گناهان ما را از بین می‌برد. یعنی اگر کسی در طول روز نمازهای واجب خود را اقامه کند، بخشی از گناهان او حبط می‌شود و دیگر عذابی در انتظار او نخواهد بود.

آنجا که خدای تعالی می‌فرماید: «وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَی النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیلِ، إِنَّ الْحَسَناتِ یذْهِبْنَ السَّیئاتِ؛ نماز را در دو طرف روز و پاره‌ای از شب بپا دار که حسنات سیئات را از بین می‌برد.»

یکی دیگر از این نوع اعمال هم پرهیز از انجام گناهان کبیره است. یعنی اگر کسی از گناهان بزرگ و کبیره خودداری کند، خداوند هم آثار گناهان کوچک او را محو می‌کند. آن طور که در قرآن کریم می‌فرماید: «إِنْ تَجْتَنِبُوا کبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکفِّرْ عَنْکمْ سَیئاتِکمْ؛ اگر از گناهان کبیره‌ای که از آن نهی شده‌اید اجتناب کنید ما سیئات شما را محو می‌کنیم.»

همچنین در آیه دیگری از سوره مبارکه نجم در این باره می‌فرماید: «الَّذِینَ یجْتَنِبُونَ کبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ، إِنَّ رَبَّک واسِعُ الْمَغْفِرَةِ؛ کسانی که از گناهان کبیره و فواحش اجتناب می‌کنند، و تنها جرمشان گناهان کوچک است خدا آنان را می‌آمرزد، چون پروردگار تو آمرزشی وسیع دارد.»

منبع:تسنیم