وقتی «حرم» در مشهد گم می‌شود!

عقیق:مشهد هویتی مذهبی دارد و این هویت نشأت گرفته از وجود بارگاه منور رضوی است. هویت مشهد همراه با توسعه آن در طول تاریخ حول محور حرم مطهر شکل گرفته و تا به امروز رسیده است. اگر هویت مذهبی و معنوی را از مشهد بگیریم و مرکزیت را از حرم مطهر رضوی به ساختمان های بلندمرتبه و تجاری پرزرق و برق سوق دهیم، آیا هویتی برای مشهد باقی می‌ماند؟ این سوال وقتی این روزها در خیابان‌های اطراف حرم مطهر قدم می‌زنید، احتمالا به ذهنتان خطور کند. حالا بافت اطراف حرم جایی شده که برای دیدن گنبد طلایی باید چشم بگردانید از لابه لای هتل‌ها و پاساژهای سر به فلک کشیده، پیدایش کنید.

طرح‌های توسعه شهری دهه‌ها قبل نیز ایده‌هایی برای نوسازی و بهسازی بافت اطراف حرم در نظر داشت که نتیجه آن احداث چهار خیابان به عنوان خیابان‌های اصلی منتهی به حرم مطهر بودند. از انتهای هرکدام از این خیابان‌ها گنبد طلایی دیده می‌شد و حرکت خودروها در اطراف حرم باعث می‌شد که تردد در مشهد به مثابه طواف به دور مقبره امام رضا(ع) باشد. مشهدی‌ها این امر را برکت زندگی خود می‌دانند. اتوبوس‌های درون شهری که به یکی از این چهار خیابان منتهی به حرم می‌رسید، صدای بلند صلوات و زمزمه «السلام علیک یا علی بن موسی الرضا» در اتوبوس می‌پیچید و زنان و مردان دست به سینه رو به حرم، روز خود را با سلام به امام رئوف آغاز می‌کردند. این سنت هنوز هم در مشهد رواج دارد؛ قدیمی‌ها و مجاوران مشهد هنوز ناخودآگاه وقتی سوار بر خودرو یا پیاده به یکی از خیابان‌های طبرسی، نواب، امام رضا(ع) یا شیخ توسی می‌رسند، لحظه‌ای درنگ می‌کنند و سلام می‌دهند. اما این سنت برای زائران و نسل جوان ساکن مشهد باقی می‌ماند؟

خواب پهلوی‌ها برای دو پاره کردن مشهد

در دوره پهلوی قرار بود که مشهد به دو بخش شرقی (مذهبی و سنتی) و غربی (توریستی و مدرن) تقسیم شود که با پیروزی انقلاب اسلامی به اجرا نرسید.

شاید بتوان اولین تغییرات پس از انقلاب اسلامی را در توسعه حرم مطهر و پس از آن احداث زیرگذر حرم مطهر مشاهده کرد؛ اما رفته رفته و با افزایش زائرانی که سالانه به مشهد می‌آمدند، ظرفیت کوچه‌ها و خیابان‌های اطراف حرم، کم بود و باید برای تردد زائران فکری می‌شد. اولین طرح را در دهه 70 آغاز کردند.

طرح‌هایی که راه به جایی نبردند

تصویر زیر کاربری‌های وضع موجود مصوب سال 1373 را نشان می دهد. براساس این نقشه، قرار بود بلواری در اطراف حرم احداث شود که بخش عمده‌ای از آن در زاویه جنوبی حرم احداث شده است و به نام شارستان شهرت دارد.

کاربری‌های نزدیک حرم بزرگ مقیاس شده است. براساس این تملک قطاع کوچک مقیاس، آغاز شد. این تملک‌ها از سوی شهرداری صورت می‌گرفت و پس از آن به سرمایه گذاران واگذار می‌شد. شائبه‌های بسیاری در این واگذاری‌ها ایجاد شد و از طرفی دیگر، این طرح با ایراداتی مواجه بود که باعث شد پس از مدتی طرح تفصیلی بافت اطراف حرم را به مشاوران مهرازان واگذار شد.

در نیمه دهه 80 بر طرح اولیه طاش اصلاحاتی وارد شد، اما این اصلاحات باز هم مشکلاتی را به دنبال داشت تا اینکه شرکت مشاوران مهرازان مسوولیت تدوین طرح جامع مشهد را به عهده گرفتند.

شورای عالی معماری و شهرسازی در تیرماه سال 96 مصوب کرد که هرگونه طرحی در بافت اطراف حرم در حال اجراست، متوقف تا طرحی جدید و متناسب با این بافت تدوین شود.

کارشناسان شهری معتقدند آنچه در بافت اطراف حرم مطهر رخ داده، باید به عنوان یک مدل ناکارآمد از بازسازی بافت شهری ثبت شود. 

سعید شعرباف تبریزی، عضو هیأت علمی دانشگاه امام رضا(ع) و یکی از پژوهشگران در حوزه مدیریت شهری است.

او معتقد است که در 250 هکتار بافت مسکونی در این منطقه، به گونه دستکاری شده که دیگر قابلیت بازگشت ندارد. با این حال هنوز می‌توان آن را در قطاع 2 و بخش 100 هکتاری نجات داد؛ قطاعی که بسیاری از علما و جریان‌های مرتبط مذهبی در آن حضور داشته و دارند. 

راهکار شعرباف برای نجات بافت این است که مسوولان شهری باید به این جمع بندی برسند که در این منطقه نباید ساختمان های بلندمرتبه بیشتر از 23 متر ساخته شود  و از طرف دیگر باید محورهای پیاده راه در آن ایجاد شود.

به اعتقاد این استاد دانشگاه هم سلوک زیارت، پیاده راه ها را ایجاب می کند و هم مسائل امنیتی. از طرف دیگر باید توصیه های شورای راهبری به صورت جدی در بافت اطراف حرم دنبال شود. 

البته نباید از اتفاقاتی که در شرکت عمران و مسکن سازان ثامن که مسئولیت برنامه ریزی در بافت پیرامون حرم مطهر را به عهده دارد، غفلت ورزید.

کارشناسان می‌گویند که باید از این شرکت تحقیق و تفحص جدی صورت بگیرد؛ چراکه بسیاری از اتفاقات در بافت اطراف حرم مطهر به اقتصاد سیاسی آن وابسته است. 

بی توجهی مسوولان استانی به اسناد بالادستی

در بند دوم مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی تصریح شده است که «به منظور جلوگیری از تداوم اقدامات مغایر با حفاظت از حیثیت مکان و ارزش‌های ملموس و ناملموس بافت تاریخی-فرهنگی پیرامون حرم مطهر، از این تاریخ، طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (ع)- مصوب سال 1387- لغو و اجرای آن متوقف می‌شود.»

بر این اساس باید تغییری در بافت اطراف حرم رخ ندهد، با این حال طرح‌های بافت اطراف حرم ادامه پیدا کرد؛ احداث شارستان و تملک خانه‌های مردم در این منطقه ادامه یافت.

دغدغه حقوق ساکنان اطراف حرم

استاندار خراسان رضوی با طرح دغدغه رهبر انقلاب در سال 86 دستوراتی درباره بافت اطرف حرم مطهر به شهردار وقت مشهد ابلاغ کرد که در آن نکاتی درباره تملک املاک مردم در این منطقه و همچنین حفظ هویت فرهنگی و مذهبی این بافت مطرح شده بود. با این حال، مسوولان و مدیران شهری مشهد به دنبال پرداخت حقوق مکتسبه‌اند و در این زمینه جلسات متعددی در سطح کلان و وزارت راه و شهرساز نیز برگزار کرده اند.

در آخرین جلسه‌ای که در شورای عالی معماری و شهرسازی و به ریاست اسلامی، وزیر راه و شهرسازی برگزار شد، به بی توجهی مسوولان به منویات رهبری نیز تأکید شد. در این جلسه صحبت از شیوه نامه‌ای برای پرداخت حقوق مکتسبه مطرح شد، این شیوه نامه که هنوز به اجرا نرسیده، قرار است موضوعات مورد اختلاف در حقوق مکتسبه را بررسی کند و راه حلی برای پرداخت این حقوق پیش پای مسوولان بگذارد.

دو روز پیش نیز با امضای 230 نماینده مجلس شورای اسلامی، نامه‌ای به خطاب به رهبر انقلاب در سطح علنی مجلس قرائت شد که در آن نمایندگان تأکید کرده‌اند که ایشان، نمایندگان مجلس را در پیگیری منویات و دغدغه‌هایشان را درباره بافت اطراف حرم و بازنگری در این طرح، به منظور تقویت هویت اسلامی ایرانی مشهد و احقاق حقوق مجاوران و زائران حریم رضوی و پیگیری تخلفات و جرم انگاری قانون گریزی‌های صورت گرفته، راهنمایی و حمایت فرمایند.

منبع:فارس