چرا قم، حرم اهل‌بیت معرفی شده است؟

عقیق:امام رضا علیه السلام به خواهر خود، حضرت معصومه سلام‌الله علیها، در نامه خود تأکید کرده بودند که هر محلی رسیدید که مردم جمع شدند، برایشان حدیث بخوان. منظور از حدیث خواندن، بحث علمی و مقابله با انحرافات است. در عین حال حتی مسیری که حضرت معصومه سلام‌الله علیها طی می‌کردند تا به برادر بزرگوار خود ملحق شوند را خود امام رضا علیه السلام تعیین فرموده بودند. به این منظور که مردمی که از دیدار و سخنان آن امام بزرگوار محروم شده بودند، با دیدار حضرت معصومه سلام‌الله علیها و شنیدن سخنان و احادیث ایشان، دل و جان خود را با نور اسلام و حقیقت روشن کنند. به این ترتیب سفر کریمه اهل بیت علیه السلام به خاک ایران را می‌توان سفری برای روشن کردن و تبیین حقایق دینی و معرفتی دانست که درنهایت به شهادت آن بانوی بزرگوار در خاک کشورمان منتهی شد.

در گفت‌وگویی که با حمید رسولپور، ایده پرداز و نویسنده فیلم‌نامه «کریمه» انجام دادیم، به بررسی سیره و سفر تاریخی حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله علیها پرداختیم. با این پژوهشگر دینی، با بیان اینکه این فیلم‌نامه مدت‌ها کار پژوهشی گسترده را در سابقه خود دارد، توضیح می‌دهد: احادیثی که پیش از حضور حضرت معصومه سلام‌الله علیها در شهر قم، درباره این شهر وجود دارد که بسیار حائز اهمیت است، به طوری که بارها درباره اهمیت این شهر تأکید شده است. ازجمله با این روایت مواجه شدیم که هنوز حضرت معصومه سلام‌الله علیها متولد نشده بودند که امام صادق علیه السلام به حضرت موسی بن جعفر علیه السلام در زمان قبل از ازدواج آن حضرت مژده می‌دهند که «خداوند فرزندی به شما می‌دهد که حرم او در قم، حرم اهل بیت علیهم السلام خواهد بود.» به این ترتیب متوجه شدیم که منظومه‌ای در مورد شهر قم و حضرت معصومه سلام‌الله علیها وجود دارد. از باب این مثل معروف که «شرف مکان بالمکین» مشخص می‌شود که شرف این مکان یعنی شهر قم، به مکین آن یعنی حضرت معصومه سلام‌الله علیها است. درباره هجرت تاریخی حضرت معصومه سلام‌الله علیها به این نتیجه می‌رسیم که از لحاظ ظاهری آن حضرت دل‌تنگ برادر خود بودند. اما نقطه ضعف و مایه تأسف آن است که در این ظاهر بمانیم و از ظاهر به باطن نرسیم. ظاهر به این دلیل است که اگر قرار بود بطن ماجرا مشخص باشد، دستگاه اموی با آن کاروان مقابله می‌کرد. در عین حال حضرت معصومه سلام‌الله علیها به دلیل قرابت بسیار نزدیک با امام رضا علیه السلام، عنصر عاطفه به پوشش حرکتی آن حضرت تبدیل شد تا مأمون تصور نکند که ایشان قصد لشکرکشی علیه دستگاه حکومت را دارند. با پوشش یک حرکت عاطفی لایه‌هایی دارد که امروز می‌توان آثار را در پایداری شیعه مشاهده کرد. یک رصد اجمالی نشان می‌دهد حرکت حضرت معصومه سلام‌الله علیها بخشی از منظومه مبارزات سیاسی، عقیدتی و اجتماعی اهل بیت علیهم السلام است که برای کسب کلیات آن به کتاب انسان 250 ساله مراجعه کردیم.

زمینی که از قبل منتظر قدم‌های کریمه اهل بیت بود

دکترین و ایده پژوهش درباره زندگی حضرت معصومه سلام‌الله علیها تهیه فیلم‌نامه سریال کریمه چگونه ایجاد شد؟

در وهله اول علاقه قلبی نسبت به حضرت معصومه سلام‌الله علیها زمینه پژوهشگری درباره زندگی آن حضرت را فراهم کرد. اما به تدریج که وارد کار شدیم، متوجه شدیم که درباره زندگی آن حضرت با فقر اطلاعاتی دردناکی مواجه هستیم. چراکه اطلاعات بسیار محدودی درباره زندگی و سیره حضرت معصومه سلام‌الله علیها در دسترس مردم است. صرفاً دو سه نمونه روایت و چند حدیثی که در مورد مقام ایشان نقل شده است.

البته در نگاه نخست، مختصات شهر قم برای ما جلب توجه کرد. به طوری که طبق نقشه‌های ژئوپلیتیک امروزی، شهر قم در قلب خشکی‌های جهان قرار گرفته است. از سوی دیگر احادیثی که پیش از حضور حضرت معصومه سلام‌الله علیها در شهر قم، درباره این شهر وجود دارد که بسیار حائز اهمیت است، به طوری که بارها درباره اهمیت این شهر تأکید شده است. ازجمله با این روایت مواجه شدیم که هنوز حضرت معصومه سلام‌الله علیها متولد نشده بودند که امام صادق علیه السلام به حضرت موسی بن جعفر علیه السلام در زمان قبل از ازدواج آن حضرت مژده می‌دهند که «خداوند فرزندی به شما می‌دهد که حرم او در قم، حرم اهل بیت علیهم السلام خواهد بود.» به این ترتیب متوجه شدیم که منظومه‌ای در مورد شهر قم و حضرت معصومه سلام‌الله علیها وجود دارد. از باب این مثل معروف که «شرف مکان بالمکین» مشخص می‌شود که شرف این مکان یعنی شهر قم، به مکین آن یعنی حضرت معصومه سلام‌الله علیها است.

به این صورت بود که رویکرد ما به زندگی حضرت معصومه سلام‌الله علیها در نگارش طرح کریمه، رویکردی علمی باشد. با این نگاه که آن حضرت با حرکت خود به سمت قم، منظومه شیعی را در قلب فلات ایران ترسیم کردند. در تحقیق خود بر این مبنا که هجرت حضرت معصومه سلام‌الله علیها از شهر مدینه به قم چگونه و با چه رویکردی بوده و چه حاصلی برای جامعه شیعیان داشته است. روش تحقیق نیز به این صورت بوده که پیرامون شهر قم و حرکت آن حضرت به سمت این شهر تحقیق کنیم و تمام رویدادهایی که حول این شهر و در آن مقطع تاریخی در جهان اسلام جریان داشته را مورد بررسی قرار دهیم.

مبنای کار، کتاب مقام معظم رهبری بود

با این توضیحات، باید تحقیقات بسیاری درباره زندگی حضرت معصومه سلام‌الله علیها انجام داده باشید. اما در این تحقیقات تا چه اندازه بر مبنای آموزه‌های کتاب «انسان 250 ساله» نوشته مقام معظم رهبری کار کرده و از اطلاعات این کتاب مهم استفاده کرده‌اید؟

باید یادآوری کنم که اصل طرح کریمه، کتاب انسان 250 ساله نوشته مقام معظم رهبری است. در این کتاب رویکردهای مبارزاتی و سیاسی اهل بیت علیهم السلام مدنظر قرار گرفته و از زمان صدر اسلام تا دوران حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف با رویکرد سیاسی مورد تحلیل قرار گرفته است.

همانند با هجرت حضرت معصومه سلام‌الله علیها به ایران، سه هجرت دیگر اتفاق افتاده بود: هجرت ادریس به سمت مراکش و تأسیس حکومت ادریسیان، هجرت اولاد امام حسن مجتبی علیه السلام به آسیای شرق و جنوب شرق و هجرت امام رضا علیه السلام به مرو.

مسیری که امام سجاد علیه السلام طرح‌ریزی کردند

پس از شناسایی افراد حاضر در این هجرت‌ها و افرادی که به نوعی در این جریان‌ها دخیل بودند، به نتایج جالبی رسیدیم که تا دوران امام زین‌العابدین علیه السلام ادامه پیدا می‌کرد. معروف است که امام زین‌العابدین علیه السلام خادم و خادمه های زیادی داشتند، یعنی افرادی که در بازار به عنوان برده فروخته می‌شدند خریداری می‌کردند، مدتی از آن‌ها مراقبت کرده و تعلیم اسلامی می‌دادند و در مدت حدود یک سال آن‌ها را آزاد می‌کردند تا به سرزمین و شهر خود برگردند و آزادانه زندگی کنند.

جای سؤال بود که چرا حضرت این اقدام را انجام می‌دادند. اما بعد از تحقیقات به نتیجه‌ای رسیدیم که بیش از نیمی از افرادی که بعدها در مکتب امام باقر علیه السلام شروع به روایت احادیث و ساختار ریزی دستگاه علمی شیعه کردند، همین خادم‌ها و خادمه هایی بودند که مدتی در خدمت امام سجاد علیه السلام تربیت شده و آزاد شده بودند.

چون این افراد در یک گستره وسیع جغرافیایی ازجمله مصر، مراکش، الجزایر، ایران، قفقاز و آسیای میانه تا آسیای شرقی بودند. گویی که در زمان امام سجاد علیه السلام دوره مقدماتی گذراندند و سپس در زمان امام باقر علیه السلام دستگاه علمی را طرح‌ریزی کردند تا بعدها وارد مکتب امام صادق علیه السلام شده، درس‌آموزی کرده و در زمان موسی بن جعفر علیه السلام عملیاتی می‌شوند.

درواقع طرح‌ریزی راهبردی صورت گرفته است.

همین طور است. در مناظره‌ای میان هارون‌الرشید و امام موسی بن جعفر علیه السلام روی داد، هارون‌الرشید عرض کرد «شما از ما چه می‌خواهید؟» آن حضرت فدک را مطالبه می‌کند. هارون‌الرشید قبول می‌کند که فدک را تحویل آن حضرت دهد و وقتی محدوده جغرافیایی و محل فدک را می‌پرسد، آن حضرت محدوده‌ای را مشخص می‌کنند که غرب فدک، مصر و تونس بوده، از غرب به شبه‌قاره هند می‌رسد، از شمال به شما قفقاز رسیده و جنوب آن تا جنوب تانزانیا و خلیج عدن می‌رسد. هارون‌الرشید به نوعی متوجه سیره مبارزاتی آن حضرت می‌شود.

اما در عمل مشاهده می‌کنیم که تمام نیروهای مبارزاتی و جهادی که از زمان امام سجاد علیه السلام در ظاهر خدمه تربیت شدند، ژئوپلیتیک عظیم، گسترده و آینده‌نگر را در زمان ائمه بعدی تا دوران امام موسی بن جعفر علیه السلام طرح‌ریزی و اجرایی کردند. به طوری که قمر به مرکز خشکی‌های جهان تبدیل می‌شود.

ما ثمر فعالیتی را می‌بینیم که در گستره عظیم جغرافیایی در حدود یک هزار و 400 سال قبل بنیان‌گذاری شد. و آنچه امروز در قالب جنگ نرم می‌شنویم که در حال جنگ با دشمنان اسلام با امریکا و اسرائیل هستیم، عقبه آن به زمان امام سجاد علیه السلام برمی‌گردد.

از آنجایی که نشانه‌های این حرکت را در کتاب «انسان 250 ساله» نوشته مقام معظم رهبری مشاهده کردیم، این کتاب را به عنوان پایه و دکترین کار پژوهشی در زمینه زندگی و سیره حضرت معصومه سلام‌الله علیها قرار دادیم. به این ترتیب مسیر هجرت حضرت معصومه سلام‌الله علیها مهم‌ترین مسیری بوده که در این هجرت‌های چهارگانه انجام شد. اگر به نقشه جغرافیایی آن زمان هم نگاه شود، آن حضرت دقیقه از کران غربی جهان اسلام حرکت کرده و در قم به اتمام می‌رسد.

مسیر حرکت کاروان حضرت معصومه سلام‌الله علیها

به مسیر حرکت کاروان حضرت معصومه سلام‌الله علیها از مدینه به سمت ایران اشاره کردید. این سؤال در ذهن شکل می‌گیرد که این مسیر را امام رضا علیه السلام به ایشان تبیین کرده بودند که حتماً این مسیر را طی کنند؟ به هرحال مسیرهای گوناگونی وجود داشته که کاروان حضرت معصومه سلام‌الله علیها به شهر طوس و به خدمت امام رضا علیه السلام برسند.

در پاسخ این سؤال باید به یاد داشته باشیم که امام رضا علیه السلام در هجرت خود از مدینه به طوس، به منطقه‌ای به نام معدن نقره در شمال حجاز می‌رسند. از این منطقه دوراهی وجود داشته که یکی از آن‌ها به سمت بصره و سپس به سمت جنوب غرب ایران ادامه داشته و مسیر دیگر به جنوب عراق و قادسیه می‌رسیده و از میان عراق گذشته و از شمال شرق عراق و جنوب غرب به ایران وارد می‌شود.

امام رضا علیه السلام قصد داشتند که از مسیر جنوب عراق بگذرند؛ یعنی مسیری که از جنوب عراق گذشته، به کوفه می‌رسید چون کوفه به عنوان یکی از مراکز اصلی شیعیان مطرح بوده و مسیر کوفه تا نجف، بغداد و کربلا مسیر مهمی بوده چون در آن زمان مسیحیان در بغداد بسیار فعال بودند، صرافی‌ها و ربادهندگان یهودی در بغداد به شدت فعال بودند و این شهر اوضاع آشفته‌ای داشت.

هم‌زمان در این مسیر دیده می‌شد که برخی تفکرات انحرافی مانند تفکر اسماعیلیه در حال شکل‌گیری بود. علاوه بر آن قیام انحرافی دیگری به نام قیام ابوالسرایا در میان شیعیان در حدود یک سال قبل از آن روی داده بود که منطقه همچنان ملتهب آن قیام بود.

شبکه وکالت ائمه اطهار علیهم السلام هم که در زمان امام صادق علیه السلام طرح‌ریزی شده بود، در همین زمان فعال بود.

درست است. شبکه وکلای ائمه اطهار علیهم السلام در این مناطق فعال بودند که تمام ارتباطات مخفیانه اهل بیت علیهم السلام با دوستداران و شیعیان آن‌ها را تنظیم می‌کردند و در عین حال این سازمان وکالت، شبکه اقتصادی راه‌اندازی کرده بود که بتواند یک ساختار اقتصادی در داخل شیعیان ایجاد کند.

به این دلیل که عباسیان از لحاظ اقتصادی به شدت بر شیعیان سخت گرفته بودند. هارون‌الرشید تلاش زیادی کرد که به این شبکه صدمه وارد کند. به طوری که فرقه‌هایی مانند واقفیه ایجاد شد و پول‌هایی که از شیعیان جمع شده بود را به امام رضا علیه السلام تحویل ندادند تا در راه امور اسلام خرج شود.

مبارزه با تفکرات انحرافی در هجرت

به همین دلیل بود که امام رضا علیه السلام این مسیر را انتخاب کردند تا با تفکرات انحرافی مبارزه کنند؟

بله. امام رضا علیه السلام قصد داشتند با گذشتن از این مسیر، رسالت الهی خود را انجام دهند. اما مأموران مأمون متوجه قصد آن حضرت شدند و مانع شدند که از این مسیر عبور کنند و به زور امام را به سمت بصره و ایران هدایت می‌کنند.

مسیر حضرت معصومه سلام‌الله علیها طبق توصیه امام رضا علیه السلام

زمانی که حضرت معصومه سلام‌الله علیها به همان منطقه معدن نقره و بر سر دوراهی رسیدند، طبق مسیری که امام رضا علیه السلام در نامه خود فرموده بودند، از جنوب عراق وارد شدند. درواقع این مسیر تعیین شده بود. با توجه به این شرایط، مشخص می‌شود کسی که از خاندان امام موسی بن جعفر علیه السلام وارد این مسیر مهم و پر حادثه می‌شود، باید یا خود امام باشد و یا بیشترین قرابت فکری و عقیدتی با امام را داشته باشد. بنابراین حضرت معصومه سلام‌الله علیها راهی این مسیر شد تا راهی که امام رضا علیه السلام موفق به طی آن نشد، آن حضرت طی کرده و مسئولیت الهی خود را به انجام برساند.

نکته قابل توجه این است که امام رضا علیه السلام به خواهر خود، حضرت معصومه سلام‌الله علیها، در نامه خود تأکید کرده بودند که هر جایی رسیدید که مردم جمع شدند، برایشان حدیث بخوان. منظور از حدیث خواندن، بحث علمی و مقابله با انحرافات است.

مبارزه کریمه اهل بیت سلام‌الله علیها با جریان‌های منحرف فکری

پس باید نتیجه گرفت که حضرت معصومه سلام‌الله علیها با جریان‌های منحرف فکری مبارزه کردند.

بله. ثمره حرکت حضرت معصومه سلام‌الله علیها را امروز می‌توان مشاهده کرد. چنانکه امروز چیزی از فرقه‌های اسماعیلیه و واقفیه دیده نمی‌شود. در حالی که آن ها در آن زمان جریان‌های بسیار قدرتمندی بودند که سعی در منحرف کردن شیعیان داشتند. در آن شرایط حضرت موفق به هدایت آن ها شدند.

به هر حال حضرت معصومه سلام‌الله علیها می‌دانستند که در مسیری که علوی‌ها و سادات طی می‌کنند، مورد ظلم و آزار فرقه‌ها بودند و در عین حال از ستم مأموران حکومت عباسی در امان نبودند.

همین طور است. در آن زمان هم ظلم سخت‌افزاری نسبت به شیعیان روا می‌شد و هم جنگ نرم‌افزاری. به طوری که سادات و علوی‌ها و شیعیان به شدت مورد ظلم بودند و کشته می‌شدند. در عین حال جنگ نرم‌افزاری برقرار بود به این صورت که در ذهن‌ها انحراف ایجاد می‌شد تا شیعیان را به فرقه وقف بکشانند.

اهداف ولایی بانوی بزرگوار اسلام

نقل عمومی این است که حضرت معصومه سلام‌الله علیها برای دیدار و زیارت برادر بزرگوار خود، امام رضا علیه السلام، از مدینه راهی ایران شدند. اما زمانی که این هجرت تاریخی را به درستی بررسی کنیم، نتیجه می‌گیریم که مسئولیت ولایی حضرت نادیده گرفته شده، چراکه هجرت آن حضرت با اهداف بزرگ الهی رقم خورده بود.

ما می‌توانیم حرکت مشابهی را میان هجرت حضرت معصومه سلام‌الله علیها با فعالیت حضرت زینب سلام‌الله علیها به دست آوریم. چراکه حضرت سیدالشهدا علیه السلام در روز عاشورا به شهادت رسیدند و حضرت زینب سلام‌الله علیها پرچم‌دار نهضت برادر و امام زمان خود شد و دستگاه یزید را رسوا کرد. درواقع حضرت زینب سلام‌الله علیها وارد راهی شد که برادر و امام زمانش فرصت ورود پیدا کرد، اما آن حضرت در قلب حکومت اموی‌ها و روبروی یزید وارد شد و با خطبه‌های آتشین از لحاظ نرم‌افزاری پایه‌های حکومت بنی‌امیه را از بین برد.

مانند این جریان را می‌توان در مورد حرکت حضرت معصومه سلام‌الله علیها مشاهده کرد. چراکه مانند واقعه عاشورا دارای بعد عاطفی است که شور قضیه است و باطنی دارد که لازمه‌اش آن است که شیعیان به حدی از دانش برسند که لایه‌های عمیق این حرکت را درک کنند.

پیگیری هدف الهی در پوشش عناصر عاطفی

چنانکه درباره هجرت تاریخی حضرت معصومه سلام‌الله علیها به این نتیجه می‌رسیم که از لحاظ ظاهری آن حضرت دل‌تنگ برادر خود بودند. اما نقطه ضعف و مایه تأسف آن است که در این ظاهر بمانیم و از ظاهر به باطن نرسیم. ظاهر به این دلیل است که اگر قرار بود بطن ماجرا مشخص باشد، دستگاه اموی با آن کاروان مقابله می‌کرد.

در عین حال حضرت معصومه سلام‌الله علیها به دلیل قرابت بسیار نزدیک با امام رضا علیه السلام، عنصر عاطفه به پوشش حرکتی آن حضرت تبدیل شد تا مأمون تصور نکند که ایشان قصد لشکرکشی علیه دستگاه حکومت را دارند. با پوشش یک حرکت عاطفی لایه‌هایی دارد که امروز می‌توان آثار را در پایداری شیعه مشاهده کرد. یک رصد اجمالی نشان می‌دهد حرکت حضرت معصومه سلام‌الله علیها بخشی از منظومه مبارزات سیاسی، عقیدتی و اجتماعی اهل بیت علیهم السلام است که برای کسب کلیات آن به کتاب انسان 250 ساله مراجعه کردیم.

شباهت فعالیت کریمه اهل بیت با نقش حضرت زینب سلام‌الله علیها

پیدا کردن شباهت‌ها میان فعالیت حضرت معصومه سلام‌الله علیها با نقش حضرت زینب سلام‌الله علیها نکته بسیار مهمی است. در عین حال به نوعی تأسی حضرت معصومه سلام‌الله علیها به حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها را نیز مشاهده می‌کنیم. یعنی آنجا که موقعیت دفاع از مقام امامت و ولایت پیش می‌آید، حضرت معصومه سلام‌الله علیها مانند مادر بزرگوار خود از جان مایه می‌گذارد.

طبق روایتی از امام معصوم علیه السلام نقل شده که در شداید و سختی‌ها به حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها متوسل شویم. همچنین روایت شده که «حرم ما قم است». بنابراین مرکزیت هم برای قم تعیین شده و هم برای حضرت زهرا سلام‌الله علیها.

بخشی از این مرکزیت، دفاع از حریم ولایت و امامت است. در زمان امام رضا علیه السلام مشاهده می‌کنیم که چندین شبهه برای شیعیان به وجود آمد ازجمله اینکه چرا آن حضرت ولایتعهدی مأمون را قبول کردند. همچنین این شبهه مطرح شد که چرا آن حضرت شمشیر به دست نگرفتند. این در حالی بود که امام رضا علیه السلام در حصر مأمون بودند. این در حالی بود که اگر آن حضرت ولایتعهدی مأمون را قبول نمی‌کردند بسیاری از شیعیان از دین برمی‌گشتند. زیرا همه از دم شمشیر بنی‌عباس می‌گذشتند. وقتی امام رضا علیه السلام ولایتعهدی را پذیرفتند، شیعیان مأمنی پیدا کردند به این علت که مأمون فرصتی برای از بین بردن پیروان آن حضرت نداشت.

در این موقعیت بود که حضرت معصومه سلام‌الله علیها در مسیری حرکت کردند که شیعیان را آگاه کرده و حقانیت امام رضا علیه السلام را ثابت کردند. این در حالی بود که می‌دانستند خطرات بسیاری در این مسیر وجود دارد و جان گرامی ایشان در خطر بود.

منبع:تسنیم