۰۳ آذر ۱۴۰۳ ۲۲ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۴۶ : ۰۸
نشانه سعادت مرد در کلام امام پنجم
حجت‌الاسلام خلج از اهمیت تأمین معاش خانواده بر اساس سیره امام محمد باقر (ع) می‌گوید.
عقیق:سیره عملی پیامبر(ص) و اهل‌بیت وحی الگویی مناسب برای ارتقای سبک زندگی اسلامی می‌شود چرا که بر اساس عقیده مسلمانان این بزرگواران از هر خطایی مبرا و تمام حرکات و سکنات ایشان برگرفته از آموزه‌های وحیانی است. آنچه از تاریخ زندگانی ایشان در کتب روایی و تاریخی از موافق و مخالف نقل شده گویای این حقیقت است.
امروز که با تلاش دشمنان داخلی و خارجی فرهنگ و اقتصاد کشور مورد لطمه قرار گرفته است، بازخوانی سیره عترت (ع) در عرصه‌های فردی و اجتماعی و نیز عرصه بین‌المللی بیش از گذشته احساس می‌شود. چرا که عمده معضلاتی که جوامع اسلامی در عصر حاضر با آن مواجهند، به دلیل عدم رویایی با الگوهای صحیح در بین مردم و مسئولان جامعه است؛ یکی از عرصه‌های سبک زندگی، مسئله خانواده است. در این باره با حجت‌الاسلام ناصر خلج، استاد حوزه علمیه به گفت‌وگو پرداختیم.
* یکی از مسائل مهم در عرصه خانواده، رسیدگی به امور خانواده است؛ اما گاهی می‌بینیم افراد آنچنان که بایسته است اهتمام لازم جهت تأمین معاش خانواده را ندارند و به آنچه کسب کرده‌اند قانعند. در واقع قناعت‌پیشگی را با سعی و تلاش در زمینه تأمین معاش اشتباه گرفتند. در این باره توضیح می‌دهید؟
موضوع خانواده و اهمیت جایگاه آن تا حدی زیاد است که در قرآن و روایات عترت (ع) تأکیدات و تعالیم فراوانی نسبت به آن شده است و این به خاطر تأثیرگذاری فراوان نظام خانواده بر بدنه جامعه است، زیرا اصلاح یا فساد جامعه بستگی به نوع تربیتی دارد که در خانواده صورت می‌گیرد و ریشه آن را باید در نظام خانواده جستجو کرد.
یکی از امور مربوط به خانواده‌ها که عمدتاً بر عهده مردان است، رسیدگی به وضعیت معیشت آنها است؛ چه اینکه این امر یکی از عوامل قوام خانواده محسوب می‌شود. خداوند در دو آیه از آیات قرآن به کسانی که به خاطر فقر فرزندان خود را هلاک می‌کردند، تذکر می‌دهد و می‌فرماید روزی آنها و شما دست خدا است؛ چه اینکه تا پیش از اسلام این امر مرسوم بود. خداوند در آیه 151 سوره انعام می‌فرماید: « ... وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَّاهُمْ؛ فرزندان خود را از بیم تنگدستى مکشید؛ ما شما و آنان را روزى میرسانیم». یا در آیه31 سوره اسراء می‌خوانیم «وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبیرا؛ و از بیم تنگدستى فرزندان خود را نکشید. ماییم که به آنها و شما روزى مىبخشیم. کشتن آنان همواره خطایى بزرگ است.»
یعنی در واقع خداوند متکفل روزی مردم است و نباید از او قطع امید کنند. رسول گرامی اسلام(ص) در روایتی فرمود «الْخَلْقُ کُلُّهُمْ عِیَالُ اللَّهِ، وَ أَحَبُّهُمْ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْفَعُهُمْ لِعِیَالِه؛ یعنی تمام خلایق عیال خدا هستند؛ محبوب‌ترین آنها نزد خدا کسی است که بیشترین نفع را به عیال خود برساند.» عیال در لغت به معنای خانواده مرد است که نفقه آنها بر او واجب است و در اینجا مجازاً به خداوند اطلاق داده شده است.
بنابراین تأمین معاش زندگی از جمله مهم‌ترین وظایف سرپرستان خانواده است تا حدی که یکی از حقوق واجب مردان نسبت به زنان، نفقه است. با نگاهی بر سیره انبیاء و اولیاء در می‌یابیم چقدر بر رسیدگی به خانواده توجه داشتند تا جایی که حتی امیرالمؤمنین برای تأمین معاش گاهی قرض می‌گرفتند.
اهمیت تأمین رفاه خانواده
در واقع فردی که توانایی مالی دارد، باید به زندگی خود وسعت دهد و خانواده خود را از جهت رفاه تأمین کند. امام باقر (ع) در اهمیت رسیدگی به معیشت خانواده در روایتی فرمود «هر کس که براى بىنیازى از مردم و تلاش براى رفاه خانواده خود و نیکى کردن به همسایه، به طلب دنیا (مال و امکانات زندگى) برخیزد، روز قیامت در حالى خداى بزرگ را ملاقات مىکند که صورتى همچون ماه شب چهاردهم دارد؛ مَنْ طَلَبَ الرِّزْقَ فِی الدُّنْیَا، اسْتِعْفَافا عَنِ النَّاسِ وَ سَعْیا عَلى أَهْلِه وَ تَعَطُّفاً عَلى جَارِه لَقِیَ اللَّهَ- عَزَّ وَ جَلَّ- یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ وَجْهُهُ مِثْل الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ.»
بنابراین همانگونه که خداوند نعمات زیادی را به بندگان خود ارزانی داده، دارایی و وسعت روزی، یکی از نعمات خداوند بر بندگان است که بر اساس حکمت خود به هرکس خواهد عطا می‌کند. در هر صورت خداوند کم یا زیاد، روزی بندگان خود را می‌رساند. کسی که در مسیر عبودیت خداوند باشد، بیش از دیگران قدر نعمات خدا را می‌داند، همچنان که در روایتی از امام صادق (ع) آمده رسول گرامی اسلام (ص) اینچنین دعا می‌کرد «خدایا به نان ما برکت بده و بین ما و آن جدایى نینداز که اگر نان نباشد، نماز نمىتوانیم بخوانیم و روزه نمی‌گیریم، و واجبات الهى را انجام نمی‌دهیم؛ اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی الْخُبْزِ وَ لَا تُفَرِّقْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ فَلَوْ لَا الْخُبْزُ مَا صَلَّیْنَا وَ لَا صُمْنَا وَ لَا أَدَّیْنَا فَرْضَ اللَّهِ.» یعنی اگر خداوند به بندگان خود روزی ندهد، چگونه قوت خواهند داشت با حالت گرسنگی نماز بخوانند، روزه بگیرند و در کل به دستورات دین عمل کنند.
لذا اقتصاد به دیانت پیوند خورده است. کسی که منطق زندگی‌اش خدامحوری باشد، دین را جدای اقتصاد نمی‌داند و سعی می‌کند همان مقدار هم که کسب روزی می‌کند، از مسیر صحیح و حلال آن باشد.
سرپرست خانواده باید دارای تعهد دینی باشد
* اگر بخواهیم از جهت وظایف شرعی و اخلاقی هم حساب کنیم، هر فردی به صورت ذاتی موظف است به امور خانواده رسیدگی کند و بی‌تفاوت نباشد.
درست است؛ فردی که سرپرستی خانواده را بر عهده می‌گیرد، در واقع نسبت به اعضای خانواده متعهد می‌شود و باید تمام تلاش خود را جهت وسعت زندگی خود به کار بگیرد.
شخصی به نام محمد بن منکدر یکی از حفاظ قرآن در عصر امام باقر (ع) در ضمن تمجید از آن حضرت می‌گوید: می‌خواستم او را وعظ کنم که او مرا موعظه کرد. سؤال کردند چگونه؟ گفت: روزی از مدینه بیرون آمدم و در صحرا محمد بن علی باقر را دیدم؛ او در کنار دو غلام سیاه‌پوست کار می‌کرد. پیش خود گفتم سبحان الله پیرمردی از قریش، در چنین ساعتی از روز با این وضعیت برای به دست آوردن دنیا در تلاش است. باید او را موعظه کنم. نزد او رفتم و گفتم: خداوند تو را حفظ کند. اگر در این حال که هستی اجل تو برسد چه خواهی کرد؟
فرمود: «اگر در این حالی که هستم اجلم برسد، در حالی که در اطاعت خدا بوده‌ام از دنیا رفته‌ام. من با کار کردنم، خودم و عیالم را از محتاج بودن به تو و دیگر مردمان حفظ می‌کنم. وقتی از سر رسیدن اجل هراسناک خواهم بود که اجل مرا در حال نافرمانی خدا دریافته باشد؛ لَوْ جَاءَنِی الْمَوْتُ وَ أَنَا عَلَى هَذِهِ الْحَالِ جَاءَنِی وَ أَنَا فِی [طَاعَةٍ مِنْ] طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَکُفُ بِهَا نَفْسِی وَ عِیَالِی عَنْکَ وَ عَنِ النَّاسِ وَ إِنَّمَا کُنْتُ أَخَافُ أَنْ لَوْ جَاءَنِی الْمَوْتُ وَ أَنَا عَلَى مَعْصِیَةٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّه» گفتم: ای فرزند رسول خدا راست گفتی من قصد داشتم تو را موعظه و نصیحت کنم که تو مرا موعظه کردی.
حضرت در این عبارت به آن مرد فهماند:
اولاً کار کردن برای مرد عار نیست
دوم اینکه تأمین معیشت برای خانواده نه تنها دنیاپرستی نیست بلکه عین عبادت است
سوم آنکه سرپرست خانواده باید تمام تلاش خود را جهت تأمین معاش خانواده به کار گیرد تا محتاج دیگران نباشد.
امام باقر علیه‌السلام در دیگر روایت فرمود «از سعادت مرد آن است که به امور زندگی و اهل و عیالش رسیدگی کند؛ مِنْ سَعَادَةِ الْمَرْءِ أَنْ یَکُونَ الْقَیِّمَ عَلَى عِیَالِهِ.» این نشان از توجه بالای دین به مسئله معیشت خانواده دارد. حتی در روایتی از رسول گرامی اسلام (ص) داریم که مسکن بزرگ را از سعادت مرد برشمردند؛ مِنْ سَعَادَةِ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ الْمَسْکَنُ الْوَاسِع.» کسی که توانایی دارد باید برای راحتی خانواده خود تمام تلاش خود را به کار گیرد.
اثر منفی رزق حرام بر خانواده
* به نظرم ضروری است درباره مسیر کسب روزی و اهمیت کسب رزق حلال هم صحبتی داشته باشید.
همان مقدار که تأکید بر رسیدگی به امور خانواده شده است، بیشتر از آن، توصیه بر رزق حلال و دوری از رزق حرام شده است. این مسئله مورد تأکید آیات قرآن است. مثلاً در بخشی آیه 114 نحل می‌خوانیم «فَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالاً طَیِّباً؛ پس، از آنچه خدا شما را روزى کرده است، حلال [و] پاکیزه بخورید»
امام رضا(ع) در لزوم مراقبت بر کیفیت درآمد افراد فرمودند «تقوا را در طلب روزی رعایت کن؛ اتَّقِ فِی طَلَبِ الرِّزْق» و حد اعتدال را در طلب آن پیشه‌کن و کسب خود را از آلوده شدن به حرام حفظ کن.
همچنان که در آیه 168 سوره بقره وقتی مردم را دعوت به رزق حلال پاکیزه می‌کند، می‌فرماید از گام‌های شیطان پیروی نکنید؛ یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالاً طَیِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ ؛ اى مردم، از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه را بخورید، و از گام‌هاى شیطان پیروى نکنید که او دشمن آشکار شما است.»
عدم پیروی از گام‌های شیطان با توجه به فراز اول آیه که دعوت به رزق حلال است، نشان از این است که نباید از طریق نادرست کسب روزی کرد؛ یعنی وادار کردن مردم به استفاده از حرام‌ها و بازداشتن آنان از نعمت‌هاى حلال، نمودى از دشمنى آشکار شیطان است.
کسی که از راه حرام کسب درآمد کند، هم قلبش قساوت پیدا می‌کند و هم اثر منفی‌اش بر خانواده باقی می‌ماند.
امیرالمؤمنین(ع) در روایتی فرمود «صفا و نورانیت قلب، نتیجه لقمه حلال است؛ ضِیاءُ القَلبِ مِن أَکْلِ الحَلالِ» (مواعظ عددیّه، ص ٢٣) بنابر این روایت، یکی از راهکارهای زلالیت قلب به عنوان پایگاه اصلی ایمان هر فرد و نیز یکی از قلق‌های تزکیه انسان، خوردن لقمه حلال معرفی شده است. و درباره اثر منفی رزق حرام نیز امام جعفر صادق(ع) یکی از تأثیرات آن را تأثیر منفی در نسل و اولاد فرد معرفی کرده و فرمودند: «درآمد حرام و نامشروع، اثر آن در نسل و اولاد ظاهر می‌شود؛کَسْبُ الحَرامِ یَبینُ فی الذُّرِّیَّةِ» (وسائل، ج١٢، ص٥٣)
اگر بنا است در ایام منتسب به حضرات معصومین شرکت کنیم، در چنین جامعه‌ای شایسته است مردم خیلی حواسشان به هم باشد. در چنین شرایط سخت اقتصادی اگر اقتصاد مقاومتی باشد، هم برای تقویت بنیه مادی خودمان فراهم است و هم دیگران سودی می‌برند. اگر رانت نباشد و تولید باشد، انسان سعادتمند می‌شود.
وقتی پول در بانک بماند، اقتصاد فلج می‌شود
* توصیه پایانی دارید؟
اکنون که کشور ما در زمینه اقتصاد با چالش مواجه شده است، بهترین راهکار، همان توصیه رهبر معظم انقلاب نسبت به اقتصاد مقاومتی است. در صورت کلی دین اسلام توصیه می‌کند کاری کنید، دستتان دست بالا باشد؛ یعنی به گونه‌ای کار کنید که اشتغال‌زا باشید. وقتی سرمایه‌داران ما پول را در بانک حبس کنند، اقتصادمان فلج و اشتغال‌زایی کم می‌شود. باید به تولید بها داد تا شاهد پیشرفت بود و باید از خرده‌فروشی و دوره‌گردی پرهیز کرد.
منبع:تسنیم
گزارش خطا
