عقیق:یکی از مسائلی که در مورد اتفاقات منتهی به شهادت حضرت زهرا (س) مطرح است، موضوع غصب فدک و بحث‌های پیرامون آن است. حضرت صدیقه طاهره (س) در خطبه‌ای که به خطبه فدکیه معروف شد با خلفا به احتجاج می‌پردازد و مدعای آنها را رد می‌کند. در مورد این خطبه حضرت زهرا (س) در طول تاریخ کتاب‌های زیادی نوشته شده است اما کمتر به محتوا و مسائلی که در این کتاب‌ها مورد بررسی قرار گرفته، توجه شده است. در این مجال در گفتگو با حجت الاسلام محمدعلی مهدوی راد، دو کتاب در این موضوع را معرفی و مورد بررسی قرار دادیم. این دو کتاب، کتاب «فدک و العوالی او الحوائط السبعه فی الکتاب و السنه و التاریخ و الادب» تألیف سید محمد باقر حسینی جلالی و کتاب «شرح خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها» تألیف آیت الله سید عزالدین حسینی زنجانی است.
متن زیر مشروح گفتگوی مهر با این استاد حوزه و دانشگاه در مورد دو کتاب فوق است.
حجت الاسلام مهدوی راد در مورد کتاب «فدک و العوالی او الحوائط السبعه فی الکتاب و السنه و التاریخ و الادب» تألیف سید محمد باقر حسینی جلالی گفت: در آستانه شهادت فاطمه اطهر، بانوی گرانقدر تاریخ انسان و انسانیت و کرامت حضرت فاطمه سلام الله علیها هستیم. سخن در ابعاد شخصیت آن بزرگوار، در ساعت‌ها و روزها و ماه‌ها هم نمی گنجد، تا برسد به دقایقی اندک. آنچه که اکنون در این چند دقیقه می‌خواهم برای عزیزان معرفی کنم، کتاب فدک و العوالی او الحوائط السبعه فی الکتاب و السنه و التاریخ و الادب نگاشته سید محمد باقر حسینی است.
وی ادامه داد: این کتاب در مورد فدک جامع‌ترین، مهم‌ترین و مستندترین و دقیق‌ترین کتاب است. سال‌های سال قبل که همراه دوستان عزیز، کتاب سال ولایت را برگزار می‌کردیم و هر سالی، یکی از معصومان علیهم السلام جایزه ویژه داشتند، آن سالی که حضرت فاطمه سلام الله علیها به عنوان جایزه ویژه مطرح بود، این کتاب، کتاب برگزیده کتاب سال ولایت شد و برای ارزیابی که به محضر علما فرستاده بودیم، یکی از عالمان در نهایت هوشمندی، درباره کتاب فقط یک جمله نوشته بودند و آن «کل الصید فی جوف الفراء»؛ مثل عربی است، وقتی می‌خواهند بگویند که همه چیز در همین است. در این موضوع، این سخن به کمال است و تمام است و چیزی نمانده است، یا در این حادثه یا در این پدیده، می‌گویند «کل الصید فی جوف الفراء». یعنی می‌خواستند بفرمایند درباره فدک، آخرین حرف را زدند.
وی افزود: این کتاب غیر از تلاش‌های بسیار جدی و دقیق این بزرگوار است که سالیانی البته از نشر آن گذشته و در آن روزگاران، سنین جوانی را می‌گذراندند. از تأملات، یاری‌ها و دقت‌ها و باریک بینی‌های عالم بسیار بزرگ و محقق عالی قدری برخوردار است که احتمالاً چون راضی نباشند من اسمشان را نمی برم، ولی می دانم که یکی از زمینه‌ها و مقدماتی که اطمینان را برای محتوای این کتاب افزون و افزون می‌کند، به یاری رسانی آن عالم جلیل القدر است که در تاریخ اسلام مخصوصاً صدر اسلام و در جریانات تاریخ صدر اسلام مثل کتابت حدیث و جریانات مرتبط با این مباحث، یا بی نظیرند یا کم نظیر.
حجت الاسلام مهدوی راد گفت: کتاب در ابوابی شکل گرفته است. باب اول فدک به عنوان بخشی از املاک رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم، گزارش شده است و بعد بوستان‌های هفت گانه، چون آنچه که در اختیار حضرت زهرا سلام الله علیها بود، فقط فدک نبود و باغ و بوستان‌های دیگری هم بود. در باب سوم فدک به لحاظ جغرافیایی و تاریخی و حادثه‌ای که بر آن رفته و بعد در اختیار رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم، گذاشته شده، بررسی شده و به لحاظ اقتصادی و جایگاه مالی و حد و حدود قیمت آن بررسی شده است. در باب چهارم، انعکاس ماجرای فدک در حدیث است. در باب پنجم در قرآن است و بیان بسیار بسیار دقیق فخرالدین رازی که آیه مشهور در مباحث کلامی و اصولی که خداوند سبحان حقایق را برای مردمان آگاه می‌کند، تا مردم در قیامت حجتی علیه خدا نداشته باشند. لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ. فخرالدین رازی می‌گوید که بر اساس این اگر بنا بود گفته شود که فدک از آن فاطمه زهرا سلام الله علیها نیست، باید به خود پیامبر و حضرت فاطمه و حضرت علی علیهم السلام می‌فرمودند. چگونه امکان دارد، تصور شود آن کسی که درگیر مسأله است و مورد نیاز اوست، آگاهی از ابعاد آن، به او خبر رسانده نشود و به کسی که لا من قریب و لا من بعید ربطی به قصه ندارد، یعنی خلیفه اول، به او گفته شود. بحث بسیار مهمی است این بحث.
فدک در تاریخ به گستردگی گزارش شده، از زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تا قرن‌ها بعد تا زمان خلفای عباسی، فراز و فرودهایی که داشته و گاهی خلیفه‌ای کلاً می گرفته، گاهی پس می داده، گاهی بخشی را به فرزندان حضرت فاطمه سلام الله علیها می داده است
وی ادامه داد: فدک در تاریخ به گستردگی گزارش شده، از زمان پیامبر اکرم (ص) تا قرن‌ها بعد تا زمان خلفای عباسی، فراز و فرودهایی که داشته و گاهی خلیفه‌ای کلاً می گرفته، گاهی پس می داده، گاهی بخشی را به فرزندان حضرت فاطمه سلام الله علیها می داده است. قصه اش در تاریخ گسترده است و مهم. آنچه که خیلی خیلی مهم است، آن است که ثابت شود، فدک مِلک طِلق حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بوده و آن را به حضرت فاطمه سلام الله علیها واگذار کردند. یعنی به اصطلاح مال شأنی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نبوده و مال شخصی ایشان بوده است. این هم در باب هفتم به گستردگی مورد بحث قرار گرفته و از همه این بحث‌ها مهم، روایتی است که برای اولین بار در تاریخ اسلام بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، ساخته شد و برای اولین بار هم نقد شد در همین حادثه، یعنی خلیفه اول، شخصاً این روایت را ساخته است: نحن معاشر الانبیا لانورث ماترکناه صدقه. دو جور علما قرائت کردند. معنا خیلی تفاوت نمی‌کند و برای اولین بار هم بعد از رسول الله نقد متن اتفاق افتاد. یعنی حضرت فاطمه سلام الله علیها آن را ارجاع دادند به قرآن و فرمودند: و فی کتاب الله که شما باید از پدرتان ارث ببرید و من ارث نمی برم؟ هذا کتاب الله. این کتاب خدا در بین ماست که حکایت می‌کنند و بعد داستان ارث بردن از انبیا را گزارش کردند. این بخش هم بسیار بسیار عالمانه و خیلی دقیق بحث شده است و دیدگاه بعضی از عالمان مکتب خلفا هم در آن گزارش شده است.
وی در مورد مواضع مختلف خلیفه در مورد فدک گفت: اگر حقیقت چنین بوده است-که انبیا از خود ارث به جای نمی‌گذارند- نباید خلیفه درباره مفاد آن تردید می‌کرد، و مکررّ موضع عوض می‌کرد. به این نکته آیت الله شهید سیدمحمد باقر صدر توجه داده است و گزیده سخن وی چنین است: بدون هیچ تردیدی خلیفه فدک را به زهرا (سلام الله علیها) دادند، امّا با اظهار نظر عمر و ممانعت او باز گرداندند و نامه‌ای که نوشته بودند پاره کردند. براساس منابع بسیاری خلیفه در آستانه مرگ به شدت از عدم تسلیم فدک اظهار ندامت می‌کرد. اگر او را مستندی استوار بوده است چه ندامتی؟
بدون هیچ تردیدی خلیفه فدک را به زهرا (سلام الله علیها) دادند، امّا با اظهار نظر عمر و ممانعت او باز گرداندند و نامه‌ای که نوشته بودند پاره کردند. براساس منابع بسیاری خلیفه در آستانه مرگ به شدت از عدم تسلیم فدک اظهار ندامت می‌کرد. اگر او را مستندی استوار بوده است چه ندامتی؟
وی ادامه داد: نکته دیگر اینکه ابوبکر وصیت کرد که او را در کنار پیامبر دفن کنند، چرا؟ او برای این تدفین از دخترش عایشه اجازه گرفت، اگر آنچه پیامبر وانهاده «صدقه» است و از آن همه مسلمان‌ها، وصیت برای دفن چرا؟ اجازه از همسر پیامبر چرا؟
وی افزود: نکته دیگر اینکه خلیفه، زن‌های پیامبر را از خانه‌هایشان بیرون نکرد، یعنی برای زنان می‌شود ارث باقی نهاد، اما برای دختر نه؟! روشن است که این خانه‌ها ملک آنها نبود، بلکه چون زن پیامبر بودند در آنها زندگی می‌کردند.
وی اظهار داشت: خوب، اکنون باید گفت این خبر یک سر بی بنیاد است و نمی‌تواند در برابر صریح قرآن حالت تخصیص را داشته باشد و مفاد صریح قرآن به قوت خود باقی است، و کلام ابوبکر برساخته است.
حجت الاسلام مهدوی راد گفت: حضرت زهرا سلام الله علیها در نقض این سخن چنین گفت: یابن أبی قحافه افی کتاب الله اَن ترثَ اُباکَ ولا اُرثُ ابی لقد جئتَ شیئاً فَریّا … هذا کّتابُ الله حَکَماً وعَدلاّ و ناطقاً و فضلاً «یَرثُنی و یَرثُ من آلِ یعقوب» و «وَرِثَ سلیمانَ، داود…»
وی ادامه داد: نکته دیگری که در این مورد بسی حائز اهمیت است اینکه هیچگاه در برخورد با مسأله «فدک» بین حاکمان وحدت رویّه نبوده است، اگر حکم خداوند بود که ترکه پیامبر باید از آن مسلمین باشد این همه تصمیم‌های گوناگون چیست؟! گاهی مالکان واقعی باز گردانده شد و گاه بر فرد خاصی اهدا شده و...
وی افزود: به هر حال کتاب فدک، به نظر من و بسیاری، حقاً و انصافاً بی نظیر است. البته به زبان عربی است. زبان عربی بسیار روان، خواندنی و جالب و مستند و دقیق. هیچ مطلبی در آن بدون استناد منابع دسته اول نیامده است. مؤلف بیش از ۲۵۰ منبع دسته اول در پژوهش‌های نوآیین را دیدند و کتاب را تدوین کردند و عرضه کردند.
این استاد دانشگاه گفت: برای همه فاضلانی که در جستجوی مباحثی از این دست هستند، قطعاً خواندنی خواهد بود. برای همه کسانی که می‌توانند با این گونه مباحث به زبان عربی ارتباط برقرار بکنند، توصیه می‌کنم که این کتاب را از سر دقت بخوانند.
وی ادامه داد: برای مؤلف بزرگوار کتاب آرزوی توفیق دارم و یاد بلند و چهره خونین پدر بزرگوارشان، آیت الله شهید سید محمد تقی حسینی جلالی را هم گرامی می‌دارم. امیدوارم که بهره‌های کافی و معنوی را مؤلف بزرگوار از این کتاب ببرند. کتاب سالیانی است چاپ شده و جدید الطبع نیست. ولی هم چنان جایگاه بلندی را در مطالعه سیره فاطمی سلام الله علیها دارد.
حجت الاسلام مهدی راد همچنین در مورد کتاب «شرح خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها» تألیف آیت الله سید عزالدین حسینی زنجانی گفت: این کتابی را که الآن معرفی می‌کنم، گرچه کتاب تازه چاپی نیست و حتی ویرایش دوم آن هم، بسیار چاپ شده و از این جهت نشان داده می‌شود که کتاب بسیار قابل توجهی است.
یکی از مهم‌ترین جلوه‌های زندگانی حضرت زهرا سلام الله علیها، یا اگر دقیق‌تر بگوییم، علی الإطلاق، مهم‌ترین جلوه زندگانی حضرت زهرا سلام الله علیها، خطبه فاطمی است و من اصلاً دوست ندارم، این عنوانش بشود، خطبه فدکیه و کل این معارف حیرت آورِ وحیانیِ بسیار بسیار مهمِ معجزه گون، فقط به فدک پیوند بخورد
وی ادامه داد: می‌دانید که یکی از مهم‌ترین جلوه‌های زندگانی حضرت زهرا سلام الله علیها، یا اگر دقیق‌تر بگوییم، علی الإطلاق، مهم‌ترین جلوه زندگانی حضرت زهرا سلام الله علیها، خطبه فاطمی است و من اصلاً دوست ندارم، این عنوانش بشود، خطبه فدکیه و کل این معارف حیرت آورِ وحیانیِ بسیار بسیار مهمِ معجزه گون، فقط به فدک پیوند بخورد. حتی من تصورم این است که اگر در وسط سخنرانی، خلیفه به خاطر دگرگون کردن اوضاعی که همه چیز را داشت زیر و رو می‌کرد و انقلاب عجیبی داشت ایجاد می‌کرد، به فدک نمی‌پرداخت، شاید حضرت زهرا سلام الله علیها، اصلاً به فدک نمی‌پرداخت.
وی افزود: آنچه که مهم بود و برای حضرت زهرا سلام الله علیها مهم بود، اگر یک نگاه تاریخی به خطبه بشود، معلوم می‌شود که دغدغه بزرگ فاطمه اطهر، از بین رفتن میراث بعثت و میراث نبوت است و از این جهت من دوست دارم که این خطبه، عنوانش بشود بازخوانی میراث نبوت.
وی اظهار داشت: اگر به صورت خیلی فشرده و خلاصه در چند کلمه بخواهیم بگوییم: حضرت با نهایت قدرت و در اوج بلاغت، به مردمانی که در آن مسجد بودند، نشان داده‌اند که چه کسی بودید؟ و با آمدن پدر من چه شدید؟ و پدر من یعنی حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم چه کردند؟ آنچه را که انجام دادند، مخصوصاً با تعبیر لطیفی که شاخ شرک را شکند، چه کسی همراه او چنین کارهائی را کرد؟ علی ابن ابی طالب (ع) بود و شما انصار - تکیه کردن به انصار در این بحث هم بسیار قابل توجه است و اگر نبود آن نکته‌ای را که حضرت به لحاظ نگاه جامعه شناختی، در پیش دید اینها گذاشتند و انصار در گرداب توطئه آمیزی که درست کرده بودند، حل نمی‌شدند، شاید به آن جاها نمی‌رسید. بعد تبیین احکام دین و الی آخر.
حجت الاسلام مهدوی راد گفت: آن جمله که من قبل از اینکه کتاب را معرفی کنم، بیان کنم: همه آنچه که در کنار رسول الله (ص)، اتفاق افتاده بود، اوجش با عظمت علی ابن ابی طالب علیه السلام بود، حتی تکیه کردن حضرت زهرا سلام الله علیها، با شکستن بت‌ها، به وسیله حضرت علی علیه السلام، بر دوش پیامبر (ص)، که من اخیراً در این سه چهار سال اخیر، بارها گفته‌ام که بعید است که حضرت زهرا سلام الله علیها، اشاره شأن به شکستن بت‌ها در فتح مکه باشد، چون این چندان چیز مهمی نبود، برای اینکه پیروز شده بودند و علی رئوس الأشهاد می‌توانستند فریاد بزنند؛ اشاره حضرت به لیله المبیت است، چون در لیله المبیت است که هم جان فشانی علوی عجیب است، هم آیاتی که بر اساس آن نازل شده است و هم آیه‌ای که قبل از آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ» است و هم شکستن بت‌ها در آن شب که داستان مفصلی دارد و شاید خیلی از افراد به آن توجه نکرده باشند. آن چیزی که حضرت به آن توجه می‌کند که اگر شما انصار در کنار رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و علی ابن ابی طالب آن چنان بودید، شاخ شرک را شکاندید و بساط شرک را جمع کردید، چرا الآن به این روز افتادید؟ به یک وضعیتی افتادید که میراث من دارد تباه می‌شود و شما نگاه می‌کنید. لفلول الحد و خور القناه. و این دو تا شاید بزرگ‌ترین عامل شکست همه جامعه‌ها باشد؛ صراحت، تیزی، قاطعیت و استواری و با استواری سخن گفتن را از دست دادن و به تفرق مبتلا شدن. لفلول الحد؛ برندگی را از دست دادن و خور القناه، سر نیزه وقتی که پره پره بشود و از هم باز بشود؛ گفته می‌شود، خور القناه؛ وقتی به دیوار هم بخورد، اصابت نمی‌کند. شما جامعه انصار این طور شدید. گفتید: منّا امیر و منکم امیر. اگر به این خطبه نگاه تاریخی بشود، چیز عجیبی می‌شود.
وی ادامه داد: شرح خطبه حضرت زهرا (س)، به قلم زنده یاد، مرحوم آیت الله سید عزالدین حسینی زنجانی که از استادان و فقهای جلیل القدر دانش آموخته حوزه قم و حوزه‌های دیگر، از شاگردان بسیار برجسته حضرت امام رحمه الله علیه و علامه طباطبایی رحمه الله علیه؛ خطبه را شرح کردند.
وی افزود: خطبه را به لحاظ محتوا، با نقد و تحلیل و بررسی متن‌ها و آنچه مرتبط است و واژه شناسی، به صورت بسیار بسیار دقیق و استواری، تحلیل کردند.
وی اظهار داشت: گمان می‌کنم که این اثر در ادبیات فارسی دو ندارد. کتاب قطعاً درجه یک است و بخش‌های متفاوت خطبه که بخش‌های معارفی توحیدی و مباحث تاریخی و آنچه که مرتبط به جایگاه امام علی علیه السلام و حضرت فاطمه سلام الله علیها است، به بهترین وجه توضیح داده شده است.
مهدوی راد در پایان گفت: من گمان می‌کنم که اگر کسانی بخواهند با اختصار به مطلب برسند، مختصر آن را بخوانند که پسر بزرگوار ایشان خلاصه کردند. بعد از آن اگر خواستند، مفصل آن را بخوانند، همین کتاب را بخوانند. این شرح در صفحاتی زیاد و بسیار پربرگ و پر بار چنان که بیان شد، کتاب درجه اولی است در باز نمودن و بر نمودن محتوا و ابعاد خطبه.
