عكسهاي تازه ياب از مزار حمزه و بقيع از سال ۱۹۰۴ ميلادي

عقیق:

پژوهش ميداني تازه در باره راه هجرت پيامبر (ص) از مكه به مدينه

براي من جالب بود كه آقاي صالح المغامسي امام جماعت مسجد قبا همزمان رئيس مركز تحقيقات مدينه شناسي است كه سالهاست در آنجا رفت و آمد دارم. گويا به تازگي به اين منصب دست يافته است. نكته از اين جهت برايم جالب بود كه در ميان ائمه جماعت سعودي گاهي اين قبيل افراد هم يافت مي‌شوند.

نامه اي از وي با همين منصب در مقدمه كتابي ديدم كه به تازگي در باره راه هجرت رسول خدا (ص) از مكه به مدينه نوشته شده و از آن تمجيد كرده است. اين كتاب كه نامش اطلس طريق الهجرة النبوية است، يك تحقيق ميداني مفصل بر اساس نقشه‌ها و تصاوير و جستجوي خانه به خانه در اين مسير است و همين امسال منتشر شده است.

صدها تصوير كه تلاش شده است با تطبيق اعلام جغرافيايي موجود بر آنچه در متون آمده، راه هجرت نبوي را مشخص كند. كتاب توسط سه نفر به نام‌هاي زهير نواب، جمال شوالي، و محمد الرحيلي تأليف و تدوين شده و توسط انتشارات كنوز المعرفة در جده منتشر شده است.

اثر ياد شده يك اطلس تاريخي جغرافيايي است كه تلاش كرده است موقعيت و مسير اين راه رو مشخص كرده و ويژگي‌هاي زيست محيطي هر نقطه را مشخص كند. كار تحقيق از سال ۱۴۲۶ آغاز شده و طي سالها، سفرهاي متوالي به منطقه صورت گرفته و يادداشت‌ها و تصاوير و نقشه‌ها تهيه شده است.

مهم اين است كه در متون قديم سيره، مانند كار سترگ ابن اسحاق كه بر اساس روايات فراوان نسلهاي قبلي وي تهيه شده، روي اعلام جغرافيايي حساسيت قابل توجهي بوده و اطلاعات با ارزشي از آن به جاي مانده است.

البته در مقدمه در اين باره كه چنين اهميتي به مسير هجرت داده شده و اين كه مبادا مورد انتقاد جريان‌هاي افراطي وهابي قرار گيرد ياد آور شده اند كه اين كار براي نبوده است كه اين راه تقدسي دارد و مي‌تواند به آن تبرك شود! بلكه تنها يك بررسي علمي براي تدقيق و تحقيق در متون كهن سيره بوده است.

با اين حال متواضعانه گفته شده است كه با همه تلاشي كه صورت گرفته نبايد تصور شود كه مسيري كه در اين كتاب نشان داده شده، دقيقا و صد در صد همان مسيري است كه در هجرت پيموده شده است، اما تلاش شده تا دقيق باشد.

كتاب با مقدماتي در باره هجرت آغاز شده و تصوير تنها مسجدي كه از قرن هشتم و نهم باقي مانده زينت بخش اين قسمت است. اين وهابي‌ها همه چيز رو خراب كردند و اين تنها مسجدي است كه به اسم مسجد البيعه بهش افتخار مي‌كنند.

چه دليلي داره آدم تمام نشانه‌هاي تاريخي اش رو از بين ببره و وقتي بفهمه كه ديگر دير شده است. در اين كتاب از تصاوير گوگلي خيلي استفاده شده است. از جمله مسير رفتن پيامبر تا غار ثور از روي عكس ماهواره اي گوگل معين شده است.

تصاويري هم از داخل غار ثور انداخته شده كه يك سالي كه همراه با بچه هايم رفته بوديم به آنجا رفتيم. خاطرم هست كه چه قدر براي بالا رفتن اذيت شديم، به خصوص كه آب همراه نبرده بوديم. اما بالاخره براي يك بار هم كه شد غار ثور رو زيارت كرديم.

در تمام اين قسمت‌ها روايات تاريخي از متون قديم آمده و سعي شده است تا اعلام جغرافيايي آنها منطبق با وضعيت امروز به صورت متن و تصوير توضيح داده شود.

بعد از حركت پيامبر (ص) از ثور به سمت مدينه، قسمت به قسمت با نقشه‌هاي جغرافيايي توضيح داده شده و صمن آنها وادي‌هاي مختلفي مانند وادي مرالظهران، وادي السيل و بسياري ديگر كه نامشان در اخبار آمده، دقيقا از روي عكسهاي ماهواره اي توضيح داده شده است.

در اين مسيرها هيچ سايه باني نيست و تنها و تنها گاه صخره هايي هستند كه امكان آسايش موقت در كنار آنها در برخي از ساعات روز وجود دارد. نويسندگان كتاب تلاش كرده اند تا طبيعت اين سرزمين را كه عمده سنگلاخي است با آوردن عكسهايي از دل اين طبيعت نشان دهند و روشن كنند كه پيمودن اين مسير دقيقا چگونه بوده است.

در اين توضيحات كه همراه تصاوير است آدم فرق وادي و ثنيه و ديگر اصطلاحات جغرافيايي را كه در آن زمان مرسوم بوده و تاكنون، مي‌تواند بشناسد. برخي از آن اسامي جغرافيايي قديم، امروز قريه يا شهركهايي هستند كه آبادي مدرن را به خود ديده‌اند.

يكي از آنها خليص است كه امروز آثار تمدن در آن هويداست و تصاوير آن در اين كتاب آمده است. ديگري وادي قديد است كه امروز نيز مثل قديم بياباني رملي است با خارهاي مغيلان و خانه هايي بسيار قديمي و محدود. گويند بت منات در همين قديد بوده و تصوير محلي كه امروز به جاي آن دكلهاي برق بزرگ نشسته، در اين كتاب درج شده است (۸۴).

برخي از اين مسيرها به قدري سنگلاخ است كه بعيد است باور كنيم روزگاري راه بوده و كساني از آنها عبور مي‌كرده اند. محل غدير خم نيز كه در نزديك جحفه است در اين كتاب جاي خاصي را به خود اختصاص داده است. غدير خم يا خرار كه زمخشري آن را وصف كرده و به نوشته اين كتاب الان آن را الغُرَبَه مي‌نامند.

نخل‌هاي اندكي دارد و در شرق حجه در هشت كيلومتري آن است. هر دو در يك وادي هستند كه به نام وادي خرار ناميده مي‌شود. امروزه مسجد حجفه كه ميقات است بسيار عالي ساخته شده است. در اين بخش اشاره به مسجد غدير نشده چه رسد به واقعه غدير خم.

تصوير منطقه غدير خم نشان مي‌دهد كه قسمتي سرسبز در وسط اين برهوت است كه بيابان يا باديه است. (ص ۱۰۹). به هر حال كتابي است تركيبي از مطلب، نقشه‌هاي دستي و هوايي، عكسهاي ماهواره‌اي كه منطقه به منطقه طراحي شده و جلو رفته است.

آخرين بخشها وادي عقيق و قبا است. در ميان تصاوير هم سعي شده تا تصاوير قديم و جديد كنار هم گذاشته شود. اين را هم اضافه كنم كه در حد اطلاعات بنده، نخستين بار، پژوهشگر ايراني مرحوم محمد باقر نجفي تحقيق مفصلي را در باره طريق الهجره كار كرد كه در مدينه شناسي وي آمده و الحق و الانصاف محققانه است.

بعدها گفتند كه سعودي‌ها اتوبان مكه مدينه را تقريبا در مسير هجرت ساخته‌اند و اكنون پس از سالها اين تحقيق در اين باره انتشار يافته است.

عكسهاي تازه ياب از سفر حج از سال ۱۹۰۴ ميلادي

حالا كه هنوز در مكه و مدينه هستيم، يك اثر جالب ديگر را هم معرفي كنيم. در سال ۱۹۰۴ ميلادي يك كارمند عالي رتبه وزارت العدل مصر با نام محمد افندي السعودي كه البته هيچ ربطي به سعودي‌ها نداشت به حج اعزام شد. وي مريد سيد جمال الدين اسد آبادي و شيخ محمد عبده بود.

افندي در اين سفر حج همراه ابراهيم رفعت پاشا امير الحاج مصري به حج آمد. دوربين داشت و ضمن گرفتن عكسهاي نفيس گزارشي هم از اين سفر نوشت. اكنون آن گزارش به همراه تصاوير وي در كتابي با نام مصور في الحج منتشر شده و اثري بسيار نفيس پديد آمده است.

وي دو سفر آمده و در سفر دوم تجهيزات بهتري براي عكاسي آورد و آثار با ارزشي از خود برجاي گذاشت. او مي‌گويد كه در اين كار تحت تأثير توصيه‌هاي شيخ محمد عبده بوده كه از وي خواسته است تا اطلاعات تاريخي در باره حرمين را هم ضميمه كار خويش سازد.

آنچه در اين كتاب آمده بر اساس يادداشت‌هاي محمد افندي سعودي نوشته شده است. از اين مطالب معلوم مي‌شود كه او قدم به قدم گزارش‌هاي دقيقي از وضعيت نوشته بوده است. با اين حال مهم تصاوير قديمي است كه مي‌تواند جنبه‌هاي مختلف حج را در اين دوره نشان دهد.

برخي از اين عكسها مي‌تواند توصيفاتي كه ما از كاروان حج داشته ايم كامل كند. اين كه چطور هزاران نفر به صورت يك كاروان بيابانها را طي مي‌كردند، امري است كه تصورش براي ما دشوار است. اما اين عسكها به خوبي اين وضعيت را نشان مي‌دهد:
جالب است كه اردات وي به شيخ محمد عبده بسيار زياد بوده و در اين كتاب تصوير بسيار زيبايي كه خود سعودي از شيخ گرفته چاپ شده كه عالي است.

از نفيس‌ترين عكسها از ضريح حمزه سيد الشهداء است، عكسي كه تا بحال ديده نشده است. تصوير خود محمد سعودي هم در آن ديده مي‌شود.

عكسي هم از بقيع كه دست كم بنده تاكنون آن را نديده بودم. در كل كتاب بسيار جالبي است و به خصوص در تاريخ عكاسي نسبت به حرمين، اثري بديع است. اين جداي از ارزش سفرنامه اي آن است كه بسيار دقيق و جالب نوشته شده است.