۰۷ آذر ۱۴۰۳ ۲۶ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۰۵ : ۰۰
یادداشت/ نوحه و قدمت تاریخی آن
برای سرودن نوحه خوب شناخت آهنگ‌ها و ممارست و تجربه کافی در به‌کارگیری و تنسیق واژه‌ها برای القا موسیقی کلامی مورد نظر، آشنایی با فرهنگ و شعر هجایی مردمی، مهارت شعری در حد اعلاء و وحدت ذهنی شاعرانه لازم است.
عقیق: نوحه در لغت به معنی بیان مصیبت، گریه کردن به آواز و شیون و زاری بر مرده
است. به آوازهای متریک و اندوه‌ناکی که اغلب از گوشه‌های ردیفی گرفته
شده‌اند و یا برداشتی از مقام‌های آواز ی موسیقی نواحی مختلف هستند نیز
نوحه می‌گویند. نوحه‌ها نقش مؤثری در حفظ نغمات و ردیف دستگاه‌های موسیقی
ایرانی دارند و در اصطلاح ادیبان، نوحه نوعی از شعر فارسی است که عموماً در
سوگواری کسی که تازه مرده و مخصوصاً برای امامان شیعه و به‌طور اخص به
انگیزه ارادت به امام حسین علیه‌السلام و خاندانش و در سوک شهادت آن حضرت و
یارانش در ایام عاشورا سروده می‌شود.در نوحه، برای استرحام شرکت‌کنندگان، واژه‌های غم‌انگیز و ترکیبات حزن‌آور کاربرد زیادی دارد و برای سهولت در کار هم‌خوانی، استفاده از کلام ساده و الفاظ بی‌تکلف و همچنین کوتاهی سطح افقی شعر، رعایت می‌شود.
نوحه، بخشی از ادب غنایی و نوعی از مرثیه مذهبی است و از حیث محتوا، مضامین و آهنگ‌های ویژه‌ای که دارد، گاهی جنبه حماسی می‌یابد. زمان، مکان و موقعیت‌های خاص عرضه نوحه ظرفیت بالایی را برای تأثیرگذاری و جریان‌سازی در اختیار آن قرار می‌دهد.
در نوحه، مفهوم بر قالب و هر عنصر شعری دیگر برتری دارد و این اندازه تأکید بر مفهوم گاهی سبب می‌شود که آن مفهوم فقط جنبة روایی بیابد و با تاریخ انطباقی نداشته باشد. محتوای برخی نوحه‌ها با اندیشه‌ها و باورهایی درآمیخته است که در همه‌جا مرسوم نیست و گاهی آنچنان با برخی از افکار و اعتقادات مردم کوچه و بازار درآمیخته که مورد انتقاد اندیشمندان قرار گرفته است.
در عصر صفویه با رواج روضه‌خوانی، میرزاهای تعزیه، مداحان اهل‌بیت علیهم‌السلام و شاعران به سرودن شعر نوحه روی آوردند. به‌خصوص با تشکیل دسته‌های بزرگ زنجیرزن، سینه‌زن و کرب‌زن برای عزاداری در برخی از روزهای محرم و ماه رمضان در زمان پادشاهی شاه عباس اول، سرودن اشعار نوحه رواج یافت.
نوحه‌ها مانند شعر نوشتاری فارسی سروده می‌شوند و اغلب دارای وزن، قافیه و مشخصات شعر سنتی فارسی هستند. نوحه تصنیفی با مضمون مذهبی و دینی است و برای سینه‌زنی در مراسم سوگواری سروده می‌شود.
زبان اصلی نوحه، فارسی است؛ اما شیعیان ترک، کرد، عرب و حتی صاحبان لهجه‌های محلی نیز نوحه‌های خاص خود را دارند؛ برای نمونه «اوخشاما» به معنای ستایش، مدح، نوحه‌گری و مویه کردن از تأثیرگذارترین قالب‌ها در مرثیة ترکی است.
البته اوخشاماها علاوه بر مفهوم غم در معنای شادی را نیز در برمی‌گیرد و بیشتر در قالب «بایاتی» سروده می‌شود. اشعاری که در قالب بایاتی سروده می‌شوند، مانند رباعی و دو بیتی در زبان فارسی از چهار مصراع تشکیل شده‌اند. به‌طوری که مصراع‌های اول، دوم و چهارم هم‌قافیه و مصراع سوم آزاد است. وزن بایاتی مانند دیگر قالب‌های شعر ترکی، هجایی است.
قدیم‌ترین شعری که در نوحه‌های فارسی استفاده شده، از «سیف فرغانی» از شاعران معاصر ایلخانان با مطلع زیر است:
ای قوم در این عزا بگریید!
بر کشتة کربلا بگریید!
گروهی نیز نخستین نوحة فارسی را از «صبای بیدگلی» با قصیده‌ای شبیه نوحه با مطلع زیر می‌دانند:
امروز عزای شاه دین است
از ناله سپهر چون زمین است
یغمای جندقی (1276-1196.ق) اولین شاعری است که بخشی از دیوانش به نوحه اختصاص یافته و پس از او فرزندانش اسماعیل هنر (متولد 1288.ق)، ابراهیم دستان (متولد 1310.ق) و احمد صفایی (متولد 1314.ق) راه پدر را ادامه دادند و اشعار تازه‌ای در این زمینه از خود باقی گذاشتند.
یغما با سرودن مرثیه‌هایی که برای آهنگ ضربی ساخته شده و خود آنها را نوحه‌ی سینه‌زنی یا سنگ‌زنی می‌نامد، نوع تازه‌ای از مراثی را بوجود آورد که اکثر آنها در قالب مستزاد و دارای استحکام لفظی و معنایی است و به این ترتیب او را متحول‌کنندة سبک نوحه‌سرایی جدید می‌دانند.
بیدل باغدشتی‌الموتی، سیدمیرزا آقا بسمل سخت‌سری و میرزا موسی مکلای طالقانی نیز در مراثی سینه‌زنی آثاری شیوا و استوار از خود برجای گذاشته‌اندنوحه‌ها در ابتدا بسیار ساده، کوتاه، بدون پیرایه و گاهی با وزن‌های غلط و نادرست ارائه می‌شدند. این نوحه‌ها که از ذهن و زبان مردم می‌تراویده با برداشتی از اشعار مرثیه و شعر تعزیه‌ها سروده می‌شده است.
با گذشت زمان نوحه‌ها از نظر وزن، ترکیب واژگان، قالب و قافیه، عنصر خلاقیت و سایر عناصر شعری مطلوب‌تر شده‌اند. یغمای جندقی (1276 ـ 1196.ق) را متحول کنندة سبک نوحه‌سرایی جدید می‌دانند. او با پرهیز از الفاظ و ترکیبات ذلت‌بار در محتوای نوحه‌های عاشورایی و با مرثیه‌هایی که برای آهنگ ضربی ساخته شده و خود آنها را نوحة سینه‌زنی یا سنگ‌زنی می‌نامد، نوع تازه‌ای از مراثی را بوجود آورده که اکثر آنها در قالب مستزاد و از استحکام لفظی و معنایی برخوردار است. تضمین‌های یغما از غزلیات معروف سعدی و حافظ در نوحه‌های عاشورایی، از ویژگی‌های دیگر نوحه‌های اوست.
برای سرودن نوحة خوب شناخت آهنگ‌ها و ممارست و تجربة کافی در به‌کارگیری و تنسیق واژه‌ها برای القا موسیقی کلامی مورد نظر، آشنایی با فرهنگ و شعر هجایی مردمی، مهارت شعری در حد اعلاء و وحدت ذهنی شاعرانه لازم است. وزن و قافیه و تقطیع و تلفیق اوزان در نوحه نسبت به سایر قالب‌های شعر سنتی فارسی متنوع‌تر است.
اشعار نوحه با ضرب‌آهنگ‌های سینه‌زنی متناسب و هم‌آهنگ است. نوحه در ساختار خود به آهنگ، لحن و موسیقی وابسته است. لزوم همراهی لحن و آهنگ با نوحه، شاعران را به نوآوری‌هایی در سرودن آن ترغیب می‌کند. در انواع مختلفی از شعر فارسی نظیر ترجیع‌بند، ترکیب‌بند، مستزاد، مسمط، مخمس و ... نوحه سروده شده است. گاهی نوحه‌سرایان قالب‌های شعر سنتی را با یکدیگر تلفیق کرده‌اند و حتی در مواردی دست به ابداعاتی بر خلاف سنت شعر فارسی زده‌اند.
منبع: بنیاد دعبل خزاعی
211001
گزارش خطا
