۰۳ آذر ۱۴۰۳ ۲۲ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۰۰ : ۰۱
قطره ای از دریا؛
آیه ای از قرآن که مسائل حقوقى و نحوه تنظیم اسناد تجارى را آموزش می دهد
بزرگترین آیه ى قرآن، آیه ۲۸۲ سوره بقره است كه درباره ى مسائل حقوقى و نحوهى تنظیم اسناد تجارى مى باشد؛ این آیه نشانه ى دقّت نظر و جامعیّت اسلام است كه در دوره جاهلیّت و در میان مردمى عقب افتاده، دقیق ترین مسائل حقوقى را طرح كرده است.
عقیق:استاد محسن قرائتی در ادامه سلسله مباحث تفسیری خود با موضوع تفسیر قطره ای به بیان آموزه های آیه 282 سوره بقره پرداخته است.آيه
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا تَدايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلي أَجَلٍ مُسَمًّي فَاکْتُبُوهُ وَ لْيَکْتُبْ بَيْنَکُمْ کاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَ لا يَأْبَ کاتِبٌ أَنْ يَکْتُبَ کَما عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَکْتُبْ وَ لْيُمْلِلِ الَّذي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَ لْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئاً فَإِنْ کانَ الَّذي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفيهاً أَوْ ضَعيفاً أَوْ لا يَسْتَطيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَ اسْتَشْهِدُوا شَهيدَيْنِ مِنْ رِجالِکُمْ فَإِنْ لَمْ يَکُونا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَکِّرَ إِحْداهُمَا الْأُخْري وَ لا يَأْبَ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا وَ لا تَسْئَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغيراً أَوْ کَبيراً إِلي أَجَلِهِ ذلِکُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَقْوَمُ لِلشَّهادَةِ وَ أَدْني أَلاَّ تَرْتابُوا إِلاَّ أَنْ تَکُونَ تِجارَةً حاضِرَةً تُديرُونَها بَيْنَکُمْ فَلَيْسَ عَلَيْکُمْ جُناحٌ أَلاَّ تَکْتُبُوها وَ أَشْهِدُوا إِذا تَبايَعْتُمْ وَ لا يُضَارَّ کاتِبٌ وَ لا شَهيدٌ وَ إِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَيْءٍ عَليمٌ
ترجمه
اى كسانى كه ایمان آورده اید! هنگامى كه بدهى مدّت دارى (بر اثر وام یا معامله) به یكدیگر پیدا مى كنید، آنرا بنویسید و باید نویسنده اى در میان شما به عدالت (سند را) بنویسد. كسى كه قدرت بر نویسندگى دارد، نباید از نوشتن خوددارى كند، همانطور كه خدا به او تعلیم داده است. پس باید او بنویسد و آن كس كه حقّ بر ذمّه او (بدهكار) است املا كند و از خدایى كه پرورگار اوست بپرهیزد و چیزى از آن فروگذار ننماید. و اگر كسى كه حقّ بر ذمّه اوست، سفیه یا (از نظر عقل) ضعیف و یا (به جهت لال بودن) توانایى بر املا كردن ندارد، باید ولىّ او (بجاى او) با رعایت عدالت (مدّت و مقدار بدهى را) املا كند و دو نفر از مردان را (بر این حقّ) شاهد بگیرد و اگر دو مرد نبودند، یك مرد و دو زن از گواهان، از كسانى كه مورد رضایت و اطمینان شما هستند (انتخاب كنید) تا اگر یكى از آنان فراموش كرد، دیگرى به او یادآورى كند. و شهود نباید به هنگامى كه آنها را (براى اداى شهادت) دعوت مى كنند خوددارى نمایند. و از نوشتن (بدهى هاى) كوچك یا بزرگِ مدّت دار، ملول نشوید (هر چه باشد بنویسید،) این در نزد خدا به عدالت نزدیكتر و براى اداى شهادت استوارتر و براى جلوگیرى از شك و تردید بهتر مى باشد، مگر اینكه تجارت و داد و ستد نقدى باشد كه در میان خود دست به دست مى كنید كه ایرادى بر شما نیست كه آنرا ننویسید. و هنگامى كه خرید و فروش (نقدى) مى كنید، (باز هم) شاهد بگیرید و نباید به نویسنده و شاهد (به خاطر حقّگویى) زیانى برسد (و تحت فشار قرار گیرد) و اگر چنین كنید از فرمان خداوند خارج شده اید و از خدا بپرهیزید و خداوند (راه درست زندگى را) به شما تعلیم مى دهد و خداوند به هر چیزى داناست.
نکته ها
بزرگترین آیه ى قرآن، این آیه است كه درباره ى مسائل حقوقى و نحوهى تنظیم اسناد تجارى مى باشد. این آیه نشانه ى دقّت نظر و جامعیّت اسلام است كه در دوره جاهلیّت و در میان مردمى عقب افتاده، دقیق ترین مسائل حقوقى را طرح كرده است.
كلمه «تداینتم» از «دَین» به معناى بدهى، شامل هرگونه معامله غیر نقدى، وام و خرید سَلَف مى شود.
در حدیث آمده است: اگر كسى در معامله سند و شاهد نگیرد و مالش در معرض تلف قرار گیرد، هرچه دعا كند، خداوند مستجاب نمى كند و مى فرماید: چرا به سفارشات من عمل نكردى؟! [كنزالدقائق، ج2، ص467]
اگر دقّت در حفظ حقوق فردى ضرورى است، حفظ بیت المال بمراتب ضرورىتر است!
تنظیم سند، حتّى در معاملات نقدى مفید است، ولى ضرورت آن به اندازه ى معاملات نسیه نیست. چون در معاملات موعددار، ممكن است طرف هاى معامله و یا شاهدان از دنیا بروند یا فراموش كنند، بنابراین لازم است نوشته هم بشود.
از فرمان نوشتن، معلوم مى شود كه اسناد تنظیم شده اى كه همراه با گواهى عادل باشد، قابل استشهاد است.
از این آیه استفاده مى شود كه جامعه اسلامى باید یكدیگر را در حفظ حقوق حمایت كنند. زیرا هر معامله اى، نیاز به كاتب و چند شاهد دارد.
در زمانى كه در تمام جزیرة العرب به گفته مورخان، 17 باسواد بیشتر نبوده، این همه سخن از نوشتن، نشانه ى توجّه اسلام به علم وحفظ حقوق است.
پی نوشت:
1- ایمان، بستر و مقدّمه عمل به احكام، و خطاب؛ «یا ایّها الّذین آمنوا» تشویقى براى عمل به احكام است.
2- مدّت بدهكارى، باید روشن باشد. «الى اجل مسمّى»
3- براى حفظ اعتماد و خوش بینى به همدیگر و آرامش روحى طرفین و جلوگیرى از فراموشى، انكار و سوءظنّ، باید بدهى ها نوشته شود. «فاكتبوه»
4- براى اطمینان و حفظ قرارداد از دخل و تصرّف احتمالى طرفین، سند باید با حضور طرفین و توسط شخص سوّمى نوشته شود. «ولیكتب بینكم كاتب»
5 – نویسنده ى قرارداد، حقّ را در نظر گرفته و عین واقع را بنویسد. «بالعدل» شرط گزینش نویسنده ى اسناد، داشتن عدالت در قلم است.
6- به شكرانه سواد و علمى كه خداوند به ما داده است، كارگشایى كنیم. «ولا یأب كاتب ان یكتب كما علّمه اللّه»
7- اهل هر فن وحرفه اى مسئولیّت ویژه دارد، كسى كه قلم دارد باید براى مردم بنویسد. «ولا یأب كاتب ان یكتب»
8 - باید بدهكار كه حقّ بر ذمّه اوست، متن قرار داد را بگوید و كاتب بنویسد، نه آنچه را بستانكار ادعا نماید. «و لیملِل الّذى علیه الحقّ»
9- اقرار انسان علیه خودش، قابل قبول است. «فلیملل الذى علیه الحقّ»
10- بدهكار، هنگام املاى قرارداد باید خدا را در نظر بگیرد و چیزى را فروگذار نكند و تمام خصوصیّات بدهى را بگوید. «ولیتّق اللّه ربّه»
11- تدوین قانون باید به گونه اى باشد كه حقّ ناتوان ضایع نشود. اگر بدهكار، سفیه یا ضعیف و ناتوان و یا گنگ و لال بود، سرپرست و ولىّ او متن قرارداد را بگوید و كاتب بنویسد. «فان كان الذى علیه الحقّ سفیهاً او ضعیفاً... فلیملل ولیّه»
12- سفیهان و ناتوانان در مناسبات اجتماعى، نیازمند ولىّ هستند. «فلیملل ولیّه»
13- توجّه به حقوق طبقه محروم و اقشار ضعیف، از سوى مسئولان و سرپرستان لازم است. «فلیملل» صیغه امر نشانه لزوم این كار است.
14- مردان، در گواه شدن و گواهى دادن بر زنان مقدّم مى باشند. «شهیدین من رجالكم»
15- گواهان باید عادل و مورد اطمینان و رضایت طرفین باشند. «ممن ترضون»
16- هر كدام از مردها به تنهایى مى توانند شاهد باشند، ولى اگر شاهد یك مرد و دو زن بود، آن دو زن به اتفاق هم اداى شهادت كنند. تا اگر یكى لغزش یا اشتباه كرد، نفر دوّم یادآورى كند. «فتذكّر احدیهما»
دو زن به جاى یك مرد در گواهى، یا به خاطر روحیّه ى ظریف و عاطفى آنهاست و یا به جهت آن است كه معمولاً زنان در مسائل بازار و اقتصاد حضور فعّال ندارند و آشنایى آنها با نحوه ى معاملات كمتر است.
17- اگر براى شاهد گرفتن از شما دعوت كردند، خوددارى نكنید، گرچه گواه شدن بدون دعوت واجب نیست. «ولا یأب الشهداء اذا ما دعوا»
18- مبلغ قرارداد مهم نیست، حفظ اطمینان و حقّالناس مهم است. «ولاتسأموا ان تكتبوه صغیراً او كبیراً»
19- ثبتِ سند به صورت دقیق و عادلانه سه فایده دارد:
الف: ضامن اجراى عدالت است. «اقسط»
ب: موجب جرأت گواهان بر شهادت دادن است. «اقوَم»
ج: مانع ایجاد بدبینى در جامعه است. «ادنى ألاّ ترتابوا»
20- اگر فایده و اسرار احكام براى مردم گفته شود، پذیرفتن آن آسان مى شود. «ذلكم اقسط...»
21- معطل شدن امروز براى نوشتن قرارداد، بهتر از فتنه و اختلاف فرداست. «ادنى الا ترتابوا»
22- در معاملات نقدى، لزومى به نوشتن نیست. «اِلاّ أن تكون تجارة حاضرة»
23- در معاملات نقدى، اگرچه نوشتن لازم نیست، ولى شاهد بگیرید. «فلیس علیكم جناح ألاّ تكتبوها واشهدوا اذا تبایعتم»
24- كاتب و شاهد در امان هستند و نباید به خاطر حقّ نوشتن و حقّ گفتن مورد آزار و اذیّت یكى از طرفین قرار گیرند. «لایضارّ كاتب ولاشهید»
25- اگر اداى شهادت و یا نوشتن قرارداد، نیازمند زمان یا تحمّل زحمتى بود، باید شاهد و كاتب به نحوى تأمین مالى شوند وگرنه هر دو ضرر خواهند كرد. «ولا یضارّ كاتب ولا شهید»
26- كاتب و شاهد حقّ ندارند سند را به گونهاى تنظیم كنند كه به یكى از طرفین ضررى وارد شود. «لایضارّ كاتب ولاشهید»
27- هرگونه خدشه در سند، از هركس كه باشد، فسق و گناه است.«فانّه فسوق»
28- كاتب و شاهد، مرزبان حقوق مردم هستند و شكستن مرزها همان خروج از مرز و فسق است.«فانّه فسوق»
29- قلب پاك و با تقوى، همچون آینه علوم و حقایق را مى گیرد. «واتقواللّه و یعلّمكم اللّه»
30- خداوند تمام نیازهاى مادّى و معنوى شما را مى داند و بر اساس آن، احكام و قوانین را براى شما بیان مى كند. قانون گذار باید آگاهى عمیق و گسترده داشته باشد. «واللّه بكل شىء علیم»
منبع:حوزه
گزارش خطا
