عقیق:کتاب‌های گوناگونی در دنیای کتاب‌های مذهبی و اسلامی وجود دارد که نامشان در بین سایر کتب می‌درخشد و یکی از این کتب، کتاب بحارالانوار است.
کتاب بحارالانوار
بِحارُالاَنوار الجامِعَةُ لِدُرَرِ أخبارِ الأئمةِ الأطهار مشهور به بحارالانوار، مفصل‌ترین مجموعه حدیثی شیعه است که با نظارت علامه مجلسی تألیف شده است. تألیف این کتاب که مجموعه‌ای از آموزه‌ها و تعالیم شیعه است، بیش از ۳۰ سال طول کشیده و گروهی از شاگردان علامه مجلسی او را در این کار یاری کرده‌اند. مؤلف، کتاب را بر اساس ۲۵ موضوع کلی طراحی و آن را در ۲۵ جلد جای داده است (در دوره‌های اخیر به صورت ۱۱۰ جلدی منتشر می‌شود). در هر جلد ریزموضوعات مربوط به آن را در ابواب مختلف گرد آورده است. او در هر باب، ابتدا آیات قرآنی مرتبط با موضوع را ذکر کرده و تفسیر آنها را می‌آورد و در مرحله بعد احادیث مربوط به آن باب را نقل می‌کند.
مجلسی تلاش کرده است که در بحارالانوار تمام موضوعات و مسائل موجود را پوشش دهد. برای مثال، این مجموعه با عنوان کتاب العقل و الجهل آغاز و با مباحث مربوط به خداشناسی و توحید، عدل الهی، و تاریخ پیامبران ادامه پیدا می‌کند. از جلد ۱۵ تا ۵۳ چاپ ۱۱۰ جلدی، به تاریخ زندگی و فضایل پیامبر اسلام (ص) و حضرت زهرا (س) و امامان شیعه (ع) اختصاص دارد.
بحار الانوار به خاطر ذکر مستند بیشتر روایت‌های منقول از ائمه شیعه (ع)، باب‌بندی موضوعات، شرح و بیان بسیاری از روایات، تحقیقات گوناگون کلامی، تاریخی، فقهی، تفسیری، اخلاقی، حدیثی و لغوی، نزد محققان و پژوهشگران مقامی والا داشته است؛ چنانکه با وجود حجم زیاد، از همان روزگار تألیف، نسخه‌های خطی بسیاری از آن نوشته شده و با رواج صنعت چاپ، همه یا بخش‌هایی از آن بار‌ها به چاپ رسیده است.
جلد‌های مختلف این کتاب به صورت متفرقه به فارسی نیز ترجمه و منتشر شده‌اند. معروف‌ترین ترجمه آن کتابی است با نام مهدی موعود (عج) که ترجمه جلد ۱۳ از چاپ ۲۵ جلدی است و به موضوع امام زمان (عج) اختصاص دارد.
ذکر آیات قرآن در آغاز هر باب. جامعیت نسبت به موضوعات مختلف، ذکر رساله‌های مستقل در این مجموعه، بهره گیری از مصادر کم یاب و نسخه‌های تصحیح شده، توضیح و تفسیر احادیث.
البته تمام این‌ها بدان معنا نیست که تمام روایات موجود در این کتاب، کاملاً مورد تأیید بوده و یا نیازی به بررسی سندی و محتوایی نداشته باشند.
بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، به معنای دریا‌های نور، در بر گیرنده گوهر‌های احادیث پیشوایان پاک.
این مجموعه روایی مهم‌ترین اثر علامه محمد باقر مجلسی است. این کتاب دائرة المعارف بزرگ حدیث شیعه است که تمام مسائل دینی؛ نظیر تفسیر قرآن، تاریخ، فقه، کلام و... را در بر گرفته است.
علامه مجلسی در مقدمه بحار الانوار درباره انگیزه تألیف آن، می‌گوید: «من از آغاز جوانی در تحصیل انواع علوم حرص و اشتیاق فراوان داشتم و به فضل الهی، بر علوم گوناگون احاطه یافتم و دامنم از خرمن دانش‌های مختلف لبریز شد... آن‌گاه در ثمرات و اهداف این علوم و در انگیزه‌های طالبان علم، برای نیل به کمال علمی اندیشه کردم و در آنچه در معاد سود رساند و باعث رشد و تعالی است درنگ نمودم و به فضل و با الهام الهی دریافتم که زلال دانش تنها در صورتی که از چشم صاف وحی و الهام و صاحبان دین جاری شده باشد سیراب کننده است؛ بدین جهت، دریافتم که تمام دانش در کتاب خدا و روایات اهل بیت (ع) است و دریافتم که استنباط معنا از علوم قرآن، جز از طریق اهل بیت (ع) که روح الامین در خانه‌شان فرود آمد، دست‌یافتنی نیست؛ پس، پرداختن به علومی که باعث ضایع شدن زمانی از عمرم شده و اینک همچنان در روزگار ما متداول است را رها ساخته و به آنچه که در معاد سودم رساند روی آوردم؛ هر چند این دانش در روزگار ما کم‌رنگ است».
الف. امتیازات
برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های بحار الانوار از این قرار است:
۱. تبویب و تنظیم:
این مجموعه از عمده ترین و گسترده ترین جوامع حدیثى شیعه است که روایات کتاب‌های حدیثی را با تبویب و نظم تقریباً کاملى جمع نموده است.
۲. ذکر آیات قرآن در آغاز و شروع هر باب:
علامه مجلسی هر باب از این مجموعه بزرگ را با آیات متناسب با عنوان آن باب آغاز کرده و پس از آن اگر این آیات احتیاج به تفسیر داشته، نظریات مفسران را نقل نموده و پس از آن روایات باب را آورده است.
۳. جامعیت بحار نسبت به موضوعات مختلف:
بررسی عناوین و روایات بحار نشان می‌دهد که این اثر مسائل مختلف دینی را در بر گرفته و تقریباً هیچ موضوعی از موضوعات گوناگون اسلامی (دست کم در عصر ایشان) نیست، مگر آن که علامه مجلسی بدان پرداخته و روایات آن را جمع آوری کرده است.
۴. ذکر رساله‌های مستقل در بحار الانوار:
علامه مجلسی ضمن بحث‌های خود در این اثر گاهی به کتاب‌ها یا رساله‌هایی برخورد کرده که به جهت اختصار آن رساله و شدت ارتباط موضوع آن با بحث‌های بحار، آن رساله را به صورت کامل و یک جا نقل کرده است؛ مانند رساله امام هادی در پاسخ به جبر و تفویض، رساله حقوق امام سجاد، توحید مفضل، و....
۵. بهره گیری از مصادر کم یاب و نسخه‌های تصحیح شده:
یکی از ارزش‌های بحار این است که کتاب‌های زیادی در اختیار مجلسی بوده که برخی از آنها از بین رفته و به دست ما نرسیده، ازاین رو، علامه براى جمع آورى مطالب این کتاب به جهت امکانات فراوانى که در اختیار داشته، بهترین و معتبرترین نسخه هاى موجود از هر کتاب را به دست آورده است. اگر علامه این روایات را در یک مجموعه جمع آوری نمی‌کرد، اکنون این روایات در اختیار ما نبود.
۶. توضیح و تفسیر احادیث:
علامه در موارد زیادی پس از نقل روایت به شرح روایت و توضیح کلمات غریب حدیث پرداخته است. وی در تفسیر و شرح روایات از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر، کلام، تاریخ، اخلاق و... استفاده کرده است. این شرح‌ها یکی از امتیازات این معجم روایی است.
۷. گزارش اسناد و متون متعدد در هر موضوع:
یکی دیگر از ویژگی‌های بحار این است که که، چون بیشتر روایات هر موضوع یک جا نقل می‌شود، برای محقق این امکان را فراهم می‌سازد که تشخیص دهد روایات این موضوع در چه درجه‌ای از اعتبار قرار دارد.
۸. آدرس از منابع مختلف برای روایات تکراری:
علامه مجلسی، روایات تکرارى را از یک یا چند منبع آدرس داده و اختلافات در سند‌ها یا متن روایات مشابه در کتاب‌های گوناگون را تذکر داده است.
ب. نقد‌ها
یکی از مهم‌ترین هدف‌های علامه مجلسی جمع آوری روایات برای جلوگیری از نابودی آنها بود، تا بدین وسیله میراث روایی شیعه را به نسل‌های بعدی منتقل سازد. طبیعی است که کار به این بزرگی و با این گستردگی نقاط ضعفی هم داشته باشد.
این اثر نیز از آن جا که کار بشری است مانند دیگر افعال انسان مصون از خطا و اشتباه نیست. البته عالمان و بزرگان دینی ما هرگز این ادعا را نداشتند که کار‌های آنها بی عیب و نقص است!
در عین حال، برخی از عالمان وجود روایات ضعیف و غیر معتبر، و ناکافی و اشتباه بودن برخی از توضیحات علامه مجلسی را ضعف این مجموعه می‌دانند و معتقدند که بسیاری از بیانات، توضیحات و تفسیر‌هایی که علامه مجلسی برای احادیث نقل کرده، شتابزده نوشته شده است و این امر موجب کاهش فایده و وقوع اشتباه در این مطالب شده است.
تکرار در نقل روایات نیز می‌تواند یکی از ضعف‌های دیگر مجموعه بحار باشد. البته با ملاحظۀ عبارات علامه می‌توان فهمید که وی به خوبی متوجه تکرار روایات بوده است، ولی عوامل مختلفی، چون اختلافات موجود در سند و متن روایات و ارتباط یک حدیث با دو یا چند بحث مختلف موجب تکرار در نقل احادیث شده است.
گفتنی است که تکرار لازمۀ مجموعه‌هایی است که به تبویب موضوعی روایات پرداخته‌اند. همان گونه که یادآور شدیم علامه مجلسی در صدد تبویب و دسته‌بندی موضوعی روایات موجود بود و از آن جا که برخی روایات، موضوعات مختلفی را شامل می‌شوند، مؤلف ناچار است به منظور فرار از تکرار چنین روایاتی، یا باید آنها را تقطیع نموده و هر بخش را ذیل عناوین مناسب ذکر کند و یا روایت را به صورت کامل در ذیل هر عنوان تکرار نماید؛ امری که به حجیم‌تر شدن کتاب و ملالت خواننده منجر خواهد شد.
علامه مجلسی به خوبی می‌دانست که اگر روایت را تقطیع کند، چه بسا صدر روایت دارای قرینه‌ای برای ذیل آن یا بالعکس باشد، در نتیجه با تقطیع، چنین قرائنی از دست خواهد رفت. از این رو، علامه در بسیاری از موارد همۀ روایت را در یک باب نقل کرده و در باب دیگر تنها همان قسمتی را آورده که مربوط به آن باب است، و با تذکر این نکته که همۀ حدیث در فلان باب نقل شده است، مشکل از بین رفتن قرائن را برطرف ساخته است.
فهرست بحار الانوار
موضوعات مطرح شده در بحار الانوار به ترتیب مجلدات آن به شرح زیر می‌باشد:
جلد اول: این جلد مشتمل بر ۴۰ باب شامل کتاب عقل و جهل، فضیلت علم و علما و طبقات آنها، حجیت اخبار و قواعدی که از آنها استخراج می‌شود، نکوهش قیاس با مقدمه مفصل درباره مصادر کتاب و توفیق مصادر ومطالب سودمند می‌باشد.
جلد دوم: مشتمل بر ۳۱ باب شامل کتاب توحید و صفات خداوند و اسماء حسنای ذات الهی، توحید مفصل، رساله اهلیلجه.
جلد سوم:مشتمل بر ۵۹ باب شامل کتاب عدل، مشیت، اراده، قضا، قدر، هدایت، ضلالت، امتحان، طینت، میثاق، توبه علل احکام، مقدمات مرگ و موخرات آن.
جلد چهارم: کتاب احتجاجات ومناظرات در ۸۳ باب و تمام کتاب، اما علی بن جعفر علیه‌السلام می‌باشد.
جلد پنجم: احوال پیامبران و سرگذشت آنها در ۸۲ باب است.
جلد ششم: این جلد مشتمل بر ۷۲ باب، شامل احوال پیغمبر اکرم و جمعی از پدران آن حضرت، شرح حقیقت معجزه و چگونگی اعجاز قرآن، شرح حال ابوذر، سلمان، عمار، مقداد و برخی دیگر ازبزرگان.
جلد هفتم: در مشترکات احوالات ائمه علیه‌السلام و شرایط امامت و چگونگی ولایت آنها و شئون غریبه و برتری آنها نسبت به پیغمبران سابق و ثواب دوستی آنها و فضیلت ذریه آن ذات مقدسه وپاره‌ای از مناظرات علماء در ۱۵۰ باب.
جلد هشتم: فتنه‌هایی که بعد از پیغمبر روی داد، سیرت خلفا و آنچه در روزگار آنها اتفاق افتاد، جنگ جمل، جنگ صفین، جنگ نهروان، غارتگری معاویه از اطراف عراق، احوال بعضی از اصحاب امیرالمومنین، شرح قسمتی از اشعار منسوب به آن حضرت و شرح برخی از نامه‌های آن وجود مقدس در ۶۲ باب.
جلد نهم: احوال امیرالمومنین از ولادت تا شهادت، سرگذشت ابوطالب پدر آن حضرت و ایمان او و گروهی از اصحاب امیرالمومنین و روایات وارده در امامت امامان دوازده گانه در ۱۲۸ باب.
جلد دهم: احوال حضرت فاطمه علی‌ها السلام و امام حسن علیه‌السلام و امام حسین علیه‌السلام، خروج مختار وخون خواهی از قتله کربلا در ۵۰ باب.
جلد یازدهم: احوال ائمه چهارگانه بعد از امام حسین یعنی امام زین العابدین علیه‌السلام، امام محمد باقر علیه‌السلام، امام جعفر صادق علیه‌السلام، امام موسی کاظم علیه‌السلام و جماعتی از اصحاب و فرزندان آنها در ۴۶ باب.
جلد دوازدهم: شرح حال چهار امام قبل از امام منتظر یعنی امام رضا علیه‌السلام، امام محمد تقی علیه‌السلام، امام علی النقی علیه‌السلام، امام حسن عسگری علیه‌السلام. شرح حال بعضی از اصحاب آنها در ۳۹ باب.
جلد سیزدهم: احوال حجت منتظر عجل الله تعالی فرجه در ۳۶ باب.
جلد چهاردهم: آسمان و جهان (سماء و عالم) پیدایش آنها، اجزاء آنها مانند فلکیات، فرشتگان، جن، انسان، حیوان، عناصر، صید. طریق کشتار حیوانات، خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها و تمام کتاب طب النبی و کتاب طب الرضا در ۲۱۰ باب.
جلد پانزدهم: ایمان و کفر در سه بخش: ایمان و شرط آن و صفات مومنین و فضل آنها و فضل شیعه و اوصاف آنها. دوم: اخلاق حسنه و آنچه موجب نجات آدم از مهالک دنیاست. سوم: کفر وشعب آن و اخلاق رزیله که جمعا در ۱۰۸ باب آورده شده است.
جلد شانزدهم: در آداب و سنن، زینت‌ها و تجملات، نظافت، سرمه کشیدن، استعمال عطریات، شب زنده داری، خواب، سفر، منهیات و گناهان کبیره در ۱۳۱ باب.
جلد هفدهم: مواعظ وحکم در باب ۷۳ باب.
جلد هجدهم: در دو بخش: طهارت که مشتمل بر شش باب است؛ و بخش دوم: صلاة در صد و شصت و یک باب بعلاوه رساله «ازاحة العلة» شازان بن جبرئیل قمی.
جلد نوزدهم: نیز در دو بخش: فضایل قرآن و آداب آن وثواب و اعجاز آن. همچنین تمام تفسیر نعمانی در ۱۳۰ باب. بخش دوم: درباره ذکر وانواع آن و آداب دعا و شروط آن، حرزها، دعا برای دردها، صحیفه ادریس و ... در ۱۳۱ باب.
جلد بیستم: زکات، خمس، صدقه، نماز، اعتکاف، اعمال سال در ۱۲۲ باب.
بیشتر بدانید: رمز و رازهایی عجیب از ارتباط انسان و جن که شما را حیرت‌زده می‌کند!
جلد بیست و یکم: حج، عمره، احوال شهر مدینه و ... در ۸۴ باب.
جلد بیست و دوم: زیارت‌هایی که از ائمه معصومین نقل شده است در ۶۴ باب.
جلد بیست و سوم: عقود و ایقاعات در ۱۳۰ باب.
جلد بیست و چهارم: احکام شرعی تا کتاب دیات در ۴۸ باب.
جلد بیست و پنجم: اجازات و تمام فهرست شیخ منتخب الدین رازی، منتخب کتاب "سلافة العصر" سید علیخان شیرازی، اوایل کتاب اجازات سید بن طاووس، اجازه کبیره علامه حلی برای "بنی زهره" و اجازه شهید اول و دوم و ... آن.
منبع:باشگاه خبرنگاران