پیشینه غدیر ریشه در نخستین روزهای آفرینش دارد

* با بررسی ماجرای غدیر پی می‌بریم رخدادهای مهمی که در روز غدیر روی داده منحصر به سال دهم هجرت نیست. لطفاً درباره پیشینة تاریخی غدیر و پسینة آن، برای ما بفرمایید.

بر اساس روایات مأثور، پیشینة غدیر ریشه در نخستین روزهای آفرینش دارد. به عنوان مثال، در روایات ذیل آیة شریفة «امانت» آمده است که مراد از امانت، ولایت امیرمؤمنان (علیه‌السلام) بوده است: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً (الأحزاب،72)؛ امانت الهى را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم، پس، از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسان شدند، اما‏ انسان آن را برداشت؛ راستى او ستمگرى نادان بود».

سیدبن طاوس به نقل امام رضا (علیه‌السلام) می‌گوید: خداوند در روز غدیر، ولایت را بر اهل آسمان‌های هفتگانه عرضه کرد؛ بنابراین پیمان گرفتن خداوند از مردم که او را بپرستند و هیچگونه شرکی نورزند و به هادیان الهی ایمان بیاورند در این روز اتفاق افتاده است؛ همچنین پذیرش توبة حضرت آدم (علیه‌السلام)، نصب شیث نبیّ، نشستن کشتی طوفان زده حضرت نوح به کوه جودی، نجات حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) از آتش نمرود و شکستن بت‌ها توسط حضرت ابراهیم (علیه‌السلام)؛ پیروزی حضرت موسی (علیه‌السلام) بر ساحران، نصب الهی حضرت هارون (علیه‌السلام) برادر حضرت موسی (علیه‌السلام)، اعلام وصایت حضرت یوشع بن نون بعد از درگذشت حضرت هارون (علیه السلام)، سالروز بعثت حضرت ادریس نبیّ (علیه‌السلام)، نصب جناب آصف بن برخیا به جانشینی حضرت سلیمان (علیه‌السلام)، نصب شمعون صفا به عنوان جانشین حضرت عیسی (علیه‌السلام)، زنده شدن تعداد زیادی از مردگان اقوام گذشته به امر خداوند و ... همه و همه در روز غدیر اتفاق افتاده است.

بیشتر بخوانید: معجزه‌ای که ولایت امام علی(ع) را در روز غدیر اثبات کرد/ روایت امام صادق(ع) از شدت ناراحتی ابلیس از وقوع جریان غدیر

در اسلام شکستن بت‌های روی کعبه به دست امام علی (علیه‌السلام) در جریان فتح مکه در سالروز غدیر رخ داده است، همچنین در روزگار واپسین پیروز شدن موعود غدیر، امام زمان (عج) در ایام ظهور بر دجّال، در غدیر پیش‌بینی شده است. با بررسی‌های بیشتر آن چنان که در تراث شیعه نیز آمده عید نوروز باستانی ایرانیان همزمان با عید غدیر بوده است. «معلّی بن خنیس» از امام صادق (علیه‌السلام) نقل می‌کند که: «أَنَّ یَوْمَ النَّیْرُوزِ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَخَذَ فِیهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْعَهْدَ بِغَدِیرِ خُمٍّ فَأَقَرُّوا لَهُ بِالْوَلَایَهِ فَطُوبَی لِمَنْ ثَبَتَ عَلَیْهَا وَ الْوَیْلُ لِمَنْ نَکَثَهَا؛ روز نوروز همان روزی است که پیامبر (ص) در عید غدیرخم برای امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) بیعت گرفت و مسلمانان به ولایت وی اقرار کردند، خوشا به حال آنانکه به این بیعت، استوار ماندند و وای بر آنان که آن بیعت را شکستند».

* به نظر شما چه ارتباطی میان این پیشینه و پسینه با غدیر برقرار است؟

آنچنان که ملاحظه می‌شود محور تمام رویدادهای پیشین و پسین غدیر در یک کلمه یعنی «ولایت» خلاصه می‌شود، اگر در حصار ولایت خدا باشیم همچون پدرمان حضرت آدم (علیه‌السلام) خداوند از خطاهای ما چشم پوشی می‌کند، اگر در سایه ولایت الله باشیم همچون ساکنان کشتی نوح نجات پیدا می‌کنیم، اگر با ولایت خداوند، پیوندی همیشگی برقرار کنیم هیچ طاغوتی نمی‌تواند بر ما تسلط پیدا کند، به همین دلیل در تبیین امام صادق (علیه‌السلام) از قول پیامبر (ص) آمده است که همه پیامبران به اوصیای خود اولاً دستور می‌دانند روز غدیر را جشن بگیرند و ثانیاً جانشینان خود را در این روزی به امت خویش معرفی کنند.

بازگشت به فطرت از طریق پیوند با غدیر است

بنابراین به دستور خداوند، گوهرهای هستی در هر عصر، در این روز به امت خود معرفی شده‌اند، پیامبر (ص) نیز باید گوهر هستی بعد از خویش را در چنین روزی معرفی کند، بنابراین مدیریت زمان پیامبر (ص) فوق العاده است تا غدیر در بُعد تاریخی خود از ابتدای آفرینش تا بی نهایت حرفی برای گفتن داشته باشد. به این ترتیب عید و بازگشت ما به فطرت، زمانی اتفاق می‌افتد که جرعه‌نوش غدیر باشیم و در غیر این صورت، بت‌های ذهنی و جسمی جایگزین خدای واقعی می‌شود، پس نوروز وقتی پدیدار می‌شود که با غدیر «ارتباطی مؤثر» برقرار کنیم.

تقارن زمانی غدیر با اعیاد و اتفاق‌های ادیان و ملل مختلف نشان دهندة برنامه دقیق دین برای سعادت بشر است که این برنامه به خوبی توسط معمار غدیر اجرا می‌شود. روایات ذیل آیه «تبلیغ» کاملاً نشان دهنده شرایط خاص ترکیب مسلمانان در مراسم حجه الوداع است، وجود منافقان در میان این جمعیت باعث می‌شود خداوند، پیامبرش را تضمینِ حفظ دهد: «وَاللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ». وقتی صحبت از پیشینه غدیر می‌کنیم نباید در آن متوقف شویم بلکه باید به جاری شدن غدیر در عصر آینده توجه کنیم، به عبارت دیگر بنیانگذار غدیر در جریانِ بیان خطبه، در مقام تبیین کیفیت حاکمیت غدیر به رهبری موعود آن در سراسر گیتی است، به همین منظور بیست توصیف از امام عصر (علیه‌السلام) در خطبه غدیر بیان می‌کند و این به آن معناست که پیشینه با اصالت غدیر، مقدمه‌ای برای برپایی حکومت غدیر در تمام هستی است، اینجاست که غدیر به جایگاه والای با فضیلت‌ترین عید تاریخ بشر در همه اعصار تبدیل می‌شود.

چرا پیامبر در منطقه غدیر ولایت امیر مومنان(ع) را ابلاغ کرد؟

* به نظر شما آیا در مورد مکان برگزاری مراسم غدیر هم می‌توان ویژگی‌های خاصی در نظر گرفت؟

در کنار مدیریت زمانی پیامبر (ص) به مدیریت انتخاب مکان هم باید از منظری دیگر دقت نظر داشت. حاجیان به خصوص اعراب، محلی که آب در آن باشد را برای همیشه به خاطر می‌سپارند و غدیر، «غدیر» نامیده می‌شود چون قطعه‌ای از آب در آن قرار دارد و جای جمع شدن آب باران است، بنابراین انتخاب محل غدیر یک نوع اتمام حجت با اصحاب است که فردا کسی این جریان را از خاطر نبرد.

این مکان در جحفه قرار داشت و محل متفرق شدن جمعیت حاضر در حجه الوداع بود، بنابراین مراسم غدیر در مکانی مهندسی شده انتخاب شد تا جمعیت بی نظیر شرکت کننده در حج، همگی شاهد جریان غدیر باشند و در راه بازگشت به وطن خود بهترین مبلغان پیام رسول الله (ص) باشند. وجود نخل‌های کهنسال در این بیابان لم یزرع، حال و هوای خاص و به یادماندنی را از غدیر در ذهن مسلمانان شکل می‌داد که به علت گرمای زیاد تا حد امکان از برخی از سایه‌های آن استفاده می‌کردند. وجود این عناصر طبیعی می‌توانست تأثیرگذار در آینده باشد، طوری که عبور کاروانیان حج در هر سال منجر به یادآوری جریان غدیر و تجدید بیعت با ولایت باشد؛ بنابراین چون تا دنیا باقی است حج باقی است، پس تا دنیا باقی است، غدیر باقی خواهند ماند.

منطقه‌ غدیر خم، آخرین محل وداع هزاران مسلمان شیفته پیامبر (ص) بود؛ از این رو لحظه‌ای حساس و حیاتی برای تکرار و تأکید مجدد برای موضوع سرنوشت‌سازِ خلافت و جانشینی امام علی (علیه‌السلام) بود؛ رسول خدا (ص) می‌توانست در مراحل مختلف سفر حج به اعلان عمومی جانشینی خود بپردازد، اما این اتفاق را در یکی از میقات‌های حج رقم نزد تا موضوع مهم ولایت امیرمؤمنان (علیه‌السلام) به حاشیه نرود. مسلمانان بعدها در این محل مسجدی بنا کردند چراکه اهل بیت (علیهم‌السلام) خواندن نماز در این مسجد را توصیه کرده بودند. بر اساس گزارشات موجود در منابع شیعه، تا قرن هشتم و در زمان شهید اول دیواره‌هایی از این مسجد باقی مانده بود و در زمان شیخ انصاری تجدید بنا شد، اما بعدها آل سعود در طرح شوم خود مبنی بر تخریب اماکن منسوب به شیعه اقدام به تخریب آن کرد؛ این اقدامات که فارغ از نگرش مذهبی با نگرش حفظ میراث فرهنگی نیز در تنافی است با هدف یادزدایی تدریجی و در نهایت فراموشی غدیر صورت گرفته و می‌گیرد.

نخستین کسی که مسجد غدیر را از بین برد

در منابع آمده است معاویه برای اولین بار بعد از شهادت امام علی (علیه‌السلام) مسجد غدیر را با خاک یکسان کرد اما در زمان امام باقر (علیه‌السلام) تجدید بنا شد، بنابراین در متون مختلف آمده است دانشوران شیعه در غیبت صغری نظیر: علی بن مهزیار اهوازی و در غیبت کبری علمایی چون شیخ صدوق، شیخ طوسی، شهید اول و علامه حلی در سفر حج با تأسی بر اهل بیت (علیهم‌السلام) در مسجد غدیر توقف کردند و به اقامة نماز مشغول شدند.

* وظیفه نسل امروز نسبت به رویداد غدیر چیست؟

پیامبر اکرم (ص) در خطابه غدیر می‌فرماید: «فَلْیُبَلِّغِ‏ الْحَاضِرُ الْغَائِبَ وَ الْوَالِدُ الْوَلَدَ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَه؛ حاضران به غائبان و پدران به فرزندان خود باید پیام غدیر را برسانند». آنچنان که وجوب اعمال عبادی به عهده نبیّ مکرم (ص) است تبلیغ موضوع غدیر توسط ایشان به عهده همه مخاطبان اسلام در سراسر گیتی و در همه زمانها سپرده شده است. امروز وظیفه ما این است که از نگاهی سطحی به رویداد غدیر عبور کنیم و در ابعاد مختلف آن بیاندیشیم؛ صرف آگاهی از نزول آیه تبلیغ، توقف پیامبر (ص) در صحرای جحفه و بیان خطابه غدیر توسط ایشان ... نمی‌تواند ما را به نگاه عمیقی از غدیر برساند.

ساختن بنای زندگی بشریت توسط پیامبر (ص) با رمز غدیر

عیارِ غدیر فراتر از ثبوت و اثبات آن برای اهل تحقیق و برپایی جشن و سرور برای سایر مردم است؛ آنچه پیامبر (ص) در غدیر بنا نهاد، ساختن بنای زندگی بشر در همه ابعاد حیات انسانی با رمز غدیر و امامت بود. امروز ناکارآمدی ما در مدیریت جامعه، ابراز وجود تفکر داعش با نام اسلام در عرصه بین الملل، جنگ افروزی مسلمانان علیه مسلمانان در کشورهای منطقه و در یک کلام همه مشکلات اعتقادی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جهان اسلام در سایه شوم فراموشی غدیر و دستورات امیر آن است. باید دلالت‌های جریان غدیر در جوانب مختلف زندگی انسانِ قرن بیست و یکم در یک نظام یکپارچه دیده شود و این با رساندن پیام غدیر به نسل‌های بعدی محقق می‌شود.

افزایش شبهات درباره غدیر، نشان از اهمیت آن است

مخالفان تشیع بسیار بیشتر از عالمان شیعه به اهمیت غدیر و تأثیر آن در ابعاد مختلف زندگی بشر پی برده‌اند و به همین دلیل هر یک در حد توان با مخالفت‌ها و شبهاتی سعی در فراموشی این رویداد مهم داشته‌اند، در حالی که غدیر، در همه اعصار جاویدان خواهد بود. اگر غدیر مهم نبود این حجم از شبهات در مورد آن مطرح نمی‌شد و رادمردی چون علامه امینی، عمر خود را بر احیای آن وقف نمی‌کرد.

امیر غدیر، خود در ترسیم واقعیِ نقش غدیر در منظومه اعتقادات اسلامی، سال‌ها بعد از این جریان فرمودند: «به خدا قسم، هرگز ترس آن نداشتم که کسی برای خلافت خود را بالا بگیرد و با ما اهل‌بیت در آن نزاع کند و آن چه شما انجام دادید را حلال بشمارد، گمان ندارم پیامبر (ص) در روز غدیر خم برای احدی حجتی و برای گوینده‌‌ای سخنی باقی گذاشته باشد». این مهم از آن روست که غدیر به دنبال مدیریت امت اسلام و بلکه عالمیان حول محور امام معصوم است تا هدف آفرینش محقق شود و ندای توحیدی در جای جای کرة زمین طنین‌انداز شود.

* گفتگو از امیرمحسن شیخان