عقیق:امام (علیه‌السلام) در خطبه اول نهج‌البلاغه که سخن از خلقت آسمان و زمین، آدم و اهمیت قرآن است، در فرازی به حج می‌پردازند که پیام ویژه آن می‌تواند این باشد که حج بیت الله الحرام عصاره اسلام و دربرگیرنده مسائل مهم فردی، اجتماعی، تربیتی، اخلاقی و سیاسی این دینِ خاتم است. از همین رو حضرت در آغازین خطبه خود سخن از وجوب حج به میان آورده و با تعابیر گویا و دقیق، مسلمانان جهان را به انجام این فریضه بزرگ تشویق می‌کنند:وَ فَرَضَ عَلَیْکُمْ حَجَّ بَیْتِهِ الْحَرَامِ الَّذِی جَعَلَهُ قِبْلَةً لِلْأَنَامِ ... .

و خداوند حج خانه محترمش را بر شما واجب کرد، همان خانه‌ای که آن را برای مردم قبله قرار داد.

فروتنی در برابر عظمت خداوند

انسان به دلیل بهره‌مندی از مواهب فراوان زندگی و سرگرمی با زن و فرزند، اموال و مقامات مناصبِ دنیایی، از هویتِ واقعی خود غافل شده و ابراز استغنا و استکبار می‌کند. خداوند متعال با تشریع بسیاری از عبادات و مناسک، به ویژه فریضه بزرگ حج، به تربیت انسان می‌پردازد و او را با مناسک و عباداتی که حاوی نشانه‌های تواضع و فروتنی است، پرورش می‌دهد.

اعمالی مانند احرام و کندن تمام لباس و زر و زیور و قناعت کردن به دو تکه پارچه احرام، طواف خانه خدا، سعی و صفا و مروه و وقوف در بیابان عرفات، مشعر و منا و تراشیدن موی سر و ذبح قربانی و ... همه و همه آموزنده تواضع و فروتنی در برابر عظمت پروردگارند و به راستی بت‌های غرور و تکبر و نخوت را در درون کعبه جان انسان در هم می‌شکند. به همین دلیل امام علی (علیه‌السلام) می‌فرمایند: ... وَ جَعَلَهُ سُبْحَانَهُ عَلَامَةً لِتَوَاضُعِهِمْ لِعَظَمَتِهِ وَ إِذْعَانِهِمْ لِعِزَّتِهِ ... .1 ... خداوند سبحان، حج را علامت فروتنی آن‌ها در برابر عظمتش و نشانه‌ای از اعترافشان برای عزتش قرار داد ... .

فلسفه وجود سختی در حج

خداوند حج را با انواع سختی‌ها قرین نموده است. دوری راه، نامناسب بودن جو و مکان، طولانی بودن فرائض، وجوب اعمالی خاص با شرایطی ویژه و... از دشواری‌هایی هستند که آدمی با آن در ایام حج روبه‌روست. اما این همه، نه تنها شوق مسلمین به انجام این فریضه را کم نمی‌کند بلکه روز به روز بر مشتاقان آن افزوده خواهد شد.

امام علی (علیه‌السلام) در بیانی بسیار زیبا و دلنشین فلسفه وجوب این دشواری‌ها را این‌گونه بیان می‌دارند:آیا مشاهده نمی ‏کنید که همانا خداوند سبحان، انسان‏هاى پیشین از آدم (علیه السّلام) تا آیندگان این جهان را با سنگ‏هایى در مکّه آزمایش کرد که نه زیان مى‏ رسانند و نه نفعى دارند، نه مى‏ بینند و نه مى‏ شنوند؟ این سنگ‏ها را خانه محترم خود قرار داده و آن را عامل پایدارى مردم گردانید. سپس کعبه را در سنگلاخ‏ ترین مکان‏ها، بى‏ گیاه‏ ترین زمین‏ها و کم‌فاصله ترین درّه‏ ها، در میان کوه‏هاى خشن، سنگریزه‏ هاى فراوان و چشمه‏ هاى کم آب و آبادى‏ هاى از هم دور قرارداد.

سپس آدم (علیه‌السلام) و فرزندانش را فرمان داد که به سوى کعبه برگردند و آن را مرکز اجتماع و سر منزل مقصود و باراندازشان گردانند، تا مردم با عشق قلب‏ها، به سرعت از میان فلات و دشت‏هاى دور و از درون شهرها، روستاها، درّه‏ هاى عمیق و جزایر از هم پراکنده دریاها به مکّه روى آورند، شانه‏ هاى خود را بجنبانند و گرداگرد کعبه لا اله الا اللّه بر زبان جارى سازند و در اطراف خانه طواف کنند و با موهاى آشفته و بدن‏هاى پر گرد و غبار در حرکت باشند. لباس‏هاى خود را که نشانه شخصیّت هر فرد است درآورند و با اصلاح کردن موهاى سر، قیافه خود را تغییر دهند که آزمونى بزرگ و امتحانى سخت و آزمایشى آشکار است براى پاکسازى و خالص شدن، که خداوند آن را سبب رحمت و رسیدن به بهشت قرار داد.

اگر خداوند خانه محترمش و مکان‏هاى انجام مراسم حج را، در میان باغ‏ها و نهرها و سرزمین‏هاى سبز و هموار و پردرخت و میوه، مناطقى آباد و داراى خانه‏ها و کاخ‏هاى بسیار و آبادى‏هاى به هم پیوسته، در میان گندم زارها و باغات خرّم و پر از گل و گیاه، داراى مناظرى زیبا و پر آب، در وسط باغستانى شادى‌آفرین و جادّه‏ هاى آباد قرار مى‏ داد، به همان اندازه که آزمایش ساده بود، پاداش نیز سبک‏تر مى‏ شد. اگر پایه‏ ها و بنیان کعبه و سنگ‏هایى که در ساختمان آن به کار رفته از زمرّد سبز و یاقوت سرخ و داراى نور و روشنایى بود، دل‏ها دیرتر به شک و تردید مى‏ رسیدند و تلاش شیطان بر قلب‏ها کمتر اثر مى‏ گذاشت و وسوسه‏ هاى پنهانى او در مردم کارگر نبود.

در صورتى که خداوند بندگان خود را با انواع سختى‏ها مى‏ آزماید و با مشکلات زیاد به عبادت مى خواند و به اقسام گرفتارى‏ ها مبتلا مى‏ سازد، تا کبر و خودپسندى را از دل‏هایشان خارج کند و به جاى آن فروتنى آورد و درهاى فضل و رحمتش را به رویشان بگشاید و وسایل عفو و بخشش را به آسانى در اختیارشان گذارد.

شیطان همواره سعی در تشکیک در قلوب اهل ایمان دارد؛ از آنجا که خانه خدا نیز برای امتحان و آزمایش بندگان بنا شده است، این وسیله امتحان می‌بایست هر چه ممکن است موثر و فعالیت در اطراف خانه توحید بیش از سایر نقاط باشد، تا آنان که ایمانشان ضعیف و دنباله‌رو شیطان هستند و خدا را فراموش می‌کنند، از اهل ایمان راستین جدا گردند. 

اما در این حرم امن، چنان روح توحید حاکم می‌گردد و لطف و رحمت خداوند متبلور می‌شود که شیطان را عاجز می‌کند. به گونه‌ای که از نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) منقول است که: هیچ روزی شیطان کوچک‌تر، خردتر، زبون‌تر و خشمگین‌تر از روز عرفه دیده نشده است.

و این نیست مگر به این جهت که مهربانی و گذشت و آمرزش خدا، گناهان بزرگ را مورد عفو و غفران قرار می‌دهد.از این روست که امام علی (علیه‌السلام) در مضرات ترک حج می‌فرمایند: وَاللّهَ اللّهَ فِی بَیْتِ رَبِّکُمْ، لاَ تُخَلُّوهُ مَا بَقِیتُمْ، فَإنَّهُ إنْ تُرِکَ لَمْ تُنَاظَرُوا.2خدا را، خدا را، درباره خانه پروردگارتان، تا هستید آن را خالی مگذارید؛ زیرا اگر کعبه خلوت شود، مهلت داده نمی‌شوید.

نامه 47 نهج‌البلاغه وصیّتنامه بسیار مهمّ حضرت است که ایشان پس از ضربت خوردن از شقی‌ترین مردم، در ماه رمضان سال 40 هـ.ق در بستر شهادت به امام حسن و امام حسین (ع) بیان فرمودند. در جمله فوق که قسمتی از وصیتنامه و سفارش به خانه خدا و حج است، امام (ع) از آثار مهمّ ترک حج و تضعیف این مراسم را، از میان رفتن پشتیبان و غلبه دشمن درونی و بیرونی می‌داند.

نتیجه

حج از مهم‌ترین فرائضی است که بر مسلمین قرار داده شده است. ائمه(علیهم‌السلام) به طرق گوناگون بر اهمیت و جایگاه آن تأکید داشته‌اند و در این میان نهج‌البلاغه مستثنا نیست. 

کلمات و سخنان فراوانی از مولا علی(علیه‌السلام) در نهج‌البلاغه گزارش شده است که اهمیت و ضرورت این فریضه را در اسلام بیان می‌دارد. ایشان حج را وسیله‌ای برای آزمون بندگی و عبودیت دانسته تا مردم فروتنی و تواضع خویش را بر خداوند سبحان به اثبات رسانند.

اکنون که در هنگامه ایام حج قرار گرفته‌ایم امید حاجیان محترم قدر لحظه لحظه این سفر معنوی را دانسته و ره‌توشه‌ای نیکو برای خود و هم‌وطنانشان به ارمغان آوردند.

حجکم مقبول، سعیکم مشکور.

پی‌نوشت‌ها:

[1]. نهج‌البلاغه (للصبحی صالح)، ص 45. 2. نهج‌البلاغه (للصبحی صالح)، ص421.