گفت‌وگوی ما با دکتر محمدحسین رجبی دوانی را در ادامه بخوانید.
- هجرت تاریخی امام رضا علیه‌السلام از مدینه به سمت ایران، تمدن اسلامی را به همراه داشته است. این اتفاق چگونه رقم خورد؟
وجود مقدس امام رضا علیه‌السلام با هجرت تاریخی خود تاریخ‌ساز و تمدن ساز شدند. حضور آن حضرت در ایران موجب شد که تعداد زیادی از سادات، نوادگان پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله، برادران و خواهران امام رضا علیه‌السلام به شوق دیدار وجود مبارک آن حضرت به ایران بیایند.
- چه تعداد از این بزرگان موفق به زیارت امام رضا علیه‌السلام شدند؟
بسیاری از این افراد توفیق رسیدن به محضر امام رضا علیه‌السلام را پیدا نکردند، از جمله حضرت معصومه سلام‌الله علیها به خراسان نرسیدند و در شهر قم از دنیا رفتند. حضرت احمد بن موسی علیهماالسلام و برادرشان در شیراز از دنیا رفتند اما وجود آن‌ها در ایران برکات فراوانی داشت.
ظاهر قضیه آن بود که حضرت معصومه سلام‌الله علیها و حضرت احمد بن موسی علیهماالسلام برای پیوستن به برادر بزرگوار خود به ایران آمدند اما خواست خداوند بود که با حضور آن وجود مقدس که بشارت میلادش را امام صادق علیه‌السلام به فرزند خود، امام موسی بن جعفر علیه‌السلام داده بودند، حضرت معصومه سلام‌الله علیها به قم بیایند و این سرزمین به یمن وجود آن حضرت برکت فراوان و قداستی پیدا کند که پایگاه بزرگ شیعه و معارف اهل‌بیت علیهم‌السلام شود.
بر همین اساس است که می‌بینیم قم، اگرچه پیش از ورود حضرت معصومه سلام‌الله علیها نخستین پایگاه شیعه در ایران بود، اما بعد از حضور آن حضرت برکات فراوان پیدا کرد و علما در آن منطقه جمع شدند. آن وجود مقدس بیشتر از 17 روز در قم ساکن نبودند و از دنیا رفتند، اما حضور این وجود مقدس در قم باعث شد که این شهر در طول قرن‌های متمادی بزرگ‌ترین پایگاه فقه و معارف شیعه و اهل‌بیت علیهم‌السلام شود و از این جایگاه صدها و بلکه هزاران مجتهد و عالم بزرگ به وجود بیایند که نمونه اعلای آن وجود مبارک حضرت امام خمینی رضوان‌الله تعالی علیه است که او حاصل قم و مکتبی بود که به برکت حضرت معصومه سلام‌الله علیها در این شهر شکل گرفت.
بنابراین ظاهر قضیه آن است که آن حضرت می‌خواهد برای دیدار و زیارت برادر به ایران بیاید، اما در قضای الهی این گونه رقم خورده است که آن حضرت به ایران بیاید و حضورش در قم، این شهر را یکی از حرم‌های بزرگ عالم خلقت کند و پایگاهی که از آنجا هزاران و بلکه میلیون‌ها نفر سعادتمند می‌شوند.
- یکی از نکات قابل توجه در آن است که از امام معصوم علیه‌السلام برای حضرت معصومه سلام‌الله علیها زیارت‌نامه داریم.
شأن حضرت معصومه سلام‌الله علیها به‌قدری والاست که امام معصوم علیه‌السلام در شأن آن حضرت زیارت‌نامه خوانده است. ما جز برای حضرت عباس و حضرت علی اکبر علیهماالسلام و حضرت معصومه علیهاالسلام زیارت نامه وارده از طرف معصوم نداریم. زیارت مشهور آن حضرت از امام رضا علیه‌السلام با مضامین عالی صادر شده که «یا فاطمه اشفعی لی فی الجنه». یعنی ما از زبان امام رضا علیه‌السلام عرضه می‌داریم که به حق حضرت معصومه سلام‌الله علیها، خداوند ما را بهشتی گرداند که این نشان‌دهنده مقام عظیم و شأن رفیع آن حضرت است که این گونه در لسان معصوم مورد مدح قرار می‌گیرد.
- چرا حضرت معصومه سلام‌الله علیها با این شان و جلال که در لسان امام معصوم مشابه شانی شبیه حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها دارند، ازدواج نکردند؟
با اینکه در اسلام ازدواج به عنوان امری واجب تعیین شده که دختران و پسران پس از فراهم شدن شرایط، زندگی مشترک را شروع کرده و این پیوند الهی را صورت دهند، اما یکی از شرایط ازدواج هم‌کفو بودن همسر است؛ چه برای دختر و چه برای پسر. با تأسف باید گفت جنایتکاران عباسی وقتی بر عالم اسلام حاکم شدند، به خصوص منصور دوانیقی، به شدت با اهل‌بیت علیهم‌السلام مقابله کرد. چون او می‌دانست جایگاه اهل‌بیت علیهم‌السلام برای مردم کجاست و حقیقت آن چیست، لذا بسیاری از سادات را به شهادت رساند؛ به خصوص از نوادگان امام حسن مجتبی علیه‌السلام. بسیاری را به زندان انداخت و بسیاری را به شهادت رساند. جنایات عجیبی مرتکب شد. درنتیجه برای آن حضرت همسر کفوی از خاندان بزرگ ایشان نبود.
- این مطلب که گفته می‌شود هیچ‌کدام از خواهران حضرت معصومه سلام‌الله علیها ازدواج نکردند، صحت دارد؟
بله. این مطلب صحیح است. دختران امام موسی بن جعفر علیه‌السلام، هیچ‌کدام ازدواج نکردند چراکه هم‌کفوی برای آن‌ها نبود. هم‌کفو آن‌ها باید فرهیختگان از نسل امام حسن علیه‌السلام یا عموزادگان دیگرشان بودند که حکومت عباسی همه را قتل‌عام کرده و از بین برده بود.
- به موضوع ازدواج نکردن حضرت معصومه سلام‌الله علیها و خواهران ایشان اشاره کردید. سؤال دیگری که در این زمینه مطرح می‌شود آن است که علاوه بر مجرد بودن آن حضرت، چرا برادر بزرگوار ایشان امام رضا علیه‌السلام هم تنها یک فرزند دارند؟ این در حالی است که پدر عظیم الشان ایشان، امام موسی بن جعفر علیه‌السلام، دارای تعداد زیادی فرزند بودند.
درست است. عمر شریف امام رضا علیه‌السلام 55 سال بود و تنها یک فرزند داشتند. پدر ایشان، امام موسی کاظم علیه‌السلام، هم 55 سال عمر کردند ولی برای ایشان 37 فرزند و بعضی روایات بیشتر از این تعداد را هم نوشته‌اند. هرچند که قول معروف و معتبرتر 37 فرزند است که شامل 18 پسر و 19 دختر است. اما دلیل این تعداد فرزند چیست؟ به سبب جنایاتی است که منصور کرده و نسل پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله را با خطر نابودی مواجه کرد. بعد از منصور هم، در دوران امامت امام کاظم علیه‌السلام نیز با چند خلیفه جبار عباسی معاصر بود که اولین آن‌ها همان منصور دوانقی است که قاتل امام صادق علیه‌السلام بود. سپس مهدی عباسی بر کار آمد. بعد از او پسرش موسی الهادی حکومت کرد و او کسی بود که کمر به قتل امام کاظم علیه‌السلام بسته بود ولی اجل به او مهلت نداد. او به قدری بر علویان و اولاد پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله فشار وارد کرده بود که انقلابی در امامت امام کاظم علیه‌السلام رخ داد.
- این همان انقلاب شهید فخ است؟
بله. در اثر ظلم‌های حکومت موسی الهادی، انقلاب و قیام حسین بن علی معروف به شهید فخ رخ داد که از نوادگان امام حسن مجتبی علیه‌السلام بود. در این قیام نزدیک به دویست نفر از سادات قتل‌عام شدند. به این صورت نسل پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله در خطر نابودی بود. این گونه بود که امام موسی کاظم علیه‌السلام تلاش داشت از طریق فرزندان زیاد، نسل پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله را حفظ کند و لذا امروزه دیده می‌شود که بخش اعظمی از سادات، سادات موسوی هستند. با این حال این نسب‌ها از طرف پسران پدید آمده است، دختران حضرت هیچ کدام ازدواج نکردند چراکه هم‌کفوی برای آن‌ها نبود. هم‌کفو آن‌ها باید فرهیختگان از نسل امام حسن علیه‌السلام یا عموزادگان دیگرشان بودند که حکومت عباسی همه را قتل عام کرده و از بین برده بود.
وقتی دختران دیگر امام کاظم علیه‌السلام هم‌کفو ندارند، مشخص است که حضرت معصومه سلام‌الله علیها که سرآمد آن‌هاست و فاطمه ثانی لقب گرفته، کسی نمی‌تواند شایستگی همسری او را داشته باشد. به این دلیل است که آن وجود مقدس و سایر خوان ایشان ازدواج نکردند.
- آیا می‌توان این گونه نتیجه گرفت که فلسفه وجود حضرت معصومه سلام‌الله علیها و کاروان ایشان در ایران با هدف ظاهری زیارت امام رضا علیه‌السلام، فرصتی بوده که از خفقان حکومت عباسی فاصله گرفته و به تبلیغ اسلام بپردازند؟
جالب است که قبل از هجرت امام رضا علیه‌السلام به ایران، شاهد حضور برخی از امامزادگان به ایران هستیم. اما بعد از هجرت آن حضرت، سیر صعودی گسترده‌ای گرفت. این اتفاق به فهم و معرفت مردم ایران نسبت به ساحت اهل‌بیت علیهم‌السلام برمی‌گردد. با وجود اینکه در آن زمان اکثر مسلمانان ایرانی شیعه نبودند و شیعه در آغاز در قم و بعد کاشان و آوه و ری شکل گرفت و بعد اندکی به خراسان آمد، بخش‌هایی از نیشابور، کن، توس و بیهق شیعه داشتند و اکثر مردم ایران غیر شیعه بودند. بااینکه مردم ایران شیعه نبودند ولی نسبت به جایگاه خاندان پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله معرفت داشتند. آن بزرگواران در وطن خود، در مدینه و عراق، احساس امنیت نمی‌کردند و تحت تعقیب سلاطین جبار بنی‌امیه و عباسیان بودند. لذا می‌گریختند و به ایران پناه می‌آوردند و ایرانی‌ها با اینکه شیعه نبودند ولی مسلمان بودند و حرمت جایگاه نبی مکرم اسلام را به خوبی رعایت می‌کردند، فرزندان آن حضرت را به حرمت ایشان پناه می‌دادند. حتی خطرات را در این راه به جان می‌خریدند. یعنی ایرانی‌ها کشته می‌دادند تا این فرزندان غریب و مظلوم پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله را حفظ کنند.
- اینکه حتی در مسیرهای صعب‌العبور هم مشاهده می‌کنیم که مرقد امامزاده‌ها وجود دارد، به دلیل احترامی است که ایرانی‌ها به خاندان رسول خدا صلی‌الله علیه و آله قائل بودند؟
بله. این در حالی است که هیچ کشور اسلامی این گونه نیست و حضور گسترده امامزاده‌ها در کشور ما به واسطه ارادت و احترام ایرانی‌ها به ساحت خاندان رسول خدا صلی‌الله علیه و آله است. در حالیکه به عنوان مثال در کشور عراق مرقد مطهر شش امام بزرگوار وجود دارد ولی امامزاده‌ای در این حد در آنجا وجود ندارد. این به دلیل علاقه ایرانی‌ها به اهل‌بیت علیهم‌السلام و نوادگان نبی مکرم اسلام بود. به همین دلیل به برکت حضور امام رضا علیه‌السلام شمار زیادی از امامزادگان وارد کشور ما شدند که در ایران پناه می‌گرفتند. اگرچه بعضاً تحت تعقیب بودند و در ایران به شهادت می‌رسیدند ولی اینجا را مأمنی برای خود و معرفت ایرانی‌ها را پناهی در برابر فشار دستگاه خلافت می‌دیدند.