- سؤال

شيطان جن است يا فرشته؟ اگر جن است، پس چرا در قرآن گفته شده است كه: "تمام فرشتگان سجده كردند جز شيطان" و اگر فرشته است، پس چرا در آيه‏اي مشابه گفته شده كه تمام فرشتگان سجده كردند جز ابليس، كه از جنيان بود: "كان من الجن"؟!

- پاسخ

پرسش از ساختار وجودي ابليس و تلاش براي دست‌يابي به تفسيرِ درستِ آياتي كه از سجده فرشتگان بر آدم و سرپيچي ابليس سخن مي‏گويند، سابقه‏اي ديرينه دارد و از ژرف‌نگري مسلمانان و اهتمام آنان به كتاب آسماني‌شان خبر مي‏دهد.

يكي از سؤالاتي كه برخي از اذهان را به خود مشغول مي‏داشت اين بود كه اگر ابليس جزو فرشتگان نباشد، پس فرمان سجده "و اذ قلنا للملائكة اسجدوا"(1) شامل او نمي‏گردد و در نتيجه، خودداري وي از سجده بر آدم، گناهي را برايش رقم نمي‏زند و اگر از زمره فرشتگان باشد، با اين نكته كه خودِ قرآن كريم بر جن بودن او تأكيد مي ‏ورزد(2)، سازگار نيست!

پيشوايان معصوم - كه از زبان پيامبر اسلام‏صلي الله عليه وآله، همراه و هم‌تاي قرآن خوانده شده‏اند - با بيانات روشن‌گر خويش، معناي درست اين آيات را پيش چشم همگان نهاده و بر برداشت‏هاي نادرست، خط بطلان كشيده‏اند. چنان‏كه از امام صادق‏عليه السلام روايت گرديده كه فرمودند:

"در آسمان، ابليس همراه با فرشتگان در پرستش خدا به سر مي‏بُرد و آنان گمان مي‏كردند كه وي از ايشان است و حال آن‏كه چنين نبود (3) اما آن‏گاه كه خداوند به فرشتگان فرمان داد كه بر آدم سجده نمايند، ابليس حسادت دروني خود را آشكار ساخت و فرشتگان دانستند كه او از جنس ايشان نبوده است (4)

آن‏گاه، يكي از حاضران از آن حضرت پرسيد: "چگونه فرمان الهي ابليس را نيز در بر مي‏گيرد، با اين‏كه تنها فرشتگان مورد خطاب خداوند بوده‏اند؟" امام‏عليه السلام در پاسخ فرمود:

هر چند ابليس از جنس فرشتگان نبود، اما به دليل دوستي و هم‌نشيني، جزو آنان به شمار مي‏رفت (5).

براي توضيح بيش‌تر، جا دارد اشاره‏اي گذرا داشته باشيم به قاعده‏اي ادبي كه در اصطلاح ادبيات عرب، "تغليب"(6) ناميده مي‏شود(7). بر اساس اين قاعده، در موقع سخن گفتن از جمعيت انبوهي كه به جز يكي از آنان، همگي از جنس فرشته‏اند، مي‏توان به راحتي واژه "ملائكه" را به كار برد، بدون اين‏كه قاعده‏هاي سخنوري ناديده گرفته شده و يا كج فهمي پيش آيد و اگر ابهامي نيز روي نمايد، با اندك توجهي زدوده مي‏گردد.

پاسخ ديگر آن است كه مخاطب فرمان خداوند، تك تك فرشتگان نبودند تا اين پرسش مطرح شود كه چگونه اين فرمان، ابليس را نيز در بر مي‏گيرد، بلكه شواهدي چند(8) نشان از آن دارد كه خطاب "اسجدوا" براي همه كساني بود كه در جايگاهي ويژه كه مي‏توان آن را "مقام قدس" ناميد، به عبادت و پرستش خداوند مشغول بودند.

پي‌نوشت ‏ها:

1. بقره، 2.34- كهف، 50.

2. نكته درخور توجه آن است كه ابليس به مدت شش هزار سال - كه روشن نيست از سال‏هاي دنيوي است يا اخروي - همنشين فرشتگان بود و همراه با آنان به پرستش خداوند مي‏پرداخت. ر.ك: نهج البلاغه، خطبه 192، معروف به قاصعة.

3.عبد علي بن جمعة، تفسير نورالثقلين، ج 1، طبع الثانية،  قم، المطبعة العلمية، بي تا، ص 56.

4. اين قاعده، گستره وسيعي دارد و در زمينه‏هاي گوناگون به كار گرفته مي‏شود. بر اساس اين قاعده، گاه جانب اكثريّت را بر اقليّت غلبه مي‏دهند؛ چنان‏كه در مسأله مورد گفتگو چنين است و گاه موجود پست‏تر يا ضعيف‏تر را زيرمجمومه موجود برتر يا قوي‏تر مي‏سازند؛ چنان‏كه براي سخن گفتن از خورشيد و ماه، عبارتِ "شمسَين= شمس و قمر را به كار مي‏گيرند.

5. عبدالرزاق فياض لاهيجي، گوهر مراد، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1372 ش، ص 426.

6.  علامه طباطبايي، تفسير الميزان، ج 8، ترجمه محمدباقر موسوي همداني، چاپ دهم، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1377 ش، ص26-28 و ص51

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:

1. پژوهشي در عصمت معصومان، حسن يوسفيان و احمدحسين شريفي، قم و تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، 1377 ش، ص 345 - 346

2. تفسير كبير مفاتيح الغيب، ج2، امام فخررازي، ترجمه علي اصغر حلبي، بي جا: انتشارات اساطير، 1373ش، ص1090 - 1096

3. تفسير نمونه، زير نظر ناصر مكارم شيرازي، تهران، دارالكتب الاسلامية، 1363 ش، ج 1، ص 126 و ج 6، ص 99

4. فرشتگان، عليرضا رجائي تهراني، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1376 ش، ص 39 - 41

5. كشف الاسرار و عدة الابرار، تفسير خواجه عبداللَّه انصاري، ابوالفضل رشيدالدين الميبدي، تهران، اميركبير، پنجم، 1371ش، ج 1، ص 144