شايد كمتر مسلماني را مي‌توان يافت كه آرزوي سفر به سرزمين معنوي وحي را نداشته باشد. زائران وقتي به اين سفر مي‌روند به دنبال آن هستند كه بتوانند از اين سفر بهتر استفاده كنند. از اين رو مطالعه برخي كتاب‌ها را قبل از سفر به زائران توصيه مي‌كنيم.
حضور زائران در دو شهر مكه مكرمه و مدينه منوره، زادگاه رسول گرامي اسلام و خاستگاه و محل تبليغ دين مبين ما در صدر اسلام، همچنين بازديد از اماكن شريف و مقدس اين دو شهر از جمله قبرستان بقيع، منطقه وقوع جنگ احد، مسجد قبا، مسجد ذوقبلتين، مسجد شجره، غار حرا، غار و كوه ثور، شعب ابي‌طالب، عرفات، مشعرالحرام ، منا و… آنقدر جذاب و رويايي است كه هر زائري مي‌تواند مشاهدات خود را از اين سفر تاريخي روي كاغذ بياورد.
حضور زائران در اماكن مقدس و مذهبي، مكه مكرمه و مدينه منوره با لباس احرام نيز حال و هوايي عجيب دارد كه مي‌توان از اين حضور روحاني، سفرنامه و تجربه‌نگاري كرد. به همين دليل شايد تمام نويسندگان و انديشمندان با سفر به اين سرزمين زيبا، دست به قلم مي‌برند و اثري برخاسته از جان و روان خود خلق مي‌كنند.
در اين مقال، برخي از آنچه درباره حج و عمره به رشته تحرير درآمده و در قالب كتاب رهسپار بازار نشر شده است، معرفي كنيم.
۱. آثار اسلامي مكه و مدينه، تاليف استاد رسول جعفريان
در اين كتاب آمده است؛ حج واقعي هنگامي برگزار مي‌شود كه فلسفه و ابعاد و آثار و بركات آن شناسايي شود و حاجي با آگاهي كامل از راز و رمز آن مواقف كريمه و مشاعر عظيمه، كه فرودگاه ملائكة الله و توقفگاه اولياءالله است گام نهد. براي دستيابي به اين هدف، كتاب هايي تدوين شده است كه هركدام زاويه اي از آثار مشاهد يا اسرار حج را بازگو مي‌كنند.
اين اثر آشنايي و اطلاعات فشرده اي را در باره جزيرة العرب، آثار مكه و مسجدالحرام، مسجدالنبي، بقيع و آثار و مساجد مهم مدينه و برخي از دانستني هايي را كه زائر به آن نياز دارد، در اختيار جويندگان قرار مي‌دهد.
۲- آداب سفر حج، اثر حجت الاسلام والمسلمين قاضي عسكر
اخلاق و آدابى كه در اين كتاب گردآورى شده، برگرفته از آموزه‌هاى پيشوايان دينى ما در زمينۀ اخلاق و آداب سفر، به خصوص سفر الهى و معنوى حج است كه اميد است مورد استفاده واقع شود.
۳- اخلاق و آداب در حج و زيارت، اثر حجت الاسلام محمد تقي رهبر
اين اثر به بررسي مناسك و آداب اخلاقي و رسوم اجتماعي حج پرداخته است. نگارنده نخست به جايگاه تزكيه و اخلاق، ضعف‌هاي اخلاقي و عملي و مسئوليت اخلاقي انسان‌ها اشاره مي‌كند. سپس به مقدمات سفر پرداخته و در اين ارتباط موضوعاتي چون توجه به عظمت حج، تجريد قلب و خلوص نيت را مطرح مي‌سازد.
همچنين مطالبي در خصوص مناسك و آداب حج، اصلاح مال و مسائل حقوقي، انتخاب هم‌سفر، لوازم سفر، آداب و اخلاق در سفر، نحوهٔ شروع سفر، مراقبت اخلاقي در جمع، مصاحبت درست، و آداب سخن و سكوت بيان مي‌كند. در پايان نيز به اخلاق و آداب در حرمين و رفتار با زائران ديگر اشاره كرده و در خصوص استفاده از فرصت‌هاي معنوي حج، توديع و ره‌آورد چنين سفر مهمي سخن مي گوید.
۴- با قرآن در سرزمين وحي، اثر استاد محسن قرائتي
اين كتاب به بررسي جنبه‌هاي فردي و اجتماعي حج و سرزمين وحي بر اساس قرآن و تفاسير پرداخته است. مؤلف كه صاحب تفسير نور است، از اين اثر خود برخي از آيات را براي زائران و روحانيون دست اندركار در امور حج گزينش كرده و اين اثر را سامان داده است. از جمله عناوين مورد بحث در كتاب اين موارد است: قبل از سفر، اهميت و ضرورت حج، اخلاص، حكمت‌هاي حج، مدينه، اهل‌بيت (ع)، مسجد النبي و مساجد ديگر، ميقات و احرام، مكه، مسجد الحرام و كعبه، مقام ابراهيم، سعي و صفا و مروه، عرفات و مشعر، مني و قرباني و حلق، بازگشت به مكه، پايان حج.
۵- جرعه‌اي از صهباي حج، تاليف آيت الله جوادي آملي
اين كتاب تلخيصي از كتاب صهباي حج نويسنده است كه حاصل آثار گفتاري و نوشتاري نويسنده درباره حج و زيارت است. حقايق و اسرار و حكمت‌هاي فراوان حج در اين كتاب تبيين شده است. پرسش‌هاي برخي خوانندگان و مراجعان به كتاب صهباي حج ضرورت تبيين بيشتر برخي مطالب را به همراه داشت. از اينرو در كتاب حاضر پاسخ‌هاي كتبي نويسنده به آن پرسش‌ها، همچنين نكات جديدي كه در بازنگري نهايي برخي مباحث تفسيري ارائه كرده، آمده است. كتاب در چهار بخش تدوين يافته است.
بخش نخست از بخشهاي چهارگانه اين كتاب، با عنوان «ابعاد حج» عهدهدار تبيين جايگاه، اهميت و نظام حج در اسلام است. مباحث كلي اين بخش، بر ديگر مباحث كتاب پرتو افكن است. از اينرو، در بخشهاي ديگر، گاه مصاديقي از اين مباحث ارائه مي‌شود. بخشهاي دوم و سوم با عناوين «اماكن حج» و «مناسك حج»، برخي از معارف و اسرار و ويژگيهاي اماكن و مناسك حج و نيز شرايط، اوصاف و مراتب حجگزاران و زائران را بيان مي‌كند. بخش چهارم نيز با عنوان «زيارت» به بيان معارفي درباره زيارت اختصاص داده شده است.
۶ حج در قرآن، اثر دكتر محمد علوي مقدم
اين كتاب به بررسي آيات مربوط به حج پرداخته است. نويسنده ابتدا آيات هر موضوع را گردآوري كرده، آنگاه نظريهٔ برخي از قدماي مفسران را در ذيل آن آورده است.
۷- درسنامه با قرآن در مكه و مدينه، تاليف اكبر دهقان
اين اثر به بررسي آيات قرآني مربوط به مكه و مدينه پرداخته است. در فصل اول، آيات مربوط به حج و مكه و در فصل دوم، آيات مربوط به مدينه منوره و مسائل تاريخي آن مانند برخي جنگ‌ها و آياتي كه مربوط به پيامبر اكرم است، آمده است. در آغاز متن آيه شريفه و ترجمه آن بيان شده و بعد ازآن واژه‌هاي مشكل آن معنا گرديده و سپس تفسير آيه شريفه بيان شده و در پايان نكته‌هاي مختلف ادبي، اخلاقي، تربيتي، اجتماعي و عرفاني با بهره‌گيري از منابع مختلف شيعه و اهل سنت، آورده شده است.
۸- درسنامه پيش‌درآمدي بر فرهنگ‌نامه اسرار و معارف حج، از معاونت امور روحانيون بعثه رهبري
اين كتاب متن آموزشي براي روحانيون كاروان‌هاي حج است و هدف آن بيان اسرار و معارف حج است. به اين موضوعات مي‌پردازد: تعريف واژه‌ها و اصطلاحات؛ ضرورت طرح مباحث اسرار و فلسفه مناسك حج؛ منطق و روش پرداختن به بحث «فلسفه اسرار حج»؛ منابع و روش قرآن در بيان احكام و فلسفه و اسرار آن؛ روش اهل‌بيت در بيان احكام و فلسفه و اسرار آنها؛ سيره و روش بزرگان مذهب در موضوع اسرار و حكمت‌ها؛ نماي كلي حج در قرآن.
۹- سيماي عقايد شيعه: ترجمه كتاب دليل المرشدين الي الحق اليقين، تاليف آيت الله شيخ جعفر سبحاني
اين كتاب به بررسي جنبه‌هاي عقايد اخلاقي شيعه مثل زيارت پرداخته است. نويسنده جهت تقريب مذاهب، وحدت هر چه بيشتر بين مذاهب اسلامي و روشن شدن افكار عمومي مسلمانان، بعضي از موضوعات مهمّي كه موجب اختلاف و تفرقه بين مسلمين بود را مورد بررسي محققانه قرار داده است. از جمله موضوعاتي كه در اين كتاب مورد بحث قرار گرفته موضوع زيارت قبور است.
۱۰- دروس احكام و مناسك حج، اثر حجت الاسلام محمد حسين فلاح زاده
اين كتاب يكي از متون آموزشي حج تمتع است كه به احكام عمومي و مناسك حج پرداخته و در دو بخش تدوين يافته است. بخش اول، حاوي احكام عمومي مورد نياز زائران و بخش دوم به احكام اختصاصي و مناسك حج پرداخته است.
۱۱- احكام فقهي اجرايي حج، اثر استاد محمد حسين فلاح زاده
در اين كتاب مجموعه‌اي از دستورالعمل‌ها و وظايف و احكام اختصاصي كارگزاران مثل روحانيون و مديران كاروان‌ها است. اين كتاب اختصاص به كارگزاران حج دارد و در چهار بخش گردآوري شده است.
بخش اول، احكام فقهي اجرايي حج ويژه روحانيون كاروان‌هاست. بخش دوم، احكام فقهي اجرايي حج ويژه عوامل اجرايي كاروان‌ها. بخش سوم، نكات فقهي عمره و حج و بخش چهارم، احكام كلي عمره و حج مي‌باشد.
۱۲- مناسك مصوّر حج، اثر استاد محمدحسين فلاح زاده
اين مجموعه كوچك با ارائه تصوير صحيح اعمال حج و بيان احكام آن، آموزش‌هاي لازم را در ين زمينه به زائران محترم ارائه مي‌دهد.
مخاطبان گرامي مي‌توانند براي مطالعه تفصيلي متن كامل دو هزار و پانصد كتاب و مقاله حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت در كتابخانه ديجيتالي پايگاه اطلاع رساني حج به این پایگاه مراجعه کنند.