حجت الاسلام و المسلمین احمد شیخ بهایی، استاد حوزه علمیه کرمان به تفسیر دعای چهل و پنجم صحیفه سجادیه در وداع با ماه مبارک رمضان پرداخت.
عقیق:حجت الاسلام و المسلمین احمد شیخ بهایی استاد حوزه علمیه کرمان در گفتگویی در کرمان به تفسیر دعای چهل و پنجم صحیفه سجادیه در وداع با ماه مبارک رمضان پرداخت و گفت: احکام دین از یک جنبه مصلحت و مفسده ظاهری شروع می‌شوند و بعد برای جذب انسان به سمت مصلحت و دوری از مفسده، پای عقل به میان میآید و در آخر به مرحله عشق می‌رسد. تا وقتی که انسان اهل حساب و کتاب باشد با زبان عقل با او صحبت می‌شود، ولی کم کم دل وابستگی پیدا می‌کند و عشق میآید و در مرحله عشق نحوه صحبت کردن متفاوت می‌شود.
وی افزود: دعا در حقیقت در مرحله عشق است و معارف دین در قالب دعا که عرضه می‌شوند در حقیقت عشق میان انسان و خدا را به وسط میکشند. اگرچه بعضی دعاها در خلالشان استدلالهای عقلی هم مطرح می‌شود، ولی اساسشان بر عشق و محبت است. عاشقانه ترین دعاها در این ماه رمضان بیان شده است دعای افتتاح، دعای ابوحمزه از این نمونه هستند. زبان عاشقانه با زبان استدلال و منطق متفاوت است و سطحش بالاتر است. دعاهای صحیفه نیز از این باب هستند و در ضمن اینکه در خلال آن مسائل عقلی هم وجود دارد، ولی عمدتا مثل همه دعاها به بحث عشق کشیده می‌شوند.
وی در رابطه با دعاهای صحیفه سجادیه افزود: دعاهایی که در صحیفه سجادیه است گاهی دعاهایی است بر موضوعات مختلف و گاهی دعاهایی به مناسبتهای مختلف. یکی از دعاهای مناسبتی دعای چهل و پنجم است که در وداع با ماه مبارک رمضان میباشد. این دعا ابتدا با خطاب به خداوند و ذکر مناسب صفات خدای متعال شروع می‌شود. شروعش با این است که: «ای خدایی که در برابر احسان به بندگان پاداش نخواهی. و از عطا و بخشش پشیمان نمی‌گردی. ای کسی که مزد بنده خود را بیش از عمل او می‌دهی»این خودش یک مقدمه است که در رابطه با لطف و عنایت خدا به بندگان است.
استاد حوزه علمیه کرمان ادامه داد: بعد می‌فرماید: « نعمتت بی‌استحقاق به بندگان رسد، و عفوت تفضل، و مجازاتت عدالت، و قضایت عین خیر است» یعنی همه الطاف تو ابتدایی است و کسی استحقاقی ندارد. در ناحیه عفو هرچه اتفاق میافتد همه تفضل است ولی در ناحیه مجازات بحث از عدالت است و ما عدل خدا را در بحث کیفر و مجازات مطرح می‌کنیم که خداوند بیشتر از گناه انسان، مجازات نمیکند، ولی در ناحیه لطف و عنایت همیشه لطف و عنایت خداوند بالاتر است از آنچه انسان انجام داده است.
وی به بیان صفات الهی در ادامه فرائض این دعا اشاره کرد و گفت: در ادامه بر دیگر صفات الهی همچون بی منت بخشیدن بندگان، پوشاندن گناهان و مهلت دادن به بندگان برای بازگشت اشاره می‌کند و با این مقدمه چینی وارد بر این موضوع می‌شود که تو ای خدا با این صفاتت دری به روی بندگانت باز کردی به نام توبه و می‌فرماید: «پس خود - که نامت والا و مبارک است - فرمودی: «به سوی خدا توبه خالص و بی‌پیرایه آورید، باشد که پروردگارتان گناهان شما را محو کند، و شما را داخل بهشت‌هایی نماید که نهرها از زیر آن روان است».
حجت الاسلام و المسلمین شیخ بهایی ادامه داد: حضرت در اینجا از یک دید احساسی وارد می‌شود و می‌فرماید وقتی در باز شد کسی که غفلت کند در ورود به درگاه الهی چه عذری در پیش تو دارد. پس این یک اصل است نزد پروردگار به نام سنت پذیرش توبه.
وی افزود: سنت دیگری که با استفاده از آیات قرآن مطرح می‌شود، نسبت به اعمال خوب است که اجر آن چندین و چند برابر داده می‌شود. امام سجاد (ع) به آیه قرآن اشاره می کند که می‌فرماید: «هر کس که یک کار نیک کند ده برابر آن پاداش دارد، و هر کس یک کار بد کند جز به مانند کارش عقوبت نبیند» پس اینجا سخن از ده برابر است. و در آیه دیگر می‌فرماید: «مثل آنان که اموالشان را در راه خدا انفاق می‌کنند مانند دانه‌ای است که هفت خوشه رویانده، در هر خوشه صد دانه باشد» یعنی هفتصد برابر. پس این ضریب درحال بالاتر رفتن است و در مرحله بعدی اصل رقم را برمیدارد و اولاً تعبیر به قرض می‌کند: «کیست آن که به خداوند قرض الحسنه دهد تا خدا آن را چندین برابر سازد؟» چندین و چند بار برابر دیگر آمار ندارد و هر چه می‌تواند افزایش پیدا می‌کند. این دو سه آیه و آیات مشابه با این نشان میدهند که خداوند متعال در برخورد با اعمال خوب انسان مساوات برقرار نمیکند بلکه هرچه بیشتر فضیلت بیشتر می‌دهد.
استاد حوزه علمیه کرمان تصریح کرد: مرحله اول توبه بود، مرحله دوم پاداش عمل به شکل مضاعف، در مرحله سوم میفرمای خداوند انسان را به کاری راهنمایی کرده است که اگر راهنمایی نکرده بود ، هیچ چشم و گوش و قدرت تصوری نمیتوانست آن را تصور کند که خداوند متعال چه به انسان میخواهد بدهد و آن چیزی نیست جز سنت ذکر و شکر. خداوند فرمود: «اذکرونی اذکرکم» مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم یعنی در مقابل یاد خدا که انسان خدا را یاد کند خداوند یاد خودش را قرار داده است و در مقابل شکرش فرموده است «لان شکرتم لازیدنکم» اگر مرا شکر کنید چندین و چند برابر به شما میدهم. پس ما در مقابل ذکر و در مقابل شکر خدا از آن طرف ذکری در دستان ما خواهد بود که خداوند ما را یاد خواهد کرد.
وی درباره مرحله بعدی که در دعا اشاره شده است گفت: بعد یک پله بالاتر یعنی سنت دعا را مطرح می‌کند که فرمود «ادعونی استجب لکم» یعنی مرا بخوانید تا جواب بدهم. این مرحله به مرحله انسان را رشد می‌دهد. اول میگوید توبه کن، بعد میگوید پاداش عمل صالح تو بالاتر است، بعد می‌فرماید من خودم به یاد تو خواهم بود و بعد از آن می‌فرماید مرا بخوانید من جواب میدهم و استجابت میکنم و از این بالاتر این است که تهدید کرده است که اگر کسی خودش را بزرگ بخواند و نیایند و مرا نخوانند و صدا نزنند با خواری وارد جهنم خواهند شد. بنابراین دعا عبادت است، ترک دعا استکبار است و تهدید بر ترک دعا هم دخول در جهنم و خواری است. خداوند متعال مرحله به مرحله مسیر کمال را در اختیار انسان قرار داده است.
وی افزود: در ادامه امام سجاد (ع) یک استدلال عقلی می‌کند و می‌فرماید: «و اگر مخلوقی مخلوق دیگر را از سوی خود به مثل آنکه حضرت تو بندگانت را از سوی خود راهنمایی نمودی هدایت می‌کرد موصوف به احسان، و موصوف به امتنان و بخشش بود» وقتی مخلوقات نسبت به هم همچین قضاوتی دارند نسبت به تو هم، ما همچین قضاوتی خواهیم داشت که «پس سپاس توراست تا آنجا که در سپاس تو راهی وجود داشته باشد، و تا آنجا که برای سپاس کلمه‌ای که تو به آن ستوده شوی، و معنایی که به سپاس منصرف گردد باقی باشد» و بعد از آن دوباره وارد تعبیرات عاشقانه می‌شود و به حمد و ستایش خداوند میپردازد.
وی ادامه داد: تا این فراض که می‌فرماید: «خداوندا تو از خالص‌ترین آن وظایف، و برگزیده‌ترین آن فرائض، ماه رمضان را قرار دادی که آن را از میان سایر ماه‌ها برگزیدی» ببینید با چه مقدمه چینی حضرت به بحث ماه رمضان رسید و چگونه به توصیف این ماه میپردازد: « آن را از میان سایر ماه‌ها برگزیدی، و از میان همه زمان‌ها و عصرها اختیار کردی، و بر تمام اوقات سال ترجیح دادی، به خاطر آنکه در آن قرآن و نور نازل نمودی، و ایمان را در این ماه چند برابر ساختی، و روزه گرفتن را در آن واجب فرمودی، و به شب زنده داری در آن ترغیب کردی، و شب قدر را در آن که از هزار ماه با ارزش‌تر است بزرگ داشتی».
حجت الاسلام والمسلمین شیخ بهایی تصریح کرد: تا اینکه به این بخش از فراض می‌رسد که گویای حال وضعیت امروز است که روز آخر ماه است و می‌فرماید: «همانا این ماه در نزد ما ستوده زیست، و با ما همنشینی پسندیده بود» بعد می‌فرماید باید با این ماه وداع کنیم اما چگونه وداعی «وداع کسی که هجرانش بر ما غم‌انگیز است، و روی گرداندنش ما را به‌اندوه و وحشت دچار کرده» و بعد از آن به خداحافظی میپردازد. این بحث یک بحث عاشقانه است یعنی این مابحث با اینکه عقل و عشق با هم در آمیختهاند اما چینش آن بگونهای است که ما را به یک بحث عاشقانه میرساند یعنی ما با یک واجبی که تکلیف الهی بوده و علی القاعده کار تکلیف کار سختی است و انسان باید خوشحال باشد از اینکه دوره تکلیف دارد میگذرد اما رابطه را طوری عاشقانه می‌کند که انسان احساس تنهایی و فراغ می‌کند.
استاد حوزه علمیه کرمان اظهار داشت: وداع با رمضان با تعبیر از السلام علیک آغاز می‌شود که اعراب این تعبیر را گاهی برای سلام کردن و گاهی برای خداحافظی بکار میبرند. خداحافظی با ماه مبارک رمضان نشان از این دارد که در تربیت الهی انسان به جایی می‌رسد که یک کاری که ابتدا به شکل تکلیف مطرح می‌شود و زحمت دارد برای انسان در آخر عاشقانه با آن کار برخورد کند و وقتی این ایام تکلیف به پایان می‌رسد ابراز ناراحتی می‌کند. این رشد انسانها است که از مرحله تکلیف به مرحله عشق برسد.
وی ادامه داد: حال امام سجاد (ع) با چه صفاتی از رمضان خداحافظی می‌کند. اول می‌فرماید: «سلام بر تو ای بزرگ‌ترین ماه خدا و ای عید عاشقان حق» عید روزی است که به خاطر اینکه لطفی یا احسانی و عنایتی عظیم در آن رخ داده و آن یک روز کفاف اهمیت دادنش را نمیکند هر سال آن روز دوباره مطرح می‌شود تا حقش ادا شود. لذا در امتها و کشورها بعضی روزها را به عنوان عید قرار میدهند و هرسال آن را جشن میگیرند.
حجت الاسلام والمسلمین شیخ بهایی بیان داشت: این برای اولیای خدا ماه رمضان عید است یعنی هر سال این ماه که می‌رسد شادی و نشاط آنها را فرا می‌گیرد. بعد جلوتر می‌فرماید: «سلام بر تو ای ماهی که در طی تو برآورده شدن آمال نزدیک گشته، و اعمال در آن پخش و فراوان است» یعنی اولا انسانها به خاطر حالت دعا و تضرع احساس کردند که زودتر به آرزوهایشان میرسند و بعد هم اعمال منتشر شد یعنی همه جا همه مشغول اعمال صالح شدند.«سلام بر تو ای همسایه‌ای که دل‌ها نزد تو نرم شد» به خاطر روزه دعاها قلب انسان از آن حالت قصاوت بیرون میآید و وقتی چنین شد دل میشکند و اشک جاری می‌شود. «و گناهان در تو نقصان گرفت» که شاهد هستیم که در این ماه آمار جرم چگونه کاهش پیدا می‌کند.
وی گفت: در فراضی دیگر می‌فرماید: «سلام بر تو ای ماهی که از هر نظر مایه سلامتی» و از شیاطین و از هرگونه گزندی در امان بودی، همانطوریکه در سوره قدر خداوند می‌فرماید: «سلام هی حتی مطلع الفجر» این سلام و سلامتی به کل این ماه سرایت می‌کند. فرایض بعدی را که میخوانیم متوجه میشویم که این وداعی است با ماه مبارک که شکایت این وداع را به درگاه الهی مطرح می‌کند. ببینید وقتی انسان نسبت به عبادات عاشق باشد چه برخورد متفاوتی دارد و آن عینکی که به چشم انسان است چقدر تغییر می‌کند و چگونه درخواست بقای تکلیف را می‌کند.
استاد حوزه علمیه کرمان تصریح کرد: در ادامه می‌فرماید: «خداوندا پس تو را سپاس همراه با اقرار به بدی‌هامان، و اعتراف به سهل انگاریمان، در حالی که در قلوبمان ندامت قطعی، و بر زبانمان عذر صادقانه داریم، پس ما را با توجه به اعتراف به تقصیری که در این ماه داشتیم مزدی عنایت کن که تدارک‌کننده فضیلت‌های دلخواهمان، و جایگزین ذخیره‌هایی که مورد علاقه ماست باشد» نگاهش به کوتاهی در انجام تکالیف نگاه مصیبت است. بعد می‌فرماید همانطور که مصیبت زدگان را اجر می‌دهی ما را بخاطر مصیبتمان اجر بده که این اجر جبران کند آنچه را که در مقابل عملمان باید دریافت میکردیم.
وی افزود: «عذر ما را در کوتاهی از ادای حقّت قبول کن، و آینده عمرمان را به ماه رمضان آینده که در پیش داریم برسان» از حالا برای ۱۱ ماه بعد برنامه ریزی می‌کند. یعنی از حالا به فکر رمضان سال بعد است. برنامه‌ریزی خداوند جوری است که انسان را به عبادت مشتاق می‌کند. در نماز هم همینطور است فرموده وقتی نماز را خواندی تا نماز بعدی مثل ماهی بیرون افتاده از آب باش. در نماز انقدر لذت وجود دارد. در روزه ها نیز همینگونه است و حضرت ما را به ماه رمضان سال دیگر توجه می‌دهد.
حجت الاسلام والمسلمین شیخ بهایی گفت: باز بعد از ذکر صلوات حضرت می‌فرماید: «و ضایعه دردآور از دست رفتن رمضانمان را جبران کن» پس یک مصیبت بخاطر کوتاهیها بود و یک مصیبت هم بخاطر از دست دادن این ماه عزیز است و ایشان دعای جبران این مصیبت را می‌کنند و میفرمایند: «و روز عیدمان و فطرمان را بر ما مبارک گردان، و آن را از بهترین روزهایی قرار ده که بر ما گذشته، که بیشترین عفو را موجب، و بیشترین معاصی را محو کننده باشد».یعنی این ماه یک دوره آموزشی بود، این ماه یک مانور بود که در آن تقویت شدیم و قدرت پیدا کردیم و حالا و باید خودمان این تقوایی که بدست آوردیم را حفظ کنیم.
وی ادامه داد: «بار الها هر کس که این ماه را آن طور که بایسته است رعایت کرده، و احترامش را آنچنان که باید حفظ نموده، و حدودش را به بهترین صورت بپاداشته، و از گناهانش به نحو صحیح پرهیز کرده» در این قسمت از دعا بحث مقایسه است فرمودند در مسائل مادی همیشه خودتان را با پایین دست مقایسه کنید و در امور معنوای همیشه خودتان را با بالادست مقایسه کنید تا هیچوقت به آنچه دارید قانع نشوید و همیشه رشد کنید.
وی گفت: حال حضرت از خداوند چه پاداشی میخواهد؟ «پس مانند آنچه به او بخشیدی از توانگری خود به ما ببخش، و چندین برابر آن را از فضل خود به ما عطا فرما، زیرا که فضلت کاستی نگیرد، و خزائنت نقصان نپذیرد بلکه افزون می‌شود، و معادن احسانت از بین نمی‌رود، و همانا عطای تو گوارا عطایی است» و می‌فرماید «و همانند پاداش آنان که تا روز رستاخیز این ماه را روزه گرفته‌اند» ببینید حضرت چه دیدی دارند یعنی از این ماه که گذشت به ماه آینده نگاه می‌کند، از روزه خودش به روزه افراد بهتر نگاه می‌کند و در پایان روزه و اجر پاداش همه انسان هایی که تا روز قیامت این روز را روزه میگیرند، همه را میخواهد.
استاد حوزه علمیه کرمان افزود: بعد می‌فرماید «بارالها در این روز فطر که آن را برای اهل ایمان عید و شادی، و برای اهل آیین خود روز اجتماع و گردهمایی قراردادی به درگاهت توبه می‌کنیم» پس در نتیجه در روز عید فطر ما به دنبال توبه هستیم. توبهای که دیگر بازگشتی به گناهان بعد از آن نباشد. توبه خالص باشد و بعد از خدا میخواهیم که این توبه را قبول کند و از ما راضی شو و مارا بر این توبه ثابت قدم قرار بده.