عقیق:حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمهدی طباطبایی خطیب و استاد اخلاق که از چندی پیش به دلیل عارضه ریوی در بیمارستان بستری بود، روز پنج‌شنبه 27 اردیبهشت ماه دارفانی را وداع گفت، به مناسبت درگذشت این استاد اخلاق به بازخوانی یکی از گفت‌وگوهای وی درباره تأثیر اخلاق در جامعه می‌پردازیم که شش سال پیش در چنین روزی در خبرگزاری فارس منتشر شده بود، حجت‌الاسلام طباطبایی در آن زمان نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی بود.

یکی از بسترهای لازم برای رشد و پرورش رفتارهای اخلاقی، محیط سالم و فرهنگ خوب جامعه است. چرا که وضع محیط اجتماعى انسان‌ها اثر زیادی در اعمال آنها دارد و انسان بسیارى از صفات و رفتارهای خود را از محیط حاکم کسب مى‏‌کند، اگر چه انسان مى‏تواند در محیط آلوده، پاک زندگى کند و در محیط‌هاى پاک سیر ناپاکى را طى کند.

توجه به اینکه اخلاق، نه تنها در نجات جامعه و مسائل اجتماعی نقش دارد، بلکه در نجات فرد نیز سهم مؤثری ایفا می‌کند؛ انسان خواه در جامعه زندگی کند، خواه در زاویه‌ای به سر ببرد، نیازمند به اخلاق است، باید گفت که یکی از برجسته‌ترین و مهم‌ترین وظیفه‌های اخلاقی انسان، رها نکردن جامعه و در متن آن به سر بردن است، چون شکوفایی فضایل انسانی در سایه داد و ستدهای جمعی است و اخلاق مانند احکام در همه حالات وجود دارد؛ اگر چه مهمترین بخش آن در جامعه جلوه می‌کند، به منظور بررسی نقش جایگاه اخلاق و عواملی که باعث بداخلاقی در جامعه می‌شود با حجت‌الاسلام والمسلمین سید مهدی طباطبایی استاد اخلاق  گفت‌وگویی ترتیب دادیم که در پی می‌آید:

*تاثیر رفتارهای اجتماعی بر منش اخلاقی افراد

طباطبایی با بیان اینکه اخلاق آن مجموعه عادتی است که انسان‌ها به آن روش عادت دارند، تصریح کرد: در واقع اخلاق آن ساختارهای درونی انسان‌هاست که در رفتار نمودار می‌شود و گاهی از برداشت‌ها و روش‌ها در گفتار و رفتار می‌توان به درون انسان‌پی برد.

وی افزود: بنابراین این رفتارها و گفتارها می‌تواند به صورت مطلوب یا منفور باشد و تمام آنها بستگی به سلسله رفتارهای اجتماعی افراد دارد، با این وجود رذائل اخلاقی وجو دارد که علت اصلی آن متوجه امر دیگری است.

*مجموعه‌ای از شنیدنی و دیدنی‌ها تأثیرگذار در تغییرات اخلاقی

حجت‌الاسلام طباطبایی علت فضایل و رذایل اخلاقی افراد را در وجه اول متوجه والدین دانست و بیان داشت: نوع رفتار والدین با فرزندان خود و در وهله دوم رفتار بچه‌های محل و اخیراً در زمان ما تلویزیون، فیلم‌ها و به طور اجمالی مجموع دیدنی‌ها و شنیدنی‌ها پایه و اساس اخلاق افراد را تشکیل می‌دهد که موجبات تغییر روح را فراهم می‌کند.

وی با تاکید بر اینکه هم‌نشینان، همراهان، دیدگاه‌ها و شنیدنی‌ها معمولاً بر افراد تاثیر می‌گذارد، ادامه داد: شاید تغییرات اخلاقی به غریزه و عادت‌ها در آدم‌ها برگردد، چرا که غریزه آن وجودی است که آدمیزاد به طور طبیعی علاقه به برخی رذائل دارد. گاه در غالب شهرت، غضب و خشم نمودار می‌شود.

*فشارهای اقتصادی در رواج بد اخلاقی در جامه مؤثر است

این استاد اخلاق با بیان اینکه در نپرداختن و پرداختن به غریزه‌ای خاص، ممکن است اثرات نامطلوبی در انسان ایجاد کند، اظهار داشت: اخلاق عمدتاً تحلیلش به فشارهایی که به خانواده، نوع بهره‌وری و بهره‌مندی آن بر می‌گردد، به طوری که وقتی پول در دست مردم زیاد باشد، مردم در خرج کردن آرامش دارند، دیگر معنایی ندارد که مردم به یکدیگر پرخاش کنند، ولی اگر یک فرد دارا باشد و شخص دیگر ندار، در این هنگام است که حسد، بغض و کینه نمایان می‌شود.

وی با اشاره به اینکه گاهی دیده می‌شود یک نفری که از سواد و آگاهی و توانایی لازم برای احراز پست یا مقام برخوردار نیست، بر افرادی که از او داناتر و توانمند‌تر هستند، ریاست می‌کند، افزود: در این حالت تحولات اخلاقی رخ می‌دهد و مرئوس می‌گوید که چرا انسانی ناآگاه بر من آگاه باید ریاست کند! و این منشاء فساد اخلاقی می‌شود.

*برتری دارا بر ندار، محصول غرور و حسد را تولید می‌کند

طباطبایی با طرح این موضوع که تحولات اخلاقی گاهی براساس تحولات اجتماعی و اقتصادی رخ می‌دهد، اذعان داشت: اینکه فردی صاحب زر و زور است، سیرتش عوض می‌شود و بر کسی که ندار است، حالت برتری بر خود می‌گیرد. در حالی که اگر شرایط یکسان باشد، هر فرد می‌توانند از شرایط یکسان با توجه به توانایی، آگاهی و درک خود از اوضاع به وجود آمده بهره ببرد که موجبات رشد اخلاقی را فراهم ‌کند.

وی با بیان اینکه در بازی فوتبال هر دو تیم رقیب یک شرایط یکسانی دارند و هر که صاحب قدرت و برتری باشد، می‌تواند به تیم مقابل گل بزند، ادامه داد: پس اگر فردی دارای سواد کاری و اجرایی بیشتری باشد، می‌تواند پیشرفت کند، چرا که در طبیعت و استعداد او جلو افتادن است، اما آن کس که اهل پارتی و رفیق بازی است، هنگامی که کاری را بدست می‌آورد، باعث ضایع شدن حق دیگران ضایع می‌شود و در ضمن سواد استفاده از مال را ندارد و این خود زمینه فساد اخلاقی می‌شود.

*گرفتاری مردم ناشی از بیش از حد مصرف کردن است

این کارشناس علوم دینی با اشاره به اینکه افراد در استفاده از موقعیت‌های مالی رفتارهای متفاوتی را دارند که در کسب فضائل و یا رذائل اخلاقی آنها موثر است، ابراز داشت: اگر پول یکسانی به دو فرد  داده شود، ممکن است یک فرد آن را صرف امور خوردنی، ضایع کردنی و پوشیدنی کند و دیگری با آن پول بذر بخرد و چیزی بکارد که به طبع آن محصول دهد و سود بیشتری را دریافت کند.

وی بسیاری از موارد مصرف وام‌ها در جامعه امروز را در مسایل خوشگذرانی و خوردنی جامعه دانست و افزود: این در حالی است که وام‌ها باید به کسانی داشته شود که در کار تولید و افزایش سرمایه نقش دارند، مانند دامدار، کشاورز، در این حین باید توجه داشت که خداوند ضروریات خوردن هر بشر در جامعه را همیشه می‌رساند و آنچه زیادتر از ضروریات باشد، باعث گرفتاری و گناه مردم می‌شود، چون مازاد، غذایی که انسان می‌خورد هم موجب ضایع شدن پول شده و هم منجر به تقویت بدن نمی‌شود.

*زیاد خوردن رابطه معکوس با تولید ملی دارد

طباطبایی با بیان اینکه هضم نشدن غذا در انسان موجب بداخلاقی او می‌شود، خاطرنشان کرد: انسانی که زیاد می‌خورد، بعد از خوردن خسته می‌شود، می‌خوابد و کمتر کار پیشرفت می‌کند، در نتیجه عقب‌افتادگی جامعه بیشتر می‌شود، پس کار و کوشش همراه با نشاط در سایه کم خوری و کم خوابی حاصل می‌شود.

وی با تاکید بر اینکه اگر توزیع سرمایه درست انجام نشود و بها به سرمایه داده نشود، مشکلات اخلاقی زیاد خواهد شد، ادامه داد: اگر کشاورزی مایحتاج کشور خود را نشناسد، اگر وزارت جهاد کشاورزی بر تولید کافی محصولات کشاورزی نظارت نداشته باشد، زمینه برای احتکار فراهم می‌شود و به طبع آن بد اخلاقی در جامعه زیاد می‌شود، زیرا فردی که توان آن را دارد که جنس گران را بخرد، می‌گوید من توانایی گران خریدن را دارم و  همین موضوع موجب فخر ورزیدن او را فراهم می‌کند.

*نقش مدیرکل‌ها و مسئولان در سعادت یا شقاوت جامعه/ غیبت معلول بیکاری است

این استاد اخلاق وجود رذایل اخلاقی را در سطح اجتماع را ناشی از عملکرد وزارتخانه‌ها و مدیرکل‌ها در هر استانی دانست و تصریح کرد: دادن وام‌های بی‌جا به افراد فاقد صلاحیت، اخلاق انسان را بد می‌کند، زیرا افرادی که می‌توانند وام بگیرند، غرور برایشان ایجاد می‌شود، پس بدترین و مجرم‌ترین انسان‌ها در روز قیامت برای بد اخلاق کردن مردم، مسئولین هستند.

وی با اشاره به اینکه غیبت کردن معلول بیکاری افراد است، افزود: اگر فردی به مرور زمان ماشین خودش را عوض کند و اطرافیان او هم بدانند که او باید ماشینش را عوض کند، غیبت به وجود نمی‌آید، اما اگر یک انسانی ره صد ساله را یک شب طی کند و بچه‌ 5 ساله‌ای یک شبه ده ساله شود، غیبت به وجود می‌آید، البته گاهی غیبت ناشی از عقده‌های درونی است و همچنین وجود تفاوت‌ها باعث غیبت می‌شود.

*قانع بودن انسان راه غیبت را می‌بندد/مردمی که از نقش خود در فساد اخلاقی غافل هستند 

طباطبایی درباره راهکار عدم غیبت کردن، بیان داشت: هر کس باید به فکر اصلاح خود باشد، اول اینکه با فقر و نداری خود بسازد، اگر به چیزی دست پیدا نمی‌کند، به دیگران نگاه نکند و موجبات عذاب خودش را فراهم نسازد که دست به غیبت زند و حسد در درون او شعله ور کشد.

وی با اشاره به آیه‌ای از سوره قصص «وَقَالَ فِرْعَوْنُ یَا أَیُّهَا الْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرِی»؛ «فرعون گفت اى بزرگان قوم من جز خویشتن براى شما خدایى نمى‏شناسم»، فرعون خود را برتر از همه و در جایگاه خداوند می‌دید، ادامه داد: در ادامه سوره قصص سخن از قارون به میان می‌آید که به واسطه ثروت و مالی که داشت؛ «فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قَالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیَاةَ الدُّنیَا یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِیَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ»؛ «پس [قارون] با کوکبه خود بر قومش نمایان شد کسانى که خواستار زندگى دنیا بودند گفتند اى کاش مثل آنچه به قارون داده شده به ما [هم] داده مى‏شد واقعا او بهره بزرگى [از ثروت] دارد»، پس وجود برخی از رذائل اخلاقی ناشی از دنیا پرستی مردم است.

* عدم توزیع صحیح سرمایه ملی برابر با بداخلاقی جامعه است

این کارشناس دینی با بیان اینکه انسان مؤمن در مقابل خرج کردن دیگران و بدرفتاری‌های آنان کوتاه می‌آید و می‌گوید من کار خود را می‌کنم تا اخلاق فاسد نشود، اظهار داشت: بعضی از بد اخلاقی‌های زمان ما در اثر بد توزیع کردن سرمایه ملی و در اثر وعده‌های دروغین به مردم رخ می‌دهد که در پی آن جای خادم و خائن عوض شده است، زیرا فریب به قدری قوی و بالاست که انسان‌ها غفلتاً دچار اشتباه می‌شوند و لذا اخلاق بد منشا اصلی رفتار بد است و رفتار بد هم منشا ناآگاهی انسان‌ها، هوسرانی و بالاتر از همه عدم تعادل سرمایه‌های ملی و آشفتگی اقتصادی است.

وی وجود ریا و چاپلوسی در جامعه را ناشی از تفاوت مالی افراد دانست و ادامه داد: وقتی تفاوت مالی زیاد شود، حق و حقیقت تفسیر نشود و عده‌ای هم نتوانند به مال دست پیدا کنند، در نتیجه با چاپلوسی جلو می‌روند، چرا که آدم‌های ضعیف النفسی که نتوانستند خود را به فقر راضی کنند از این حربه بهره‌ می‌برند.

* از مدیران در قیامت چه سؤالی می‌شود/ والدین خط مقدم رشد اخلاقی جامعه

این استاد اخلاق با تاکید بر اینکه مدیر لایق، فهمیده و مهربان می‌تواند در گسترش فضائل اخلاقی در مجموعه خود نقش اصلی را ایفا کند، ابراز داشت: در این هنگام است که افراد ضعیف النفس و متملق نمی‌توانند در محیط اجتماعی جایی برای نفوذ پیدا کنند. پس این روسا و مدیران هستند که در خوشبختی و سعادت اخلاق جامعه مؤثر و شریک هستند و باید توجه داشت که در روز قیامت از مدیران سؤال خواهد شد که چرا زمینه رذائل اخلاقی را فراهم کردند.

وی با نام بردن از والدین به عنوان اولین مدیران اجتماع، افزود: بسترهای لازم برای گسترش اخلاق از پدر و مادر شروع می‌شود که رئیس خانواده هستند که نوع برخورد با کودکان و نحوه تعامل آنها با فرزندان زمینه پیشرفت اخلاقی را فراهم می‌کند.

*بهترین ابزار؛ «ادب را از بی‌ ادبان آموختم»

حجت‌الاسلام طباطبایی بهترین راهکار برای مصون ماندن از گزند رذائل اخلاقی را یاد خدا و تقوا بیان کرد و ابراز داشت: بیش از هر چیز توجه به خدا و امیدوار بودن به خدا، راه سعادت را پیش روی انسان قرار می‌دهد، لذا انسان مؤمن باید آن قدر روحیه ایمان بالایی داشته باشد که وقتی با یک طغیان‌گر برخورد کند، به دید بد به او بنگرد، همان طوری که سعدی می‌گوید «ادب را از بی‌ادبان آموختم»، اینکه ائمه معصومین تمام هم و غم‌شان این بود که انسان‌ها را درست کنند که به طبع آن حکومت‌ها درست شوند.